Evklid algoritmi - Алгебра - Рефераты

Evklid algoritmi

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

195 KB

Evklid algoritmi Evklid algoritmi — ikkita butun sonning eng katta umumiy bo`luvchisini topish, shuningdek ikkita o`lchovdosh kesmaning umumiy o`lchovini topish usuli. Ikkita musbat butun sonning eng katta umumiy b o`luvchisini topish uchun avvalo katta sonni kichik songa bo`lish, so`ngra kichik sonni katta sonning qoldig`iga, keyin esa birinchi qoldiqni ikkinchi qoldiqqa va hokazo bo`lish lozim. Bu jarayondagi noldan farqli oxirgi qoldiq berilgan sonlar ning eng katta umumiy bo`luvchisi bo`ladi. Ikki kesmaning eng katta umumiy o`l cho v i n i topish uchun ham ana shunday y o` l tutiladi . Bunda qoldiqli bo`lish amal i uning geometrik analogi bilan almasht iriladi: kichik kesma katta k e sma g a necha marta joylashsa, o`shancha marta qo`yiladi, katta kesmanin g qolgan qi s mi ( “ bo`lishdan qolgan qoldiq ” sifatida q abul qilinadigan) kichik kesmaga qo`yiladi va h. k. Agar a va b kesmalar o`lchovdosh bo`lsa, u holda oxirgi noldan far ql i qoldiq bu kesmalarning eng katta umumiy o`lchovini be r adi. Kesmalar umumiy o`lchovga ega bo`lmagan holda noldan farqli qoldiqlar ketma-ketligi cheksiz davom etadi.

Yevklid algoritmi qadimdan ma`lum. Uning yoshi 2 ming yildan ortiq. U Yevklidning «Negizlar» ida ta`riflangan. Yevklid bu algoritmdan foydalanib tub sonlar, eng kichik umumiy bo`linuvchi va boshqa xossalarni keltirib chiqargan. Yevklid algoritmi ikkita kesmaning eng katta umumiy o`lchovini topish usuli sifatida (ba`zan u navbatma- navbat ayirish ham deb ataladi) pifagorchilarga ham ma`lum edi. XVI a sr o`rtalarida Yevklid algo ritmi bir o`zgaruvchili ko`phadlarga ham tatbiq etildi. Keyinchalik Yev klid algoritmini ba`zi bir boshqa algebraik ob`ektlar uchun ham aniqlashga muvaffaq bo`lindi. Yevklid algoritmi ko`p tatbiqlarga ega. Uni aniqlovchi tengliklar a va b sonlarning eng katta umumiy bo`luvchisi bo`lgan d sonini d= a x+ b y ko`rinishida ifodalash imkonini beradi (x; y — butun sonlar), bu formu la esa ikki noma`lumli birinchi darajali Diofant tenglamalari yechimlarini topishga asos bo`ladi. Yevklid algoritmi ratsional sonni u z luksi z kasr sifatida tasvirlash vositasi h amdir . U ko`pincha elektron hisoblash mashinalari dastur larida qo`llaniladi, son lar nazariyasida ham ahamiyati kattadir .

2. Eng katta umumiy bo`luvchi (EKUB) Ta`rif: a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n  Z sonlarning umumiy bo`luvchisi deb, berilgan sonlarning har biri bo`linadigan d  Z songa aytiladi. Berilgan sonlarning umumiy bo`luvchi shu sonlarning barcha umumiy bo`luvchilariga bo`linsa, bu umumiy bo`luvchi berilgan sonlarning eng katta umumiy bo`luvchi deyiladi. Berilgan sonlarning eng katta umumiy bo`luvchisi EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ) kabi belgilanadi. Eng katta umumiy bo`luvchining ta`rifidan ushbu muhim xossa kelib chiqadi: 1 • agar d=EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ) bo`lsa, a 1 , a 2 , a 3 , … , a n sonlarning barcha umumiy bo`luvchilari to`plami d sonining barcha bo`luvchilaridan iborat bo`ladi. 2 • agar d=EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ) bo`lsa, u holda d=EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ,0) bo`ladi. Aksincha, agar d=EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ,0) bo`lsa, d=EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n ) bo`ladi. Agar EKUB( a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n )=1 bo`lsa, a 1 , a 2 , a 3 , … , a n sonlar “ o`zaro tub sonlar ” deyiladi.

