Ишлаб чиkариш моделлари - Алгебра - Рефераты

Ишлаб чиkариш моделлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

304 KB

Ишлаб чи k ариш моделлари Режа: 1. Ишлаб чиқариш функциялари 2. Ишлаб чиқариш функциянинг изокванта, изоклина ва изокосталари 3 Ишлаб чиқариш функцияларининг турлари 4. Ишлаб чиқаришнинг элементар назарияси 5. А сосий мавзулар 6. Таянч иборалар, формулалар 7. Саволлар 8. Машқлар

1. Ишлаб чиқариш функциялари Америкалик иқтисодчи олимлар П.Дуглас ва Д.Коббнинг -"Ишлаб чиқариш назарияси" номли мақоласида АҚШ саноатининг 1899-1922 йиллардаги статистик маълумотлар асосида қайта ишлаш саноатидаги ишлаб чиқарилган маҳсулот ва унга таъсир этувчи капитал ва меҳнат харажатларининг боғланишини акс эттирувчи математик моделни топиш масаласи ҳал қилинган. Улар статистик маълумотларга асосланган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми Y, асосий капитал ҳажми К ва меҳнат харажатлари орасидаги боғланишни кўринишда таклиф этганлар. Бу ерда . нинг сонли қийматлари ва нинг юқорида кўрсатилган йиллар мобайнида кузатилган қийматлари бўйича энг кичик квадратлар усули ёрдамида топилиб, эканлиги аниқланган. Топилган муносабатнинг амалдаги боғланишдан катта фарқ қисмаслиги текширилган. Дуглас-Коббларнинг бу тадқиқоти кўп иқтисодчиларнинг диққатини ўзига тортди. Бу тадқиқотга асосланган ҳолда иқтисодий жараёнларни математик моделларини топишда муҳим рол ўйновчи ишлаб чиқариш функциялари назарияси яратилди. Қуйида ишлаб чиқариш функцияси тушунчаси ва унинг хоссалари устида тўхталиб ўтамиз. Ишлаб чиқариш функцияси аналитик ёки жадвал кўринишда берилиши мумкин. Фараз қилайлик ишлаб чиқариш ресурслари миқдорларини, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажмини билдирсин, эса қандайдир параметрлар бўлсин. , ва векторларни қарайлик. x-ресурслар вектори, y-ишлаб чиқариш вектори, а эса ишлаб чиқариш функциясининг параметрлари вектори деб аталади. Бу белгилашлар бўйича ишлаб чиқариш функциясини умумий (1)

кўринишда ёзиш мумкин. Хусусан (1) ни y га нисбатан ечиш мумкин бўлса, ишлаб чиқариш функцияси (2) кўринишга эга бўлади. Қуйида соддалик учун ишлаб чиқариш функцияларини 1 та маҳсулот ва бир нечта ресурслар, ҳамда а параметрнинг қиймати маълум бўлган ҳолда ўрганамиз. Бу ҳолда ишлаб чиқариш функцияси (3) кўринишни олади. Ишлаб чиқариш функцияларини умумий тарзда ўрганишда уларга нисбатан ҳар хил шартлар: узлуксизлик, ҳосилаларга эга бўлишлик ва ҳ.к. шартлари қўйилади. Қуйида мисоллар кўрамиз. I. Фараз қилайлик, ишлаб чиқаришга жалб этилган (меҳнат) ресурсларининг ҳар бирисиз маҳсулот етиштириб бўлмайди, уларни бошқа ресурслар билан алмаштириш эса маъносиз. Бошқача қилиб айтганда, жалб этилган ресурслардан энг камида биттаси йўқлигидан бўлади. Бундай шартни қаноатлантирувчи ишлаб чиқариш функциялари кўп, масалан . II. Ишлаб чиқариш харажатлари кўпайиши билан маҳсулот ишлаб чиқариш камаймасин. Бошқача айтганда, дан . (4) Бундай ишлаб чиқариш жараёнига мос келувчи ишлаб чиқариш функцияси (кўриниши маълум бўлмасада) (5) шартни қаноатлантиради. миқдорни i-ресурснинг лимит самарадорлиги дейилади. Лимит самарадорлик x i - ресурс миқдорини

