Сирт ва унинг юзи ҳақида - Алгебра - Рефераты

Сирт ва унинг юзи ҳақида

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

392.5 KB

Сирт ва унинг юзи ҳақида Режа: 1 0 . Сирт тушунчаси 2 0 . Сирт юзи ва уни ҳисоблаш.

Мазкур курс давомида эгри чизиқ, унинг тенгламалари, эгри чизиқ нинг узунлиги, узунликка эга бўлмаган эгри чизиқ ҳақида маълумотлар келтирилади. Текисликда эгри чизиқ ушбу    )( ),( t y y t x x ) (    t тенгламалар системаси билан (хусусан, ) (x f y , ) ( b x a   тенглама билан) аниқланишини кўрдик. Равшанки, эгри чизиқ t x , t y функцияларга боғлиқ. Агар t x , t y функциялар ] , [   да узлуксиз )( ),( ' ' t y t x ҳосила ларга эга бўлса, уни силлиқ эгри чизиқ дейиларди. Эгри чизиқлар назариясида муҳим тушунчалардан бири эгри чизиқнинг узунлиги бўлиб, у эгри чизиққа чизилган синиқ чизиқ пери мет ри нинг лимити сифатида таърифланганлиги ва унинг узунлиги қуйидаги      dtt y t x l )( )( 2' 2' формула билан ифодаланиши маърузаларда баён этилган. Текисликда эгри чизиқ тушунчасига ўхшаш фазода сирт тушунчаси киритилсада, унинг ўзига хос томонлари мавжуд. Фазода содда сиртлар - сфера, цилиндр ва шунга ўхшаш сиртлар ва уларнинг юзи, юзининг ҳисоблаш формулалари ўқувчига маълум. Биз қуйида умумий кўринишдаги сиртлар, уларнинг юзи, юзини топиш формулалари курс учун керак бўладиган ҳажмда қисқача баён этамиз. 1 0 . Сирт тушунчаси . Айтайлик, UOV текисликдаги  тўпламда  v ux x ,  ,  v u y y ,  ,  v uz z ,  (1) функциялар берилган бўлиб, улар  да узлуксиз бўлсин.  ) , ( 0 0v u нуқтани олиб, юқоридаги функцияларнинг шу нуқта да ги қийматларини топамиз: ) , ( ), , ( ), , ( 0 0 0 0 0 0 0 0 0 v uz z v u y y v u x x    . Ҳосил бўлган ) , , ( 0 0 0 z y x ни 3 R фазодаги 0 M нуқтанинг коорди наталари деб қараймиз: ) , , ( 0 0 0 0 z y x M M  . Равшанки,  v u, нуқта  тўпламда ўзгарганда  z y x , , лар 3 R фазода бирор S тўпламни ҳосил қилади. Демак, (1) муносабатни  тўпламни S тўпламга узлуксиз акслантириш деб қараш мумкин. Агар (1) акслантириш ўзаро бир қийматли акслантириш бўлса, яъни  тўпламнинг турли ) , ( ), , ( v u v u нуқталарини S тўплам нинг турли ) , , (), , , ( z y x z y x нуқталарига акслантирса, S тўпламни 3 R фазода сирт деб қараш мумкин. Одатда, бундай сиртлар содда сиртлар дейилади. Шу сабабли       ) , ( ,) , ( ,) , ( v u z z v u y y v u x x ) ) , ((   v u (2)