Endi berilgan sonlarning eng katta bo`luvchisini qanday topish mumkinligi haqida fikr yuritamiz. a,b  Z, a ≠ 0, b ≠ 0 sonlar uchun: c 1 , c 2 , c 3 , …, c n-1 , c n ketma-ketlikni quyidagi tuzamiz: c 1 = a , c 2 = b deb olamiz. Agar b a bo`lsa, EKUB( a , b )= b bo`ladi. Aks holda c 1 ni c 2 ga bo`lishda hosil bo`lgan qoldiqni c 3 deb olamiz, c 2 ni c 3 ga bo`lishdagi qoldiqni c 4 deb olamiz va hokazo. Bunday qoldiqli bo`lishlar ketma-ketligini qulaylik uchun tengliklar zanjiri ko`rinishida bunday yozamiz: c 1 = c 2 q 2 + c 3 c 2 = c 3 q 3 + c 4 c 3 = c 4 q 4 + c 5 ………… c n-2 = c n-1 q n-1 + c n c n-1 = c n q n qoldiqli bo`lish natijasida qoldiqlar uchun c 2 > c 3 > c 4 … munosabat o`rinli bo`ladi, bundan tashqari qoldiqlar nomanfiy sonlardir. Shu sababli bu qoldiqlar orasida nolga teng bo`ladigani albatta uchraydi. c n uchun noldan farqli

oxirgi qoldiqni olamiz. Bu holda c n-1 soni c n ga bo`linishi ravshan. Hosil qilingan c 1 , c 2 , c 3 , …, c n-1 , c n ketma-ketlik a va b sonlari uchun Evklid ketma-ketligi deyiladi. Ketma-ket qoldiqli bo`lish yordamida bunday ketma- ketlikni hosil qilish usuli Evklid algoritmi deb ataladi. Misol. 78 va 24 sonlari uchun Evklid ketma-ketligini tuzing. Yechilishi. 78=24  4+18 24=18  1+6 18=6  3+0 Bundan, izlangan ketma-ketlik hosil bo`ladi: 78, 24, 18, 6. Теорема . a va b ( a≠ 0, b≠ 0) sonlar uchun tuzilgan Evklid ketma-ketligi c 1 , c 2 , c 3 , …, c n-1 , c n ning oxirgi hadi a va b sonlarining eng katta umumiy bo`luvchisi bo`ladi: c n =EKUB( a , b ). Isbot: c 1 , c 2 , c 3 , …, c n-1 , c n sonlar o`zaro yuqorida keltirilgan qoldiqli bo`lish munosabati bilan bog`langan. Tengliklar zanjiri orqali yuqoriga harakatlanib, quyidagilarni aniqlaymiz:

c n-1 = c n q n munosabatdan n n c c 1 ; c n-2 = c n-1 q n-1 + c n munosabatdan n n c c 2 ; c n-3 = c n-2 q n-2 + c n-1 munosabatdan n n c c 3 ; va hokazo nc c 2 va nc c 1 . Bunda c 1 = a va c 2 = b . Shunday qilib, c n — a va b sonlarining umumiy bo`luvchisi. x soni a va b sonlarining boshqa bir umumiy bo`luvchisi bo`lsin. Evklid algoritmidagi qoldiqli bo`lishlar zanjirida pastga qarab harakatlanib, quyidagilarni aniqlaymiz: c 1 = c 2 q 2 + c 3 ga teng kuchli c 3= c 1 - c 2 q 2 munosabatdan x c 3 c 2 = c 3 q 3 + c 4 ga teng kuchli c 4= c 2 - c 3 q 3 munosabatdan x c 4 mulohazalarni davom ettirib, c n-2 = c n-1 q n-1 + c n ga teng kuchli c n = c n-2 - c n-1 q n-1 munosabatdan x cn ga ega bo`lamiz. Shunday qilib, ta`tifga ko`ra, c n =EKUB( a , b ). Misol . EKUB(42598, 2014) ni toping. Yechilishi. Berilgan sonlar uchun Evklid ketma- ketligini tuzamiz. Qoldiqli bo`lishlar ketma-ketligini quyidagi sxema bo`yicha bajarish qulay:

_42598  2014 4028 21 _ 2318 2014 _ 2014  304 1824 6 _ 304  190 190 1 _ 190  114 114 1 _ 114  76 76 1 _ 76  38 76 2 0 Javob : EKUB (42598, 2014) = 38. Mashqlar . Evklid algoritmi yordamia quyidagi sonlarning EKUB ini toping: 1) 645 va 381; 2) 846 va 246; 3) 15283 va 10013; 4) 6188 va 4709 ;