ўзгаришини ишлаб чиқариш маҳсулот миқдорини ўзгаришига таъсирини кўрсатади. Шуни таъкидлаш керакки, (4) шарт табиий бўлсада, лекин у ҳар доим ҳам бажарилавермайди. Масалан, қишлоқ хўжалигида ғалла етиштиришда минерал ўғитни кўпайтирилса, аввалига ғалла ишлаб чиқарилиши кўпаяди, кейин эса камайиб кетиши мумкин. Ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ўрганиш учун қўйидаги ресурснинг ўртача самарадорлиги (унумдорлиги) тушунчаси киритилади: (6) Албатта, ўртача самарадорлик лимит самарадорликдан фарқ қилади. Масалан, ишлаб чиқариш функцияси учун лимит самарадорлик , ўртача самарадорлик . Бу ишлаб чиқариш функцияси учун бўлганда, лимит самарадорлик ўртача самарадорликдан кичик бўлади. Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш ўзгаришини характерлайдиган лимит ва ўртача самарадорликдан ташқари ишлаб чиқариш эластиклиги тушунчасидан ҳам фойдаланилади. i-нчи ресурснинг лимит самарадорлигини ўртача самарадорликка нисбатини ишлаб чиқаришнинг харажатлар ўзгаришига нисбатан эластиклиги дейилади ва қўйидагича ёзилади: . (7) тақрибий формуладан келиб чиқадики, эластиклик-ресурс харажатлари 1% ортганда, ишлаб чиқариш ҳажми қанча фоизга ошишини кўрсатади.

 i (x) миқдорни унга тенг кучли бўлган бошқа формула орқали ҳам ифодалаш мумкин. Агар x i >0 ва f(x)>0 бўлса, у ҳолда ва бўлгани учун (7) муносабатни кўринишда ёзиш мумкин. Масалан, бир ресурсли ишлаб чиқариш функцияси учун ишлаб чиқариш эластиклигини ҳисоблайлик: . Демак, бу ишлаб чиқариш функцияси ресурснинг ўзгаришига нисбатан ўзгармас ишлаб чиқариш эластикликка эга экан. 1-расмда ишлаб чиқариш функцияси, унинг лимит ва ўртача эффективлиги, ҳамда ресурс бўйича ишлаб чиқариш эластиклиги тасвирланган. 1-расм III. Маълумки, битта(i-нчи) ресурс миқдорини кўпайтириб, қолган ресурсларни ўзгартирмаганда, бу ресурсдан фойдаланиш лимит самарадорлиги ошмайди. Бу қоидани камаювчи лимит самарадорлик қоидаси дейилади. Унинг математик ифодаси (8)

кўринишда бўлади. Кўриш мумкинки, функция учун (7) шарт бажарилади. Демак, ишлаб чиқариш воситаларини ўсиши маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсишига олиб келади, аммо бу ҳолда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати камаяди. Мисол учун, функция орқали ифодаланган ишлаб чиқаришда станоклар сони кўпайиб, уларни ишлатаётган ишчилар сони ошмаса, бир ишчига тўғри келаётган станоклар сони(қуролланганлик даражаси) ошади ва ишлаб чиқариш ҳам маълум даражада ошади, аммо бу станоклардан фойдаланиш унумдорлиги камаяди: баъзи бир станоклар ишчилар етишмаганидан тўхтаб қолади. (7) муносабат ўрнига кучлирок бўлган, мусбат x (1) ва х (2) қийматларда f(x) функциянинг қабариқлиги (қабариқлиги юқорига) талаби қўйилиши мумкин, яъни ҳар қандай  ,  0 ва учун қўйидаги тенгсизлик ўринли бўлсин: . (9) Агар ягона ресурсдан фойдаланилса, у ҳолда (8), (9) шартлар бир-бирига тенг кучли бўлади. IV. Ишлаб чиқариш функциянинг бир жинслилиги. Агар t-скаляр функция учун (10) муносабат бажарилса, f(x) функцияни k-даражали бир жинсли функция дейилади. Бу шарт, маҳсулот ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан, ишлаб чиқаришнинг ресурс харажатлари пропорционал ўзгарганда (ҳар бир x i мусбат t скалярга кўпайтирилганда), ишлаб чиқариш ҳажми қай даражада ўзгаришини ифодалайди. Бу ўзгариш даражаси k>1 бўлса-ўсувчи, бўлганда-ўзгармас, k<1 да камаювчи бўлади. 1-мисол. ишлаб чиқариш функцияси берилган бўлсин. У ҳолда ва бу функция бир жинсли бўлиб, да ишлаб