тенгламалар системаси сиртнинг параметрик тенгламаси дейи лади, бунда u ва v лар параметрлар. Хусусан ( y vx u   , бўлганда) ушбу       ) , ( , , y x f z y y x x тенгламалар ситемаси аниқлайдиган сирт ) , ( y x f z (3) тенглама билан ифодаланади. Фараз қилайлик, (1) функциялар  тўпламда узлуксиз хусусий ҳосила ларга эга бўлиб, улар ёрдамида қуйидаги ' ' ' ' ' ' v v v u u u z y x z y x (4) функционал матрица тузилган бўлсин. Айтайлик,  ) , ( 0 0v u нуқта учун (бу нуқтанинг S сиртда акси ) , , ( 0 0 0 0 z y x M бўлади) (4) матрицанинг иккинчи тартибли детер ми нантидан камида биттаси нолдан фарқли, масалан 0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 ' 0 0 ' 0 0 ' 0 0 '  v u y v u x v u y v u x v v u u дейлик. Унда ошкормас функциялар ҳақидаги теоремага кўра S сиртнинг 0 M нуқта атрофидаги қисми қуйидаги ) , ( )) , ( ), , ( ( y x f y x v y x u z z   (5) тенглама билан ифодаланади, бунда  y x f , функция узлуксиз ва узлуксиз хусусий ҳосилаларга эга бўлади. Агар ) , ( 0 0 v u учун (4) матрицанинг барча иккинчи тартибли детер ми нантлари нолга тенг бўлса, S сиртнинг ) , , ( 0 0 0 0 z y x M нуқтаси, унинг махсус нуқтаси дейилади. Сиртнинг махсус нуқта атрофидаги қисмини (5) кўринишда ифодалаб бўлмайди. Фараз қилайлик, S сирт ) , ( y x f z тенглама билан ани қ ланган б ў лсин . Бунда  y x f , функция XOY текис лик даги D т ў пламда узлуксиз ва узлуксиз ) , ( ), , ( ' ' y x f y x f y x хусусий ҳосилаларга эга . Бундай S сирт ҳар бир S z y x M ) , , ( ну қ тада уринма текисликка эга . Уринма теки c ликнинг тенгла ма си ушбу      y Y y x f x X y x f z Z y x        , , к ў ринишда б ў лади , бунда Z Y X , , лар уринма текиликдаги ў зга рув чи ну қ танинг координаталари . Модомики , S сирт  z y x M , , ну қ тада уринма текисликка эга экан , унда шу ну қ тада сиртнинг нормалини ани қ лаш мумкин . ( Маълумки , сиртнинг  z y x M , , ну қ тасидан

ў тувчи ва шу ну қ та даги уринма текисликка перпендикуляр б ў лган т ўғ ри чизи қ сирт нормали дейилади ). Бу ҳолда нормалнинг тенгламаси1 ) , ( ) , ( ' '       z Z y x f y Y y x f x X y x бўлади. Бу ерда Z Y X , , лар нормалдаги ўзгарувчи нуқтанинг коор ди на та лари. Масалан, ушбу 2 2 2 ) , ( y x y x f z    сиртга (параболоидга) (1,1,3) нуқтада ўтказилган уринма текислик тенг ла маси )1 (4 )1 (2 3      Y X Z нормалнинг тенгламаси 1 1 2 1 2 1       Z Y X б ў лади . Нормалнинг OZ OY OX , , координаталар ўқ ларининг мусбат й ў на лиш лари билан ташкил этган бурчакларини мос равишда    , , дейилса , унда    cos, cos, cos лар нормалнинг й ў налти рув чи косинуслари дейи лади . Фараз қилайлик, S фазодага содда сирт бўлсин. Равшанки, бу сирт нинг ҳар бир нуқтасида уринма текислик мавжуд бўлиб, у уриниш нуқтаси сирти бўйлаб узлуксиз ўзгариб борса, мос уринма текислик ҳам ўз ҳолати ни узлуксиз ўзгартириб боради. S сиртда бирор 0 M нуқтани олайлик. Бу нуқта орқали ўтка зил ган сирт нормали икки йўналишга эга бўлиб, улардан бирини тайинлаймиз. Сўнг 0 M нуқтадан чиқиб, шу 0 M га қайтадиган ёпиқ чизиқни (контурни) қарайлик. Бу контур S сиртга тегишли бўлиб, унинг чегарасини кесмасин. 0 M нуқтада сирт нормалининг маълум йўналиши олинганлигини эътибор - га олиб, ўзгарувчи M нуқтани 0 M дан бошлаб, контур бўйича ҳаракатлан ти риб, яна 0 M нуқтага қайтганда (равшанки, M нуқта контур бўйлаб ўзгарганда мос нуқтадаги сирт нормали ҳам ўзгариб боради) икки ҳол юз беради: 1. 0 M нуқтадаги сирт нормалининг йўналиши қайтиб шу нуқтага келганда нормалнинг йўналиши тескарисига ўзгаради; 2. 0 M нуқтадаги сирт нормалининг йўналиши қайтиб шу нуқ та га келганда ҳам нормалнинг йўналиши ўзгармайди. Биринчи ҳолда сирт бир томонли сирт дейилади. Унга Мёбиус япроғи мисол бўлади. ( қа ралсин, [9], 17- боб, 1-§) Иккинчи ҳолда сирт икки томонли сирт дейилади. Масалан, ) ( 2 2 y x z   тенглама билан ани қ ланадиган сирт ( гиперболоид ; 58- чизма ) икки томонли сирт б ў лади .