5) 4005 va 2581. Javob : 1) 3; 2) 6; 3) 527; 4) 17; 5) 89. 3. Eng kichik umumiy karrali (EKUK) Ta`rif: a 1 , a 2 , a 3 , … , a n  Z sonlarning har biriga bo`linadigan son bu sonlarning umumiy karralisi (bo`linuvchisi) deyiladi. Berilgan sonlarning istalgan umumiy karralisining bo`luvchisi bo`lgan umumiy karralisi bu sonlarning eng kichik umumiy karralisi deyiladi. Berilgan sonlarning eng kichik umumiy karralisi h= EKUK( a , b ) kabi belgilanadi. Teorema. Agar d=EKUB(a,b), d≠0 bo`lsa, u holda h=EKUK(a,b)=d b a bo`ladi. Isbot: h soni a va b sonlarining umumiy karralisi bo`lgani uchun d b a h   va d a b h   bo`ladi. x — a va b sonlarining istalgan boshqa bir umumiy karralisi bo`lsin, u holda x = au , x = bv ( u , v  Z) bo`ladi. Bundan au = bv kelib chiqadi. Bu tenglikning har ikki tomomini d ga bo`lsak: v d b u d a    . d a va d b sonlar o`zaro

tub bo`lgani uchun u soni d b ga bo`linadi. Shuning uchun t d b u   , t  Z. Bundan, t d ab t d b a au x       . Shunday qilib, x doni d ab ga bo`linadi. Demak , x soni h ga ham bo ` linadi . Misol. EKUK(462,252) ni toping. 462 = 252 ⋅ 1 + 210, 252 = 210 ⋅ 1 + 42, 210 = 42 ⋅ 5. demak , EKUB(462,252) =42 2772 42 252 462 ) 252, 462(    EKUK Javob: EKUK(462,252)=2772 Mashqlar. Quyidagi sonlarning EKUK ini toping. 1) 645 и 381; 2) 846 и 246; 3) 5338 и 11618. Javob: 1) 81915; 2) 34686; 3) 197506. 4. Natural sonlarni tub ko`paytuvchilarga ajratish. Istalgan natural sonni tub ko ` paytuvchlar ko ` paytmasi shaklida tasvirlash mumkin , bunda bir xil ko ` paytuvchilar ko ` paytmasi daraja shaklida yozildi . Agar zarur bo ` lsa , bu

ko ` paytmada tub sonlarning nol ko ` rsakichli darajasini ham qo ` llash mumkin . Shunday qilinganda chekli sondagi istalgan tub sonlarni bir xil tub sonlar nomanfiy butun ko ` rsatkichli darajalarining ko ` paytmasi shaklida tasvirlash mumkin . Misol. a =2 5  5  13 3 , b =3 2  7 4 , c =5 3  17 2 sonlarni bir tub sonlar darajalarining o`paytmasi shaklida yozing. Yechilishi. a =2 5  5  13 3 =2 5  3 0  5 1  7 0  13 3  17 0 , b = b =3 2  7 4 =2 0  3 2  5 0  7 4  13 0  17 0 , c =5 3  17 2 =2 0  3 0  5 3  7 0  13 0  17 2 . Teorema . Ikkita sks k k p p p m     ... 2 1 2 1 va sls l l p p p n     ... 2 1 2 1 natural sonlar berilgan bo`lsin, bunda p 1 , p 2 , …, p s — turli tub sonlar, k i va l i — daraja ko`rsatkichlar esa nomanfiy butub sonlar. M soni n soniga bo`linidhi uchun barcha i =1, 2, … , s uchun k i  l i tengsizlik bajarilishi zarur va yetarli. Isboti:  Agar m=nx, bunda x  N, bo`lsa, x ning istalgan tub bo`luvchisi p 1 , p 2 , … , p s sonlardan biriga teng bo`ladi. Shuning uchun sts t t p p p x     ... 2 1 2 1 kabi yozish mumkin,bu yerda t i  0. Bundan s s s t ls t l tl ks k k p p p p p p m            ... ... 2 2 11 2 1 2 1 2 1 .

