Катта сонлар қонуни ва унинг амалий аҳамияти. Марказий лимит теорема ҳақида тушунча - Алгебра - Рефераты

Катта сонлар қонуни ва унинг амалий аҳамияти. Марказий лимит теорема ҳақида тушунча

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Катта сонлар қонуни ва унинг амалий аҳамияти. Марказий лимит теорема ҳақида тушунча Режа: 1. Катта сонлар қонуни . 2. Марказий лимит теорема .

Аввалги мавзуларда кўрганимиздек, тасодифий миқдор си-нов натижасида мумкин бўлган қийматлардан қайси бирини қа-бул қилишини аввалдан ишонч билан айтиб бўлмайди, чунки бу ҳисобга олиб бўлмайдиган кўпгина тасодифий сабабларга боғлиқ бўлади. Бироқ баъзи-бир нисбатан кенгроқ шартлар остида етар-лича катта сондаги тасодифий миқдорлар йиғиндисининг тасоди-фийлик характери деярли йўқолар ва у қонуниятга айланиб қолар экан. Амалиёт учун жуда кўп тасодифий сабабларнинг биргаликда-ги таъсири тасодифга деярли боғлиқ бўлмайдиган натижага олиб келадиган шартларни билиш жуда катта аҳамиятга эга, чунки бу ҳодисаларнинг қандай ривожланишини олдиндан кўра билишга имкон беради. Ана шу шартлар умумий ном билан катта сонлар қонуни деб юритиладиган теоремаларда кўрсатилади. Улар жумла-сига Чебышев и Бернулли теоремалари мансуб. Катта сонлар қонунига мансуб теоремалар п та тасодифий миқдор ўрта арифметик қийматининг бу миқдорлар математик кутилмаларининг ўрта арифметик қийматига яқинлашишининг шартларини белгилайди. Дастлаб юқорида тилга олинган теоремаларнинг исботлари таянадиган Чебышев тенгсизлигини келтирамиз. Агар тасодифий миқдор дисперсияси маълум бўлса, у ҳолда унинг ёрдамида бу миқдор ўзининг математик кутилмасидан бе-рилган катталикка четланишининг эҳтимоллигини баҳолаш мум-кин, бу баҳолаш фақат дисперсияга боғлиқ бўлади. Эҳтимоллик-нинг баҳосини П.Л.Чебышев тенгсизлиги беради: 2 )( )|)((|  XD XMXP  , 0 . (1) Бу тенгсизликдан натижа сифатида 2 ) ( 1 ) |) ( (|   X D X M X P     , 0 (2) тенгсизликни олиш мумкин. 1-мисол. Х тасодифий миқдор ўзининг математик кутилма-сидан шу миқдор ўрта квадратик четланишининг уч бараваридан ошувчи катталикка

четланишининг эҳтимоллиги баҳолансин. Ечиш . Шартга кўра ) ( 3 X    . 2)] ( [ ) ( X X D   эканлиги-ни ҳисобга олиб, (1) формуладан    )) ( 3 |) ( (| X X M X P  9 1 )] ( [9 ) ( 2  X X D  ни оламиз . 1-теорема ( Чебышевнинг катта сонлар қонуни) . ,1 X   , ,2 nX X боғлиқмас тасодифий миқдорлар кетма-кетлиги бўлиб, уларнинг дисперсиялари юқоридан бир хил с сони билан чегара-ланган бўлсин: c X D i ) ( , ,2,1i . У ҳолда ихтиёрий 0 учун 1 ) ( 1 1 lim 1 1               n i i n i i n X M n X n P (3) муносабат ўринли . Бу теоремадан бир хил эҳтимолликлар тақсимотига эга эрк-ли тасодифий миқдорларнинг ўрта арифметиги учун катта сонлар қонунининг ўринли эканлиги келиб чиқади. 1-натижа.   , , , 2 1 nX X X бир хил а математик кутил-мага эга боғлиқмас тасодифий миқдорлар кетма-кетлиги бўлиб, улар-нинг дисперсиялари юқоридан бир хил с сони билан чегараланган бўлсин: c X D i ) ( , ,2,1i . У ҳолда ихтиёрий 0 учун 1 1 lim 1            a X n P n i i n (4) муносабат ўринли . Бир хил математик кутилмага эга боғлиқмас тасодифий миқдор-лар учун катта сонлар қонуни боғлиқмас тажрибалар кетма-кетлигида тасодифий миқдорлар ўрта арифметик қийматининг бу тасоди-фий миқдорларнинг умумий математик кутилмасига яқинлаши-шини акс эттиради. Шундай қилиб, етарлича катта сондаги (дисперсиялари бир текисда чегараланган) боғлиқмас тасодифий миқдорларнинг ўрта ариф-метик қиймати тасодифийлик хусусиятини йўқотади . Бу шундай изоҳланади: ҳар бир миқдорнинг ўзининг математик кутилмасидан четланиши ҳам мусбат, ҳам манфий бўлиши мумкин, бироқ ўрта арифметик қийматда улар ўзаро йўқолиб

