logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Fibonachchi sonlari

Fibonachchi sonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB
Скачать
Fibonachchi sonlari  Sonli ketma-ketlik, rekurrent tenglik, Fibonachchi qatori,  Fibonachchi sonlari, umumlashgan Fibonachchi qatori, binomial  koeffitsiyentlar, Paskal uchburchagi, matematik induksiya usuli,  Bine formulasi, oltin kesim, logarifmik spiral. 1. Fibonachchi sonlarining ta &#39;rifi. Elementlari haqiqiy son-lardan iborat bo&#39;lgan J/p 1*2, Wj,..., U n ,... ketma-ketlikni qaraymiz. Bu ketma-ketlikdagi elementlarning uchinchisidan boshlab, har biri o&#39;zidan oldingi ikkita elementning yig&#39;indisiga teng, ya&#39;ni u n — u nl +u n2 (n > 3) bo&#39;lsin. Ravshanki, bu ketma-ketlikni tashkil qilishda uning dastlabki ikkita hadi muhim bo&#39;lib, keyingi barcha hadlari rekurrent 2 tenglik vositasida aniqlanadi. u=u 2 =l bo&#39;lganda yuqorida keltirilgan ketma-ketlik Fibonachchi qatori, uning hadlari esa Fibonachchi sonlari, deb ataladi. Tabiiyki, Fibonachchi qatoridagi Fibonachchi sonlarini aniq-lash jarayoni cheksizdir. Fibonachchi sonlarining dastlabki 24 tasi quyida keltirilgan: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946, 17711, 28657, 46368. «Fibonachchi sonlari» iborasi birinchi bo&#39;lib, XIX asrda Eduard Lyuka 3 tomonidan qiziqarli matematikaga bag&#39;ishlab yozilganasarua qo&#39;llanilgan. Fibonachchi (bu italyancha «filius Bonacci» so&#39;zlaridan qisqartirilib tuzilgan bo&#39;lib, Bonachchining o&#39;g&#39;li ma&#39;nosini anglatadi) Italiyadagi Piza shahrida XII— XIII asrlarda yashagan Leonardo Pizanskiyning boshqacha ismidir (laqabidir). Bonachchi Italiya va Jazoirda savdo-sotiq bilan shug&#39;ullangan. Leonardo boshlang&#39;ich ma&#39;lumotni Jazoirda olgan bo&#39;lib, u o&#39;zining arab o&#39;qituvchilaridan hind pozitsion o&#39;nlik sanoq tizimi 1 va nolni o&#39;rgangan edi. Fibonachchi «Liber abaci» («Abak haqidagi kitob» — 1202-yilda yozilgan bo&#39;Ub, 1228-yildagi qo&#39;lyozma nusxasi saqlangan) nomli kitobida arifmetika va algebra bo&#39;yicha o&#39;z davrining deyarli barcha ma&#39;lumotlarini bayon qilgan. Xususan, o&#39;sha kitobda hozir butun dunyoda ommabop hisoblangan «arab» raqamlari bayon qilingan. Qo&#39;lyozmaning (1228-yil) 123—124-sahifalarida uy quyoriarining ko&#39;payishi haqidagi quyidagi masala bayon qilingan. «Bir kishi bir juft quyonni ko&#39;paytirish maqsadida saqlagan bo&#39;lsin. Quyonning tabiati shundayki, har bir juft quyon bir oyda boshqa bir juft quyonni dunyoga keltiradi va yangi paydo bo&#39;lgan juft quyonlar ikkinchi oydan boshlab nasi bera boshlaydilar. Bir yildan so&#39;ng dastlabki juft quyonlarning ko&#39;payishi natijasida necha juft quyon vujudga keladi?» Bu masalani yechish jarayonida Fibonachchi dastlabki yilning har bir oyi uchun quyonlar juftlari sonini aniqlagan. Bu sonlar 1-jadvalda keltirilgan. «Liber abaci»dan bu masala yechimi bayoni- ning so&#39;nggi satrlarini keltiramiz: «...Oxirgi oyda tug&#39;ilgan yangi 144 juft quyonlar qo&#39;shiha 377 juft quyon hosil bo&#39;ladi. Shuncha juft quyon bir yil davomida bir juft quyondan ko&#39;payar ekan».Quyonlar haqidagi masalada uchragan sonlar Fibonachchi qatorining dastlabki sonlari ekanligi yaqqol ko&#39;rinib turibdi. Fibonachchining o&#39;zi Fibonachchi qatorining xossalarini o&#39;rganish bilan shug&#39;ullanmagan deb hisoblashadi (har ehtimolga qarshi, bizgacha yetib kelgan bunday izlanishlar haqida ma&#39;lu-motlar yo&#39;qligini ta&#39;kidlaymiz). XIX asr boshlarida Fibonachchi qatorining turli xossalariga bag&#39;ishlangan