Natural sonning tub ko`paytuvchilarga yoyilmasining yagonaligidan k i = l i + t i , bundan esa barcha i =1, 2, 3, … , s uchun k i  l i ekani kelib chiqadi.  Agar barcha i =1, 2, 3, … , s uchun k i  l i bo`lsa, u holda s sl ks l k l k p p p x        ... 2 2 11 2 1 bo`ladi. Bundan m = nx ekani kelib chiqadi. Bu teoremadan berilgan sonlarning eng katta umumiy bo`luvchisini va eng kichik umumiy karralisini topishning yangi uslini beradi. 1. EKUB( m 1 ,m 2 ,…,m r ) = sus u u p p p    ... 2 1 2 1 , bu yerda barcha i=1,2,…,s lar uchun u i =min{ k 1 i , k 2 i ,…, k ri }. Ya`ni, berilgan sonlarning eng katta umumiy bo`luvchisini topish uchun ularning tub ko`paytuvchilarga yoyilmasidagi bir xil tub ko`paytuvchilarni eng kichik darajalari bilan olib, ularni o`zaro ko`paytirish kerak. 2. EKUK( m 1 ,m 2 ,…,m r ) = svs v v p p p    ... 2 1 2 1 , bu yerda barcha i=1,2,…,s lar uchun v i =max{ k 1 i , k 2 i ,…, k ri }. Ya`ni, berilgan sonlarning eng kichik umumiy karralisini topish uchun ularning tub ko`paytuvchilarga yoyilmasidagi bir xil tub ko`paytuvchilarni eng katta darajalari bilan olib, ularni o`zaro ko`paytirish kerak.

Misol . 91476, 3960 va 3360 sonlarining eng katta umumiy bo`luvchisini toping. 914 76 2 39 60 2 33 60 2 457 38 2 19 80 2 16 80 2 228 69 3 99 0 2 84 0 2 762 3 3 49 5 3 42 0 2 254 1 3 16 5 3 21 0 2 847 7 55 5 10 5 3 121 11 11 11 35 5 11 11 1 7 7 1 1 91476=2 2  3 3  7  11 2 3960=2 3  3 2  5  11 3360=2 5  3  5  7 Bulardan, EKUB(1476, 3960, 3360)=2 2  3 2  5 0  7 0  11 0 =12 Javob: 12 Misol: 462, 252, 90 sonlarining eng kichik umumiy karralisini toping.

46 2 2 25 2 2 91 7 23 1 3 12 6 2 13 13 77 7 63 3 1 11 11 21 3 1 7 7 1 462=2  3  7  11 252=2 2  3 2  7 91=7  13 Bulardan, EKUK(462, 252, 91)=2 2  3 2  7 1  11 1  13 1 =36036 Javob : 36036. 5. Berilgan sonning bo`luvchilari sonini aniqlash. Teorema. kkp p p n        ... 2 1 2 1 sonining barcha natural bo`luvchilari soni    k i i n 1 )1 ( ) (   (  1 +1) (  2 +1)… (  k +1) ga teng. Isbot. n sonining har bir natural bo`luvchisini yagona usulda kkp p p       ... 2 1 2 1 ko`rinishda yozish mumkin, bunda barcha i=1,2,3, …, k lar uchun  i ≤  i . shuning uchun n sonining barcha bo`luvchilari soni (  1 ,  2 ,  3 , …,  k ) majmuaning mumkin bo`lgan barcha holatlari soniga teng.

 i son 0 dan  i gacha  i +1 xil qiymat qabul qiladi, shu sababli mumkin bo`lgan holatlar soni (  1 +1) (  2 +1)… (  k +1) ga teng . Misol . 180 sonining barcha natural bo`luvchilari sonini toping. Yechilishi . 180=2 2  3 2  5.  (180)=(2+1)(2+1)(1+1)=18 Javob: 18 ta. 6. Ba`zi ajoyib sonlar 6.1. Mukammal sonlar. Evklid o`zining “Negizlar”ida mukammal sonlar bilan shug`ullangan. U mukammal son deb o`zining xos bo`luvchilari (shu sonning o`zidan boshqa bo`luvchilari) yig`indisiga teng bo`lgan sonlarni atagan. Agar n sonining xos bo`luvchilari yig`indisi  (n) bilan belgilansa, mukammal son uchun  (n)=n bo`ladi. Masalan, 6=1+2+3; 28=1+2+4+7+14. Qadimiy greklarga (ikki ming yil oldin) faqat 4 ta mukammal son ma`lum bo`lgan: 6, 28, 496, 8128. Mukammal sonlarni hosil qilish usuli quyidagi Yevklid-Eyler teoremasida bayon etilgan.