кетади. Катта сонлар қонуни кўпгина амалий татбиқларга эга. Ҳақи-қий қиймати а га тенг бўлган қандайдир катталик п марта боғлиқмас равишда ўлчансин. Ҳар бир ўлчашнинг натижаси i X тасодифий миқдор бўлади. Агар ўлчашлар тизимли хатоларсиз амалга оши-рилса, у ҳолда i X тасодифий миқдорларнинг математик кутилма-сини ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига тенг деб ҳи-соблаш мумкин, a X M i ) ( , ,2,1i . Ўлчашлар натижалари-нинг дисперсиясини кўпинча қандайдир с сони билан чегаралан- ган деб ҳисоблаш мумкин. У ҳолда ўлчашларнинг тасодифий натижалари 1-теорема-нинг шартларини қаноатлантиради ва демак, катта сондаги ўл-чашларда п та ўлчашнинг ўрта арифметик қиймати ўлчанаётган а катталикнинг ҳақиқий қийматидан амалда кўп фарқ қила олмайди. Бу ҳолат ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қиймати сифатида ўл-чашларнинг ўрта арифметик қиймати олинишини асослайди. Боғлиқмас тажрибалардаги мувафаққиятларнинг нисбий частотаси учун қуйидаги теорема ўринли. 2-теорема ( Бернуллининг катта сонлар қонуни) . Агар п та боғлиқмас тажрибаларнинг ҳар бирида А ҳодиса рўй беришининг эҳ- тимоллиги р ўзгармас бўлса, у ҳолда бу тажрибалардаги муваффақи-ятлар сони т учун ихтиёрий 0 да 1 lim         p n m P n (5) муносабат ўринли .   , , , 2 1 nX X X боғлиқмас, бир хил тақсимланган тасодифий миқ-дорлар кетма-кетлигини кўриб чиқайлик. a X M i ) ( , 2 ) (  iX D , ,2,1i бўлсин . Тасодифий миқдорларнинг марказлаштирилган ва нормалаштирилган n Y , ,2,1 n , йиғиндилари кетма-кетлиги-ни тузамиз:

n na X Y n i i n    1 . (6) Марказий лимит теоремасига асосан,   , , , 2 1 nX X X тасо-дифий миқдорларнинг тақсимот қонунларига қўйилган анча уму-мий шартлар остида тасодифий миқдорларнинг марказлаштирил-ган ва нормалаштирилган n Y йиғиндилари тақсимот функцияла-рининг кетма-кетлиги  n да ихтиёрий х учун стандарт нор-мал тасодифий миқдорнинг тақсимот функциясига яқинлашади . 3-теорема ( марказий лимит теорема) .   , , , 2 1 nX X X боғлиқмас, бир хил тақсимланган, чекли 2 ) (  iX D дисперсияга эга бўлган тасодифий миқдорлар кетма-кетлиги бўлиб, a X M i ) ( , ,2,1i бўлсин. У ҳолда ихтиёрий ) (    x x учун        x z n n dz e x Y P 2 2 2 1 lim  (7) муносабат ўринли . Адабиётлар рўйхати 1. Адиров Т.Ҳ, Мамуров Э.Н. Эҳтимоллар назарияси ва матема- тик статистикадан маърузалар матни. Т.: ТМИ, 2001 й. 2. Г.М.Булдык. Теория вероятностей и математическая статисти-ка. М.: Наука, 1989 г. 3. Венецкий И.Г., Венецкая В.И. Основные математико-статис-

тические понятия и формулы в экономическом анализе. М.: «Высшая школа», 1987 г. 4. Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статис-тика. Издание шестое. М.: «Высшая школа», 1998 г. 5. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Русча тўлдирилган 4-нашридан тарж. Инж.- экон. институтла-ри студентлари учун ўқув қўлланма. Т.: Ўқитувчи, 1977 й.6. В.Е.Гмурман. Руководство к решению задач по теории вероят- ностей и математической статистике: учеб. пособие для вту- зов. 3-е изд., перераб. и доп. М.: «Высшая школа», 1979 г. 7. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика-дан масалалар ечишга доир қўлланма. Русча тўлдирилган 2-нашридан таржима. Т.: Ўқитувчи, 1980 й. 8. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математи- ческие методы в экономике. М.: Изд. ДИС, 1998 г. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Хакикий сонлар майдони ва унинг хоссалари

Тасодифий микдорларнинг сонли характеристикалари. Тасодиф микдорларнинг якинлашиш турлари

Ўрта қиймат ҳақида теорема. Йўналиш бўйича ҳосила

Сирт ва унинг юзи ҳақида

Теорема Фалеса