ilmiy ishlar soni «Fibonachchi quyonlari sonidek o&#39;sgan». Eduard Lyuka ixtiyoriy u x va u 2 sonlardan boshlanuvchi hamda u n =u n~i +u n-2 ( n -3) rekurrent tenglik bilan aniqlanuvchi sonlar qatorini umumlashgan Fibonachchi qatori, deb nomlagan. Hosil qiluvchi funksiyalarning ta&#39;rifl. Hosil qiluvchi fanksiyalarning ta&#39;rifi uchun zarur bo&#39;lgan ayrim tushunchalarni matematik analiz kursidan keltiramiz. Quyidagi chekli sonlarning cheksiz ketma- ketligi berilgan bo&#39;lsin: 1&#39; 2&#39;&#39;&#34;&#39; n&#39;&#34;* &#39; Shu ketma-ketlik yordamida tuzilgan u 1 + u 2 + ... + u n + ... = Y,u k k=l ifoda sonli cheksiz qator yoki, qisqacha, qator deb, chekli sonlar esa qatorning hadlari, deb ataladi. s = u l +u 2 +...+u n yig&#39;indiga qatorning xususiy yig&#39;indisi deyiladi. Agar qatorning xususiy yig&#39;indilaridan tuzilgan s v s 2 ,...,s n ,... ketma-ketlik chekli limitga ega bo&#39;lsa, u holda qator yaqinlashuvchi va bu limitning qiymati yaqinlashuvchi qator yig&#39;indisi, deb ataladi. Agar xususiy yig&#39;indilar ketma-ketligi chekli limitga ega bo&#39;lmasa, u holda qator uzoqlashuvchi deyiladi. Yuqorida keltirilgan sonli cheksiz qator tushunchasida qatorning u v u 2 ,...,u n ,... hadlari sonlar emas, balki qandaydir x o&#39;zgaruvchiga bog&#39;liq chekli qiymatlar qabul qiluvchi u x {x),u 2 (x),...,u n (x),... funksiyalardan iborat bo&#39;lsa, u holda bu funksiyalarning cheksiz yig&#39;indisini ifodalovchi щ ( х ) + u 2 (x) + ... + u n {x) + ... = 2_t u k( x ) k=l funksional qator tushunchasiga ega bo&#39;lamiz. Amaliy masalalarni hal qilishda funksional qatorlar sinfiga tegishli bo&#39;lgan darajali qatorlar muhim ahamiyatga ega. Darajali qator a 0 + a } x + а х х г +... + a n x n + ... = ^a k x k k=\ ko&#39;rinishga ega bo&#39;lgan funksional qatordan iboratdir, bu yerda, a 0 ,a v a 2 ,...,a n ,... berilgan chekli o&#39;zgarmas koeffitsiyentlarni, x esa qator o&#39;zgaruvchisini ifodalaydi. Tushunarliki, o&#39;zgaruvchisi nolga teng bo&#39;lgan har qanday dara jali qator yaqinlashuvchidir. Odatda, darajali qator o&#39;zgaruvchining ba&#39;zi qiymatlarida yaqinlashuvchi, boshqalarida esa uzoqlashuvchi bo&#39;ladi. Ammo, shunday darajali qatorlar borki, ular o&#39;zgaruvchi qanday qiymatga ega bo&#39;lishidan qat&#39;i nazar, yaqinlashuvchi yoki o&#39;zgaruvchining noldan boshqa barcha qiymatlarida uzoqlashuvchi bo&#39;ladi. Kombinatorikada qator tushunchasi kombinatorik obyektlar tufayli vujudga kelgan ketma-ketliklar bilan ishlash uchun kerakli qurol sifatida qo&#39;llaniladi. Masalan, agar bo&#39;laklash masalasi qaralayotgan bo&#39;lsa, bunday sonlar ketma- ketligining elementlari qihb, n natural sormi qo&#39;shiluvchilar yig&#39;indisi sifatida bo&#39;laklashlar soni R(n) ni olish mumkin. Agar darajali qator vositasida chekli sonlarning a Q ,a v a 2 ,...,a n ,... cheksiz ketma- ketligiga haqiqiy yoki kompleks o&#39;zgaravchili qandaydir funksiya mos qo&#39;yilishi mumkin bo&#39;lsa, u holda ketma- ketliklar ustida bajariladigan ba&#39;zi amallarni ularga mos funksiyalar ustida bajarish imkoniyati paydo bo&#39;ladi. Darajali qator yig&#39;indisini ifodalovchif(x) = y£jakxk k=0 funksiya a Q ,a v a 2 ,...,a n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchifunksiyasi, deb ataladi. Bu yerda, J{x) funksiyani aniqlovchi qatorning yaqinlashuvchi bo&#39;lishi uchun x o&#39;zgamvcMning haqiqiy yoki kompleks qiymatli bo&#39;lishi muhim ahamiyatga ega emas. Matematik tahlil kursidan ma&#39;lumki, agar f(x) = Ya k x k /fc=0 darajali qator x=0 nuqtaning qandaydir atrofida yaqinlashuvchi f ik) (0) bo&#39;lsa, u holda a k = (k=0,l,2,...) formula o&#39;rinli bo&#39;ladi, bu yerda, / k) (0) ifoda Дх ) funksiyadan olingan A:-tartibli hosila-sining x=0 nuqtadagi qiymatidir. 