Teorema (Yevklid-Eyler teoremasi). Agar n=2 k-1 (2 k -1) (k>1 natural son) bo`lib, 2 k -1 tub son bo`lsa, n mukammal son bo`ladi. 6.2. Baxtli sonlar. 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 33, ... (1) toq sonlar ketma- ketligidan quyidagicha yangi ketma- ketlik tuzamiz. u 1 =1 va u 1 dan katta bo`lgan eng kichik toq son 3 ni u 2 deb olamiz. Endi (1) ketma-ketlikning har bir uchinchi elementini o`chiramiz. Natijada undagi 5, 11, 17, ... raqamlar o`chirilib, 1, 3, 7, 9, 13, 15, 21, 25, 27, 31, 37, ... (2) ketma-ketlik hosil bo`ladi. (2) ketma-ketlikning u 2 =3 dan keyingi o`ch i rilmasdan qo lgan elementa 7 ni u 3 deb olamiz: u 3 =7. Endi (2) ketma-ketlikning har bir yettinchi elementini o`chiramiz. Natijada 1, 3, 7, 9, 13, 15, 25, 27, 31, 37, ... (3) ketma-ketlik dosil bo`ladi. (3) da u 3 = 7 dan keyin o`chirilmagan hadni u 4 =9 deb olamiz. Endi (3) ketma-ketlik -

ning har bir 9-hadini o`chiramiz va hokazo. Shu yo`l bilan shunday ketma-ketlikni hosil qilamizki, uning 100 dan kichik bo`lgan hadlari quyidagilardan iborat bo`ladi: 1, 3, 7, 9, 13, 15, 21, 25, 31, 33, 37, 43, 49, 51, 53, 63, 67, 69, 73, 75, 79, 87, 93, 99 (4) Shu yo`l bilan tuzilgan cheksiz ketma-ketlikning hadlari baxtli sonlar deb ataladi. Baxtli son deb nom be - rilishiga sabab, ularning o`chirilmasdan qrlganligi bo`lsa kerak. (4) ketma-ketlikda cheksiz ko`p tub sonlar bor, degan gipoteza mavjud bo`lsa-da, lekin bu masala hozirgacha isbot qilinmagan. 98600 gacha bo`lgan baxtli sonlar orasida 715 ta tub baxtli son mavjudligi hisoblangan. 6.3. Qulay sonlar. Quyidagi teorema o`rinlidir: Agar natural son uchun      21 21 2 2     B A n B A n (*) munosabatlar o` rinli bo`lsa, (bunda A, B—natural,  ,  1 ,  ,  1 — noldan far q li butun sonlar), u holda n murakkab son bo`ladi (A=B bo`lganda yoyilma  va  larning ishoralari bilan farq qilsalar, ular bir xil yoyilmalar deb qabul qilinadi).

Agar natural n soni uchun (*) ning birinchisi o`rinli bo`lsa, u holda n tub son bo`lmasligi mumkin. Bu teorema katta ahamiyatga ega, chunki uning yordamida berilgan sonning (*) ko`rinishdagi ikkita yoyilmasini topish natijasida, u sonning murakkabligini aniqlash mumkin bo`ladi. A  B ko`paytmaning ayrim qiymatlari uchun yuqorida kel tirilgan teoremaning teskarisi o`rinli bo`ladi, ya`ni u ko`paytma uchun har qanday murakkab son A  2 +B  2 shaklida ikki xil ajralishga ega bo`ladi. Eyler quyidagi savolni qo`ygan edi: A  B ko`paytmaning qanday qiymatlarida tub son A  2 +B  2 shaklda ifodalanadi? Bu savolga Eyler to`la javob bera olmagan bo`lsa-da, lekin 1 dan 10000 gacha bo`lgan natural sonlar ichida bunday ko`paytmalarning faqat 65 tasi mavjudligini ko`rsatdi va ularni qulay sonlar deb atadi. 14k-1, 14k+9, 14k+11 ko`rinishdagi toq sonlarning tub son bo`lishi uchun. ularning x 2 +7y 2 shaklida faqat bir xil yo`l bilan ifodalanishlari isbotlangan, bunda (x,y)=1, 7 esa qulay son. Misollar.

