Kombinatorika elementlari 2 - Алгебра - Рефераты

Kombinatorika elementlari 2

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

173 KB

Kombinatorika elementlari Reja: 1 Kombinatorik masalalar 2. Yig’indi qoidasi. 3. Ko’paytma qoidasi. 4. Takrorlanadigan o’rinlashtirishlar 5. Takrorlanmaydigan o’rin almashtirishlar 6. Takrorlanmaydigan o’rinlashtirishlar 7. Takrorlanmaydigan guruhlashlar .

Talabalarga kombinatorika masalalari va kombinatorikaning bo’limi haqida tushinchalar berish va kombinatorik masalalarni yechishda zarur bo’lgan qoydalarning keltirish va ular yordamida kombinatorikaning asosiy masalalaridan o’rinlashtirishlar o’rin almashtirishlar, guruxlashlarga oid masalalarni yechishni nazariy jixatdan asoslashdan iborat. Tayanch iboralar: kombinatorika, kombinatorik masalalar, yig’indi qoidasi, ko’paytma qoidasi, tartiblangan to’plam o’rinlashtirishlar, o’rin almashtirishlar, guruhlashlar, Nyuton binomi. 3. Darsning jixozi. Doska, bo’r, ko’rgazmali qo’rollar. 1. Kombinatorik masalar. Klassik kombinatorik masalalar turli xil qiziqarli boshqotirmalardan iborat bo’lib, bunda chekka to’plam elementlaridan tanlab olish va ularni xar xil usulda joylashtrish masalalarni qaraladi. Bunday masalalardan biri qadim Sharqda paydo bo’lgan sihirli kvadrat haqidagi quyidagi masaladan iborat: n 2 dona dastlabki natural sonlardan shunday n x n kvadrat jadval yasangki uning satrlari, ustunlari va dioganalida joylashgan sonlarning yig’indisi bir xil songa teng bo’lsin. Masalan, 9 ta ya’ni 1dan 9 gacha natural sonlardan 3 x 3 kvadrat jadval tuzinki uning satrlari, ustunlari va diognallarida turgan sonlarning yig’indisi 15 ga teng bo’lsin. Bu quyidagi ko’rinishdagi kvadrat jadval bo’ladi: 4 9 2 3 5 7 8 1 6 Hozirgi kunda bu turdagi masalalarning n > 4 hol uchun echimlarini topish usullari topilgan. Sihirli kvadrat satirlari (yoki ustunlari) sonini uning tartibi deb ataladi. Ixtiyoriy tartibli sihirli kvadrat satrlari, ustunlari yoki deognallari bo’yicha xosil bo’lishi kerak bo’lgan yig’indini uning doimisi deb ataladi. Tartibi n bo’lgan sehirli kvadrat doimiysi Д quydagi formla bilan topiladi: Д = (n 3 +n)/2 Masalan, 3 – tartibli sihirli kvadrat doyimisi

Д =(3 2 +3)/2=15. Xuddi shuningdek 4 tartibli sihirli kvadrat doyimisi Д = (4 3 +4)/2=34 bo’lib bu sihirli kvadratning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: 7 12 1 14 2 13 8 11 16 3 10 5 9 6 15 4 Bunda xar bir satr, ustun va deognallarda joylashgan sonlarning yig’indisi 34 ga teng. Umuman elementlarning turli konbinatsiyalari va ularning sonni topish bilan bog’liq masalalar konbinatorika masalalari deyiladi. Bunday masalalar amaliyotda ko’plab uchraydi. Bunda ko’plab ob’ektlar to’plami elementlaridan uning qism to’plamlarini, qandaydir to’plam elementlarini u yoki bu ko’rinishda joylashtirish masalalari ko’zda tutiladi. Masalan, Fermer o’z ishchilari orasida turli ishlarni taqsimlashi, zobitning vizvotdagi askarlardalardan naryad tanlashi, shaxmatchining bir qancha yurishlar seriyasidan eng yaxshisini tanlashi va h.k. Bu masalalarda ishlarning turli xil kombinatsiyalarini tanlash, askarlarni tanlash, yurishni tanlash haqida so’z boradi. Kombinatorik masalalar matematika fanining tarmog’i – kombinatorikada urganiladi. Kombinatorikada chekli to’plamlar, ularning qismi to’plamlari, akslantrishlar va chekli to’plamlardan tuzilgan kortejlar o’rganiladi. Shuning uchun kombinatorikani chekli to’plamlar nazariyasining qisimi deb qarash mumkin. Ko’plab kombinatorik masalalarni echish ikkita asosiy qoidaga yani yig’indi va ko’paytma qoidalariga asoslanadi.