58-чизма Бу сирт юқори ва қуйи (устки ва остки) томонларга эга. Ушбу2 2 2 1 y x z    тенглама билан ани қ ланадиган сирт ( маркази  0,0,0 ну қ тада , радиуси 1 га тенг сфера ) ҳам икки томноли сирт б ў либ , унинг таш қ и ва ички томонлари б ў лади . Айтайлик, S икки томонли сирт бўлсин. Бу сиртда ихтиёрий 0 M нуқтани тайинлаб, бу нуқтани бошқа S M 1 нуқта билан шу сиртга тегиш ли бўлган ва унинг чегарасини кесмайдиган K эгри чизиқ ёрдамида бирлаш тирамиз. Сўнг 0 M нуқтада сирт нормал нинг аниқ йўналишини тайинлаймиз. Айтайлик, ўзгарувчи M нуқта K эгри чизиқ бўйича 0 M дан бошлаб 1 M нуқтага томон ҳаракатлана борсин. Натижада ўзга рув чи M нуқтадаги сирт нормалининг йўналиши ҳам узлуксиз ўзгара боради ва 1 M нуқтага келганда сирт нормали маълум йўналишга эга бўлади. Нормалнинг бу йўналиши нуқталарни бирлаштирувчи эгри чизиққа боғлиқ бўлмайди. Шуни исботлаймиз. 0 M ва 1 M нуқталарни иккита турли 1 K ва 2 K чизиқлар билан бирлаштирилганда ўзгарувчи нуқта 1 M нуқтага келганда сирт нормали нинг йўналиши турлича бўлсин деб фараз қилайлик. Унда 1 K ва 2 K лардан ҳосил бўлган ёпиқ контур ) ( ) ( 12 1 0 1 1 0   K M M K M M б ў йича ў згарувчи ну қ та 0 M ну қ тага келганда нормалнинг й ў на лиши ў зга риб қ олади . Бу эса қ аралаётган сиртнинг икки томонли эканлигига зид . Демак , икки томонли сиртнинг битта ну қ тасида нормал й ў налишни танлаш билан унинг барча ну қ таларида ҳам нормал й ў налиши бир қ иймат ли ани қ ланар экан . Маълумки, ) , ( y x f z x z y 0

тенглама билан аниқланадиган сирт нормалининг йўналти - рувчи косинус лари , ) , ( ) , ( 1 ) , ( cos 2' 2' ' y x f y x f y x f y x x       ) , ( ) , ( 1 ) , ( cos 2' 2' ' y x f y x f y x f y x y       ) , ( ) , ( 1 1 cos 2' 2' y x f y x f y x     (6) бўлади. (6) да    cos, cos, cos ларни ифодаловчи формулалардаги квадрат илдиз олдидаги ишорани танлаш билан сирт томони аниқланади. Агар квадрат илдиз олдидаги ишоралардан мусбати олинса, сиртнинг барча нуқталарида ) , ( ) , ( 1 1 cos 2' 2' y x f y x f y x    ифода мусбат б ў лади . Бу ҳолда сиртнинг олинган томонига мос нормал билан OZ ўқ и орасидаги бурчак ў т кир б ў либ , ани қ ланадиган сирт томони устки ( ю қ ори ) томон б ў лади . Агар квадрат илдиз олдидаги ишоралардан манфийси олинса , сиртнинг олинган томонига мос нормал билан OZ ўқ и орасидаги бурчак ў тмас б ў либ , ани қ ланадиган сирт томони остки ( паст ) томон б ў лади . 2 0 . Сирт юзи ва уни ҳисоблаш. Маълумки, эгри чизиқнинг узунлиги унга ички чизилган синиқ чизиқ периметрининг синиқ чизиқ томонларининг барчаси нолга интилгандаги лимити сифатида таърифланган эди. Шу таъриф сингари сирт юзи таърифланадиган бўлса, яъни сиртнинг юзга унга ички чизилган кўпёқли сиртнинг юзининг кўпёқлини ташкил этган барча томонлари (ёқлари) диаметрлари нолга интилгандаги лимити дейиладиган бўлса, маъносизлик юзага келиши мумкин. Шварц томонидан келтирилган мисолда тўғри доиравий цилиндрга ички чизилган кўпёқли (ёқлари учбурчаклардан иборат кўпёқли) ясалганки, барча ёқларининг диаметрлари нолга интилганда бу чизилган кўпёқли юзаси лимитга эга бўлмайди. ( қа ралсин, [9], 17- боб, 2-§) Демак, айланма цилиндрнинг юзаси бўлатуриб, айтилган таъриф бўйича унинг юзага эга бўлмаслиги каби ғайритабиий ҳолатга дуч келамиз. Демак, сирт юзи учун бундай таъриф яроқсиз бўлиб, уни бошқача таъриф лашга тўғри келади. Биз қуйида ушбу ) , ( y x f z тенглама билан ани қ ланадиган S сирт юзи тушунчасини ва уни ҳисоблаш формуласини келтирамиз (қ аралсин , 44 - чизма ).  y x f , функция текис лик даги юзага эга б ў лган D т ў пламда узлуксиз ва узлуксиз ) , ( ), , ( ' ' y x f y x f y x хусу сий ҳосилаларга эга . D тўпламнинг бирор } ,..., , { 2 1 n D D D D P  бўлаклашини олайлик. Бу бўлаклашнинг бўлакчалари