чиқариш харажатлари пропорционал ошганда, ишлаб чиқаришнинг ўзгариш даражаси камаяди. 2-мисол. иккита ресурсли ишлаб чиқариш функция берилган бўлсин. Бу функция учун бўлади. бўлгани учун, ишлаб чиқариш харажатлари пропорционал ошганда, ишлаб чиқаришнинг ўзгариш даражаси ҳам ортади. Шуни таъкидлаш керакки, (10) шарт барча ишлаб чиқариш функциялари учун ҳам бажарилавермайди. Шу мақсадда ишлаб чиқаришнинг ўзгариш масштабини характерлайдиган қуйидаги ишлаб чиқариш эластиклиги деб аталувчи кўрсаткич киритилади: . (11) Бу кўрсаткич, х-ресурсларнинг структураси ўзгармасдан, ишлаб чиқариш харажатлари 1% га ўзгарганда, маҳсулот ишлаб чиқарилиши неча фоизга ўзгаришини ифодалайди. Текшириб кўриш мумкинки, (10) шартни қаноатлантирувчи функциялар учун бўлади. Ишлаб чиқариш эластиклиги билан харажатлар ўзгаришига нисбатан эластиклик орасида боғланиш қуйидагича: . (12) 2.Ишлаб чиқариш функциянинг изокванта, изоклина ва изокосталари Фараз қилайлик, ишлаб чиқариш жараёнида маълум ресурсларни бошқа ресурслар билан алмаштириш мумкин бўлсин. Жумладан, бир хил ишлаб чиқариш миқдорини ресурсларнинг ҳар хил қийматлар аралашмасида ташкил қилиш мумкин. Бу ҳолатни

(1) тенглик билан ифодалаш мумкин. (1) тенгликни қаноатлантирадиган векторлар тўплами F(x) функция изоквантаси дейилади. Агар икки факторли F(L,K) ишлаб чиқариш функцияси берилган бўлса, бу функция учун (2) C-га нисбатан эгри чизиқлар оиласи ҳосил бўлади, бу ерда L-меҳнат ресурси, K-капитал (асосий фонд) ресурси. Эгри чизиқлар оиласининг ҳар бир эгри чизиғи ишлаб чиқариш функция изоквантаси бўлади. Берилган (2) изокванталар оиласи учун дифференциал тенгламасини келтириб чиқарамиз. Бунинг учун (2) муносабатнинг икки томонини дифференциаллаймиз: (3) бундан: (4) ҳосил бўлади. Топилган (4) дифференциал тенглама изокванталарнинг дифференциал тенгламасидир. (2-расм, унда L-горизонтал, K-вертикал ўқлар). 2-расм (2) изокванталарнинг умумий хоссаларини келтирамиз.

1-хосса. Берилган ишлаб чиқариш функциянинг изокванталари ўзаро кесишмайди. 2-хосса. Ҳар бир (2) изокванта бўйлаб функция камаювчи ва ботиқ бўлади. Ҳақиқаттан ҳам, (4)га асосан (ишлаб чиқариш функциялар ўсувчи)ва шунга кўра функция камаювчи. Энди иккинчи тартибли ҳосилани ҳисоблаймиз: Бу формуладаги каср суратида манфий ифода турибди, чунки ва бўлгани учун, , шунга ўхшаш, , , бўлгани учун . Юқоридагиларга асосан , бундан функциянинг ботиқлиги келиб чиқади. 3-хосса. Агар ишлаб чиқаришда ҳар икки ресурслар қатнашса, у ҳолда изокванталар координата ўқлари билан кесишмайди. 4-хосса. Юқоридаги 3-хосса ўринли бўлган изокванталар учун координата ўқлари асимптота вазифасини бажаради. изоквантани J c каби белгилаймиз. Таъриф. Агар J c изокванталарнинг шундай нуқталари мавжуд бўлсаки, бу нуқталарда уларнинг ҳар бирига ўтказилган уринмалар ўзаро параллел бўлса, бундай нуқталар тўплами изоклина дейилади. Мос параллел уринмалар эса, изокосталар дейилади.