Yig’indi qoidasi ikki chekli to’plam birlashmasi elementlarining sonini topishga, ko’paytrish qoidasi esa ularning dekart ko’paytmasi elementlarining sonini topishga yordam beradi. Biror A chekli to’plam berilgan bo’lsin. Uning elementlari sonini n (A) deb belgilaymiz. Masalan, A = {a,b,c,d} bo’lsa, n (A) = 4 bo’ladi 4. 2. Yig’indi qoidasi . A va B chekli to’plamlar berilgan bo’lsin. 1) Agar     bo’lsa, n(    ) = n(A)+n(B) bo’ladi. Masalan, A = {1,2,3}, B = {a, b, c, d} bo’lsa n(    ) = 3+4=7 bo’ladi. 2) Agar     bo’lsa, n(    ) = n(A)+n(B) – n(    ) bo’ladi. Masalan, A = {a, b, c, d, e}, B = {d, e, f, g} to’plamlar birlashmasi 7 ta elementdan tashkil topgan (9 ta elementdan emas). Buning sababi d, e elementlar ikkala to’plamda ham bor bo’lib    to’plamda ular bir marta qatnashadi. Demak, 9 dan 2 ni ayirib tashlash kerak, y’ni n(    ) = n(A)+n(B) – n(    ) = 5+4-2=7. 3. Ko’paytirish qoidasi. A = { 1a , 2a ,..., na } va B = { 1b , 2b ,.., mb } to’plamlar berilgan bo’lsin. Bu to’plamlar elementlaridan nechta ( ia , jb ) juftlik tuzish mumkinligini ko’rsatamiz. Barcha juftliklar quyidagicha joylashtrilishi mumkin: ( ;1a )1b , ( ,1a )2b ,…, ( ,1a )mb ( ;2a )mb , ( 2a , )2b ,…, ( 2a , )mb ( ;na )1b , ( ;na )2b ,…, ( ;na )mb

Bu jadvalda n ta satr va m ta ustun bo’lib, ulardagi barcha juftliklar soni nm ga teng. Bu yerda , ) ( n n   m n  ) ( Ko’paytma qoidasi ) ( ) ( ) (       n n n ko’rinishda yoziladi. Umuman isbotlash mumkinki ). ( ).... ( ) ( ) .... ( 2 1 2 1 n n n n n n          Ko’paytma qoidasiga oid kombinatorika masalasining umumiy ko’rinishi quidagidan iborat: Agar x elementni m usul, y elementni n usul bilan tanlash mumkin bo’lsa, y x; ( ) tartiblangan juftlikni n m  usul bilan tanlash mumkin. Masalan, 1dan 9gacha sonlardan nechta usul bilan turli raqamli ikki xonali son yozish mumkinligini topish talab qilingan bo’lsa, uni quyidagicha amalga oshirish mumkin. 1-raqamni 9 usul bilan, 2-raqamni ham 9 usul bilan tanlash mumkin. Demak, talab etilgan ikki xonali sonlar soni 81 9 9   ta bo’ladi. Endi asosiy kombinatorik masalalar va ularni echish usullari bian tanishamiz. 4. Takrorlanadigan o’rinlashtrishlar. Masala m elementli X to’plam elementlaridan tuzilgan k uzinlikdagi kortejlar sonini toping. Bu masalani echish uchun     martak xX XxXx  .... dekarit ko’paytmadagi kortejlar sonini topish kerak. Bu dekarit ko’paytma k – uzunlikdagi kortejlardan tarkib topganligini hisobga olsak n (X)=m bo’lgani uchun ko’paytma qoidasiga ko’ra km m m m X n X n X n xX XxXx n         ) ( ) ( ) ( ) ( Demak, m elimintli X to’plam elementlaridan to’zilgan k o’zunlikdagi kortejlar soni m k ga teng ekan. Kombinatorikda bo’nday kortejlarni m elementdan k tadan takhohlanadigan o’rinlashtirishlar deyiladi va k km m A  deb belgilanadi Misol. 4 elimintli X={a,b,s,d} to’plamdan nechta uzunligi 2 ga teng kortejlar to’zish mumkin. Echish. 16 42 24   A . Demak, 16 ta kortejlar to’zish mumkin. Bu kortejlar qo’yidagilardan iborat: (a;a), (a;b), (a;c), (a;d) (b;a), (b;b), (b;c), (b;d)