n D D D ,..., , 2 1б ў лади . Олинган б ў лаклашнинг б ў лувчи чизи қ ларини й ў нал - ти рув чилар сифа тида қ араб , улар ор қ али ясовчилари OZ ўқ ига параллел б ў лган цилинд рик сиртлар ў тказамиз . Бу цилиндрик сиртлар S сиртнинг ушбу } ,..., , { 2 1 n S S S S P  бўлаклашини ҳосил қилади. Унинг бўлакчалари nS S S ,..., , 2 1 бўлади. Энди ҳар бир k D ) ,...,2,1 ( n k  да ихтиёрий ) , ( k k  нуқта олиб, S сиртда унга мос нуқта ) , , ( k k k z   )) , ( ( k k k f z    ни топамиз. Равшанки k k k k S z ) , , (   ) ,...,2,1 ( n k  бўлади. Сўнгра S сиртга шу ) , , ( k k k z   нуқтада уринма текислик ўтказамиз. Бу уринма текислик билан юқорида айтил ган цилиндрик сиртнинг кесишишидан ҳосил бўлган уринма текис - лик қисмини kT билан, унинг юзини эса kT билан белгилаймиз. k D тўплам kT нинг ортогонал проекцияси бўлгани учун k k k T D    cos  б ў лади , бунда k - S сиртга ) , , ( k k k z   )) , ( ( k k k f z    ну қ тада ў тка зил ган уринма текислик нормалининг OZ ўқ и билан ташкил этган бурчак . Равшанки, 0 DP да 0 SP бўлади. Агар 0 DP да қуйидаги  n k kT 1  йи ғ инди чекли лимитга эга бў лса , S сирт юзага эга дейилади , лимитнинг қ иймати эса S сиртнинг юзи дейилади . Демак ,    n k kT S DP 1 0 lim    . Маълумки , ) , ( ) , ( 1 1 cos 2' 2' k k y k k x k f f         бўлиб, k k k D T     cos 1 тенгликдан эса       n k kkkykkxn k k D f f T 1 2'2' 1 ) , ( ) , ( 1       б ў лиши келиб чи қ ади .

Кейинги тенгликнинг ў нг томонидаги йи ғ инди) , ( ) , ( 1 2' 2' y x f y x f y x   функциянинг интеграл йиғиндиси б ў лади . Бу функция D т ў пламда узлуксиз , бинобарин интегралланувчи . Демак, . ),(2' ),(2' 1 ) , (2' ) , (2' 1 0 lim 1            D n k P dxdyyx yf yx xf kD k k yf k k xf D       Шундай қилиб S сиртнинг юзи     D y x dxdy y x f y x f S ) , ( ) , ( 1 2' 2'  (7) бўлади. Машқлар 1. Ушбу R z y x    2 2 2 сферадан қуйидаги ) (2 2 2 R r r y x    цилиндрнинг кесиб олган қисмининг юзи топилсин. 2. Ушбу b y a x z 2 2 2 2   эллиптик параболоиднинг қуйидаги 2 2 2 2 2 c b y a x   цилиндр ичида жойлашган қисмининг юзи топилсин.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ. 1. Пискунов Н.С. “Дифференциал ва интеграл хисоб”, 2- том, Т.. “Укитувчи”, 1974. 2. Соатов Ё. У. “Олий математика”, 1-жилд, Т. “Укитувчи”, 1994 3. Смирнов В.И. “Курс высшей математики”. М. “Наука”, 1974, Т.2. 4. Ефимов А.В. . Золотарев Ю.Г. , Терпигорева В.М. “Математический анализ” (специальные разделы) М. “Высшая школа”, 1980, ч.2 5. Майдон назарияси элементлари Тешаев м.х Маърузал матни 6. www.ziyonet.uz 7. www.pedagog.uz

Похожие

Сирт интеграллари

Текис шаклнинг юзи ҳамда фазодаги жисмнинг хажми ҳақида баъзи маълумотлар

Иккинчи тур сирт интеграллари

Биринчи тур сирт интеграллари

Кесманинг узунлиги. Мавжудлик ва ягоналик теоремалари. Кўпбурчакнинг юзи. Мавжудлик теоремаси