1-misol. Hadlari faqat birlardan iborat bo&#39;lgan 1,1,...,1,... sonlar ketma-ketligining hosil qiluvchi funksiyasi f(x) = ko&#39;ri- nishga ega bo&#39;ladi. Haqiqatan ham, 1,1,...,1,... sonlar ketma-ketligiga l+x+x 2 +...+x&#34;+... darajali qator mos keladi va bu darajali qatorning hadlari maxraji x ga teng bo&#39;lgan ko&#39;rinishdagi geometrik progressiyadan iboratdir. Elementar matematika kursidan ma&#39;lumki, bu progressiya | JC |<1 bo&#39;lganda,cheksiz kamayuvchi geometrik progressiya bo&#39;ladi va uning barcha hadlari yig&#39;indisi 1 + X + x 2 + ... + x&#34; +...- - 1- х formula bilan ifodalanadi. ■ 2-misol. 1-misoldagidek mulohaza yuritib, har qanday chekli a songa mos keluvchi l,a,a 2 ,...,an,... sonlar ketma-ketligining hosil 1 qiluvchi funksiyasi f(x) = - - - ko&#39;rinishda bo&#39;lishini aniqlash mumkin. ■ Hosil qiluvchi funksiyalarning oddiy xossalari. Hosil qiluvchi funksiyalar bir qator xossalarga ega.Biz quyida shunday xossalardan ba&#39;zilarini oddiy xossalar sifatida keltiramiz.Ular hosil qiluvchi funksiyalarni tuzish hamda ulardan amaliy masalalarni hal etishda ko&#39;mak berishadi. 1-xossa. Agar a^a^a^...^^... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f a (x) va b 0 ,b p b 2 ,..., b n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f b (x) bo&#39;lsa, и holda a+b 0 , a+b v a+b 2 , ..., a±b n , ... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi A x ) = f a ( x ) ± f b ( x ) b° ladi. Haqiqatan ham, f a ( x ) ~ 2-i а ь х va Л ( х ) ~ 2-i &#34; к х bo&#39;lgani k=0 k=0 uchun, darajali qatorlarni hadlab qo&#39;shib (ayirib), f(x) = £ (a k ± b k )x k = £ a k x k ± £ b k x k = f a (x) ± f b (x) k=0 k=0 k=0 munosabatni hosil qilamiz. ■ 2-xossa. Agar a 0 , a v a 2 ,...,a n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f a (x) va b 0 ,b v b 2 ,..., b n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f.(x) bo&#39;lsa, и holda elementlari &#34;« = ^ fl A-i !=0 (n=0,l,2,...) sonlardan iborat bo&#39;lgan d 0 ,d v ,d 2 ,...,d n ,... ketma-ket likning hosil qiluvchi funksiyasi f(x)=f a (x)f b (x) bo&#39;ladi. Haqiqatan ham, ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi ta&#39;rifiga ko&#39;ra, Ayrim ketma-ketliklarning hosil qiluvchi funksiyalarini awal- dan ma&#39;lum bo&#39;lgan hosil qiluvchi funksiyalarga mos darajali qatorni hadlab differensiallash amali yordamida topish mumkin. 3-misol. Ushbu 0,1,2,3,...ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi /X х ) = тг ^ \Z bo&#39;ladi. ц X) Haqiqatan ham, qaralayotgan ketma-ketUkka 2-i ^ ko&#39;rinish-dagi darajali qator mos keladi. Darajali qatorni hadlab, differen siallash amalini 2_, x qatorga qo&#39;llab va |xj<1 bo&#39;lgan hoi uchun V *_ l o&#39;rinli 2* x ~ i Z tenglikm hisobga olib, quyidagi tengliklar k=Q j 1 - л ketma-ketligihi yozamiz: Umuman olganda, hosil qiluvchi funksiyalarni tuzishda darajali qatorni hadlab, differensiallash amalidan foydalanish quyidagi xossaga tayanadi. 3-xossa. Agar a 0 ,a v a 2 ,...,a n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f a (x) bo&#39;lsa, и holda elementlari b n =(n+l)a n+l (я=0,1,2,...) sonlardan iborat b 0 ,b v b 2 ,...,b n ,... ketma-ketlikning hosil qiluvchi funksiyasi f b {x) = —^— bo &#39;ladi.

Похожие

Sanoq sistemalari
O`zgaruvchilarni ajratish (Furye) usuli
Ko‘rsatkichli va logarifmik funksiyalar. Ko‘rsatkichli funksiya
Bo`linish alomatlari
Tub va murakkab sonlar