(c;a), (c;b), (c;c), (c;d) (d;a), (d;b), (d;c), (d;d) 5. Takrorlanmaydigan o’rin almashtirishlar. Masala. m elemintli X to’plamni necha xil usul bilan tartiblash mumkin? Masalani yechishdan oldin tartiblangan to’plam tushunchasini keltiramiz. m elemintli X to’plami berilgan bo’lsin. Uning elementlarini biror usul bilan nomerlab chiqilgan bo’lsa uni tartiblangan to’plam deymiz va X = {mx x x ,..., , 2 1 }ko’rinishda yozamiz. Bitta to’plamni turli xil usullar bilan tartiblash mumkin. Masalan, autoriyadagi talabalarni yoshiga, bo’iga, og’irligiga, familyalarining bosh xarifiga qarab tartiblash mumkin. Masalani yechish uchun X to’plamining elementlarini tartiblashni (nomerlashni) quyidagicha amalga oshiramiz: 1 – nomerni m ta eiementning istalgan biriga berish mumkin. Shuning uchun 1- elementnin m usul bilan, 2 – elementni 1 – element tanlanib bo’lgandan so’ng m – 1 usul bilan tanlash mumkin va hokoza, oxirgi elementni tanlash uchun faqat bitta usul qoladi, xolos. Tartiblashlarning umumiy soni ko’paytma qoidasiga ko’ra m (m – 1) (m - 2)…2.1 ga teng. Uni m! orqali belgilanadi va u dastlabki m ta natural sonning ko’paytmasi yoki m factorial deb o’qiladi. Uni mP orqali belgilanadi. Demak, m elementli X to’plamni m Pm !usul bilan tartiblash mumkin ekan. mP - ni m elementdan takrorlanmaydigan o’rin almashtrishlar soni deb ataladi. Misol. 12 ta mexmoni 12 ta stulga necha xil usul bilan o’tirg’izish mumkin. Yechish. Bu 12 elementdan takrarlanmaydigan o’rin almashtrishlar sonini topish masalasi bolib 12P =12! = 12 11 109 8 7 6 5 4 3 2 1            ga teng. Demak, 12! Usul bilan mexmonlarni o’tqazish mumkin.

6. Takrorlanmaydigan o’rinlashtirishlar. Masala. m elemintli X to’plamdan nechta tartiblangan k elementli to’plamlar to’zish mumkin? Bu oldingi masaladan umumiyroq bo’lib, undan farqi shuki, tartiblash k- elementda tugatiladi. Ularning umumiy soni m(m-1)(m-2)….(m-k+1) ko’pytmaga teng. U kmA bilan belgilanadi va m elementdan k tadan takrorlanmaydigan o’rinlashtirishlar soni deb ataladi: )! ( ! )1 )....(2 )(1 ( k m m k m m m m Akm        ,!m P A m mm   o!=1deb qabul qilinadi. Misol. Auditoriyadagi 30 talabadan 3ta faol talabani necha xil usul bilan tanlash mumkin. Yechish. 24360 30 29 28 27 2 1 30 29 28 27 2 1 ! 27 ! 30 330              A usul bilan tanlash mumkin. 7.Takroelanmaydigan guruhlashlar. Masala. m elemintli X to’plamning nechta k elementli qism to’plamlari bor? m elementli X to’plamning k elementli qism to’plamlari soni ! )! ( ! k k m m P A C m km km    formula bilan hisoblanadi va u m elementdan k tadan takrorlanmaydigan guruhlashlar soni diyladi. Misol. Guruhdagi 30 talabani ko’rikda ishtirok etish uchun 5 talabani necha xil usul bilan tanlash mumkin? Echish. Ko’rik ishtirokchilarining tartibi ahamiyatga ega bo’lmagani uchun 30 elementli to’plamning 5 elementli qism to’plamlar soni nechtaligini topamiz: . 144306 1 6 29 7 9 13 5 4 3 2 1 30 29 28 27 26 25 3 2 1 5 4 3 2 1 30 29 28 27 26 25 2 1 ! 25!5 ! 30 530                                C Demak, 5 talabani 144306. usul bilan tanlash mumkin. Endi km C ko’rinishdagi sonlarning ba’zi xossalarini qaraymiz. 1 .3, 2. .1 0 0 1 11 0 0          mm m km km km kmm km C C C C C C C

2 0 va 3 0 xossalaridan foydalanib km C ko’rinishdagi sonlarning qiymatini ketma-ket hisoblash mumkin. 3 0 xossaga ko’ra 1 22 02 11 01 00      C C C C C Bundan 2 0 ga ko’ra 2 1 1 11 01 12      C C C . km C korinishdagi sonlarni Paskal uchburchgi ko’rinishida joylashtirish mumkin: C 0 0 1 C 0 1 C 1 1 1 1 C 0 2 C 1 2 C 2 2 1 2 1 C 0 3 C 1 3 C 2 3 C 3 3 1 3 3 1 C 0 4 C 1 4 C 2 4 C 4 3 C 4 4 1 4 6 4 1 Bu erda har bir qatordagi sonlar (a+b) m ko’phadning yoyilmasidagi binomial koeffisientlarga teng: (a+b) 0 =1 (a+b) 1 = a+b (a+b) 2 = a 2 +2ab+b 2 (a+b) 3 =a 3 +3a 2 b+3ab 2 (a+b) 4 = a 4 +4ab 3 b+6a 2 b 2 +4ab 3 +b 3 m k km km m m m m m b b a C b a C b a C a          2 2 2 1 1 m b) (a Oxirgi formula Nyuton binomi deb yo’ritiladi. Aslida u ilgaridan Umar Xayyom asarlarida mavjud bo’lgan.

Похожие

Kombinatorika masalalari

Matematik tahlil elementlari

Vektorlar algebrasi elementlari

To`plam va uning elementlari

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi