Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari - Алгебра - Рефераты

Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Hosilaning geometrik va fizik ma’nolari. Urinma va normal tenglamalari Reja: 1. Hosilaning geometrik ma’nosi. 2. Hosilaning fizik ma’nosi. 3. Urinma va normal tenglamalari. 4. Ikki chiziq orasidagi burchak

Yuqorida biz, agar y=f(x) funksiya grafigining M 0 (x 0 ;f(x 0 )) nu qtasida urinma o‘tkazish mumkin bo‘lsa, u holda urinmaning burchak koeffitsienti k urinma =x y limx    0 ekanligini ko‘rsatgan edik. Bundan hosilaning geometrik ma’nosi kelib chiqadi: y=f(x) funksiya grafigiga abssissasi x=x 0 bo‘lgan nuqtasida o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsienti hosilaning shu nuqtadagi qiymatiga teng k urinma =f’(x 0 ). Faraz qilaylik y=f(x) funksiya x=x 0 nuqtada uzluksiz va f’(x 0 )=+  bo‘lsin. U holda funksiya grafigi abssissasi x=x 0 nuqtada vertikal urinmaga ega bo‘lib, unga nisbatan funksiya grafigi 7–rasmda ko‘rsatilgandek joylashadi. 7-rasm 8-rasm Xuddi shu kabi f ’( x 0 )=-  bo‘lganda ham x = x 0 nu qtada funksiya grafigi vertikal urinmaga ega bo‘ladi, funksiyaning grafigi urinmaga nisbatan 8–rasmda ko‘rsatilgandek joylashadi. Agar f ’( x 0 +0)=+  va f ’( x 0 -0)=-  b o‘lsa, u holda funksiya grafigining x = x 0 nu qta atrofida 4 -rasmda tasvirlan gandek b o‘ladi. Xuddi shunga o‘xshash, f’(x 0 + 0 )= -  va f’(x 0 -0)=+  bo‘lganda, funksiya grafigi x=x 0 nuqta atrofida 3– rasmdagidek ko‘rinishda bo‘ladi. Bunday hollarda ( x 0 ,f(x 0 ) ) nuqtada urinma mavjud, ammo hosila mavjud emas. Agar x=x 0 nuqtada chekli bir tomonli hosilalar mavjud, lekin f’(x 0 +0)  f’(x 0 - 0) bo‘lsa, u holda funksiya grafigi 5–rasmdagiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi. ( x 0 ,f(x 0 ) ) nuqta grafikning sinish nuqtasi bo‘ladi.

2. Hosilaning fizik ma’nosi. Hosila tushunchasiga olib keladigan ikkinchi masalada harakat qonuni s=s(t) funksiya bilan tavsiflanadigan to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning t vaqt momentidagi oniy tezligi v oniy =t s limt    0 ekanligini ko‘rgan edik. Bundan hosilaning fizik (mexanik) ma’nosi kelib chiqadi. s=s(t) funksiya bilan tavsiflanadigan to‘g‘ri chiziqli harakatda t vaqt momentidagi harakat tezligining son qiymati hosilaga teng: v oniy =s’(t). Hosilaning mexanik ma’nosini qisqacha quyidagicha ham aytish mumkin: yo‘ldan vaqt bo‘yicha olingan hosila tezlikka teng. Hosila tushunchasi nafaqat to‘g‘ri chiziqli harakatning oniy tezligini, balki boshqa jarayonlarning ham oniy tezligini aniqlashga imkon beradi. Masalan, faraz qilaylik y=Q(T) jismni T temperaturaga qadar qizdirish uchun uzatilayotgan issiqlik miqdorining o‘zgarishini tavsiflovchi funksiya bo‘lsin. U holda jismning issiqlik sig‘imi issiqlik miqdoridan temperatura bo‘yicha olingan hosilaga teng bo‘ladi: C= T Q lim dT dQ T      0 . Umuman olganda, hosilani f(x) funksiya bilan tavsiflanadigan jarayon oniy tezligining matematik modeli deb aytish mumkin. 3. Urinma va normal tenglamalari. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya x 0 nuqtada hosilaga ega, M(x 0 ;f(x 0 )) funksiya grafigiga tegishli nuqta bo‘lsin. Funksiya grafigiga berilgan nuqtada o‘tkazilgan urinma tenglamasini tuzaylik. Bu tenglamani y=kx+b ko‘rinishda izlaymiz. Izlanayotgan to‘g‘ri chiziq M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtadan o‘tishi ma’lum, shu sababli f(x 0 )= kx 0 +b tenglik o‘rinli. Bundan b=f(x 0 )-kx 0 ekanligini topamiz. Demak, urinma tenglamasini y=kx+ f(x 0 )- kx 0 yoki y= f(x 0 )+k(x- x 0 ) ko‘rinishga ega bo‘ladi. Agar urinmaning k burchak koeffitsienti hosilaning x 0 nuqtadagi qiymatiga tengligini e’tiborga olsak, y=f(x)

funksiya grafigiga M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtasida o‘tkazilgan urinma tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: y= f(x 0 )+f’(x 0 )(x-x 0 ) (3.1) Ma’lumki, agar k urinma  0 bo‘lsa, urinma va normalning burchak koeffitsientlari perpendikulyarlik sharti k normal k urinma =-1 bilan bog‘langan bo‘ladi. Bundan y=f(x) funksiya grafigiga M(x 0 ;f(x 0 )) nuqtasida o‘tkazilgan normal tenglamasini y= f(x 0 )- ) x('f 0 1 (x-x 0 ) (3.2) keltirib chiqarish mumkin. 1-misol . Abstsissasi x =1 bo‘lgan nuqtada y=1/x giperbolaga o‘tkazilgan urinma va normal tenglamalarini tuzing. Yechish. Bu misolda x 0 = 1 , f(x 0 )= 1 , f’(x)=- 2 1 x , f’(1) =-1. Bu qiymatlarni ( 3. 1) formulaga qo‘yib urinma tenglamasi ni hosil qilamiz: y =1-( x -1), ya’ni y= 2 -x ; ( 3. 2) formuladan foydalanib, normal tenglamasini yozamiz: y =1+( x -1), ya’ni y=x . 2 -misol . y=x 2 parabolaning A(0;-4) nuqtadan o‘t uvchi urinma tenglamasini yozing. Yechish. Berilgan nuqta y=x 2 parabolaga tegishli emasligi ko‘rinib turibdi. Faraz qilaylik x=x 0 nuqta urinish nuqtasining abssissasi bo‘lsin. U holda f(x 0 )=x 0 2 , f’(x)= 2 x , f’(x 0 )= 2 x 0 . (3.1) formuladan foydalansak y= x 0 2 + 2 x 0 (x-x 0 ) ya’ni y= 2 x 0 x- x 0 2 (3.3) tenglamaga ega bo‘lamiz. Shartga ko‘ra urinma (0;-4) nuqtadan o‘tishi kerak. (3.3) tenglamada x va y o‘rniga 0 va -4 qiymatlarini qo‘yib x 0 ga nisbatan -4=- x 0 2 tenglamaga ega bo‘lamiz. Bundan x 0 =2, x 0 =-2 bo‘lishini topamiz.

Agar x 0 =2 bo‘lsa, u holda urinma tenglamasi y =4 x -4; agar x 0 =-2 bo‘lsa, y =- 4 x -4 b o‘ladi. Shunday qilib, ko‘rsatilgan shartni qanoatlantiruvchi ikkita y =4 x -4, y =-4 x -4 urinma tenglamasini hosil qildik. 4. Ikki chiziq orasidagi burchak . Urinmalar yordamida ikki egri chiziq orasidagi burchak tushunchasi ta’riflanadi. Ikki egri chiziq orasidagi burchak deb ularning kesishish nuqtasida shu chiziqlarga o‘tkazilgan urinmalari orasidagi burchakka aytiladi. Bu ta’rifdan foydalanib ikki chiziq orasidagi burchak tangensini topish mumkin. Faraz qilaylik y=f 1 (x) va y=f 2 (x) chiziqlar M 0 (x 0 ;y 0 ) nuqtada kesishsin, hamda y=f 1 (x) chiziqqa M 0 nuqtada o‘tkazilgan urinma abssissa o‘qi bilan  burchak, y=f 2 (x) chiziqqa M 0 nuqtada o‘tkazilgan urinma esa  burchak tashkil qilsin. (3-rasm) Agar  urinmalar orasidagi burchak bo‘lsa, u holda  =  -  bo‘ladi. Bundan esa tg  =tg(  -  )=     tg tg tg tg    1 tenglikka ega bo‘lamiz.

9-rasm Ammo hosilaning geometrik ma’nosiga ko‘ra tg =f 1 ’(x 0 ) va tg  =f 2 ’(x 0 ), demak ikki chiziq orasidagi burchak uchun tg  = ) x('f ) x('f ) x('f ) x('f 0 1 0 2 0 1 0 2 1    (3.4) formula o‘rinli bo‘ladi. 3 - misol. y=x 2 parabola va x y 1  giperbolalar orasidagi burchakni toping. Yechish. Avvalo parabola va giperbolaning kesishish nuqtasini topamiz. Buning uchun ushbu   x y , x y 12 sistemani yechamiz. Bundan x x 1 2 , x 3 =1, x =1 bo‘lishi kelib chiqadi. Demak, sistemaning yolg‘iz (1,1) yechimi mavjud. ( x 2 ) ’=2x bo‘lgani uchun f 1 ’ (1)=2, shuningdek, 2 1 1 х х '      bo‘lgani uchun f 2 ’ (1)=-1 bo‘ladi. Demak, (3.4) formulaga ko‘ra 3 1 2 1 2 1       ) ( tg bo‘lib, bundan burchak kattaligi uchun  =arstg3 tenglikning o‘rinli ekani kelib chiqadi. Adabiyotlar

1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nolari

Egri chiziqqa o`tkazilgan urinma va uning turli tenglamalari

Sirtning urinma tekisligi va normali

Differentsial

To’rtqutbliklar. Uzatish tenglamalari va parametrlari