3-расм. Бу таърифга кўра, изоклиналар асосий фонд ва меҳнат ресурсларининг вақтинча алмашишнинг лимит нормаси бир хил бўлган жуфтликлар тўпламини билдиради. Изоклинани ишлаб чиқаришни узоқ муддатли кенгайтириш йўли деб ҳам юритилади. Агар (L i ,K i ) Jc i бўлса, изокосталар тенгламасини ёзиш мумкин: . (5) ни билан белгиласак ( ), (5) тенгламани K- кўринишда ёзиш мумкин. Бу тенглама қўйидаги умумий кўринишда ифодаланади: . (6) Бу ерда -ишлаб чиқариш харажатларини ифодалайди. Демак, изокосталар ишлаб чиқариш харажатлари ўзгармас бўлган нуқталарнинг геометрик ўрнидан иборат. Ишлаб чиқариш функцияларининг турлари Иккита ресурсли ишлаб чиқариш функцияларнинг кенг ишлатиладиган тўртта хилини ажратиш мумкин. 1. Маҳсулотларни ўзаро тўла алмаштириш функцияси: 2. Неоклассик ишлаб чиқариш функцияси: , бу ерда .

Маҳсулотларни ўзаро тўла тўлдириш функцияси: . бу ерда b 1 , b 2 , - функциянинг мусбат параметрлари. Бу функциялар истеъмолда (2-боб) кўрилган фойда функцияларнинг ўзи. Масалан, неоклассик ишлаб чиқариш функциясига нисбатан истеъмол назариясидаги лимит фойдаликка ишлаб чиқариш назариясида лимит унумдорлик мос келади. Камаювчи лимит фойдалик ва истеъмол товарларнинг камаювчи лимит алмаштириш нормаси қоидалари эса бу ерда камаювчи лимит унумдорлик, ҳамда ресурсларнинг камаювчи лимит алмаштириш нормаси қоидалари билан ифодаланади. Энди конкрет ишлаб чиқариш функцияси учун муҳим характеристикаларни кўриб чиқамиз, хусусан, ҳар бир ресурс бўйича лимит унумдорлигини ва ресурсларни алмаштириш лимит нормасини ҳисоблаймиз. Кобб-Дуглас функцияси ни кўриб чиқамиз: . Бу функция учун меҳнатнинг лимит унумдорлиги (эффективлиги) , капиталнинг лимит унумдорлиги (эффективлиги) бўлади. Ресурсларни алмаштириш лимит нормаси билан белгиланади. Бу норма y-ишлаб чиқаришни ўзгартирмаган ҳолда биринчи ресурсни иккинчиси билан алмаштиришнинг лимит нисбатини ифодалайди. Биздаги Кобб-Дуглас функцияси учун ресурсларни алмаштириш лимит нормаси қуйидагича ифодаланади:

4. Ишлаб чиқаришнинг элементар назарияси Бу бўлимда қисқа муддатли ишлаб чиқариш жараёни ўрганилади. Бу муддатда корхонадаги ишлаб чиқариш факторлар ўзгармас деб ҳисобланади. Харажатлар функцияси 3-расмда изоклинада ётган, ҳамда изокванталар ва изокосталарнинг кесишган нуқталари берилган ишлаб чиқаришга эришиш учун минимал харажатга эга ресурсларни ифодалайди. Агар ишлаб чиқариш миқдори y* га мос келадиган бундай нуқта координаталари бўлса, у ҳолда ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгарувчи қисми ни топиш мумкин. Бунга ўзгармас харажатлар қўшилса, умумий ишлаб чиқариш харажатлари келиб чиқади. Ўртача ва лимит харажатлар Ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 1 бирлигига тўғри келадиган ишлаб чиқариш харажатларини ўртача харажат C дейилади. Агар ишлаб чиқариш функцияси ва харажатлар функцияси берилган бўлса, ўртача харажат учун қуйидаги формулани келтириб чиқариш мумкин: , бу ерда .

Лимит харажат (LC) деб умумий харажатларнинг ишлаб чиқариш бўйича ҳосиласига айтилади. Юқоридаги ишлаб чиқариш ва харажат функциялар учун .

Похожие

Чегаравий оптимизация моделлари

Тармоклараро баланс моделлари

Макроиkтисод жараёни моделлари

Чизикли буль дастурлаш моделлари

Баъзи чизиқли дастурлаш масалаларининг математик моделлари