1) 29=14  2+1=1 2 +7  2 2 , 37=14  2+9=3 2 +7  2 2 , 67=14  4+11=2 2 +7  3 2 ; 2) 11=x 2 +7y 2 (bunda A  B=7), bu hol faqat x=2, y=1 bo`lganda bo`ladi. 41=x 2 +37y 2 . A  B=37, x=2, y=1; 18518809=197 2 +1848  100 2 tub son. AB= 1  1848=1848. Eyler topg`an qulay sonlar quyidagilardir: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 21, 22, 24, 25, 28, 30, 33, 37, 40, 42, 45, 48, 57, 58, 60, 70, 72, 78, 85, 88, 93, 102, 105, 112, 120, 130, 133, 165, 168, 177, 190, 210, 232, 240, 253, 273, 280, 312, 330, 345, 357, 385, 408, 462, 520, 760, 840, 1320, 1365, 1848. Eyler chidam bilan hisoblashni 100000 gacha davom ettirgan bo`lsa-da, ko`rsatilgan 65 ta qulay sondan boshqa qulay sonlar topilgani yo`q. Bugungi kunda ham faqat shu 65 ta qulay son mavjud. Qulay sonlar sonining chekliligini matematik Choula isbot qilgan. Lekin ularning qancha ekanligiga aniq ja vob bera olmaymiz. 6.4. Do`st sonlar.

Pifagordan do`st nima deb so`raganlarida, «do`stim — mening o`zim. Bu 220 va 284 larning do`stligi» deb javob bergan ekan. Bu sonlarning «do`st» ligi nimadan iborat, degan savol - ga javob beraylik. Arab matematigi Sobit ibn Korra (826-901 yillar) do`st sonlarni hosil qilish qoidasini bergan edi. Keyin chalik bu qoidani Ferma qaytadan takrorlab, Dekart 1638 yilda nashr etgan edi. Agar m va n sonlar uchun birining barcha xos bo`luvchilari yig`indisi ikkinchisiga teng bo`lsa, ya`ni  (m)=  (n) bo`lsa, ular do`st sonlar deb ataladi. Bunda sonning o`zi bo`luvchi sifatida qabul qilinmaydi. Masalan, 220=1+2+4+71+142 (1, 2, 4, 71 va 142 lar 284 ning xos bo`luvchilari). 284=1+2+4+5+10+11+20+22+44+55+100, o`ng tomondagi qo`shiluvchi-lar 220 ning xos bo`luvchilaridir. Demak, 220 va 284 lar — do`st sonlar. Agar m va n do`st sonlar bo`lsa, u holda m =2  p; n =2  q  l bo`lishi kerakligi isbotlangan. Bunda  — natural son, p , q , l — tub sonlar bo`lib, p =(2 k +1) 2  2 2  -k -1; q= 2  -

1 +2  +k larga teng bo`lishi kerakligi ham isbotlangan.Bu formulani Sobit ibn Korra ishlab chiqqan. Agar k=1 deb olinsa, p , q , l tub sonlar uchun p=3 2  2 2  - 1 -1, q=3  2  -1 -1, l =3  2  -1 larni hosil qilamiz.  ga har xil qiymatlar berib, k=1 uchun quyidagi jadvalni tuzish mumkin: p q l m n 2 7 1 5 1 1 28 4 220 4 1 151 2 3 4 7 18 416 1729 6 7 7 3727 1 91 3 83 44 37056 9363 584 Albatta har qanday  uchun p , q , l lar tub son bo`lavermaydi. Shuning uchun  ni shunday tanlash kerakki, hosil bo`lgan p , q , l lar tub sonlar bo`lsin.  ning qiymati o`sishi bilan p , q , l ning qiymatlari, xususan p tez o`sadi va shuning uchun p tub yoki murakkab ekanligini aniqlash ayrim hollarda qiyin bo`lib qoladi. Ayrim k=5, 7, 9, ... lar uchun yuqorida keltirilgan jadvalni tuzish juda qiyin.

K`orib o`tilganlardan tashqari do`st sonlarning yana bir necha juftini keltiramiz: 2620 va 2924; 5020 va 5564; 6232 va 6368; 10744 va 10856; 17296 va 18416; 66928 va 66992. 63020 va 76084; Do`st sonlarni hosil qilishda asosiy qiyinchilik  ning qanday qiymatlarida p , q , l lar tub son bo`lishligini aniqlashdadir. Shuning uchun ham barcha do`st sonlar to`plamini tasavvur qila olmaymiz. Hozirgi kunda 900 taga yaqin do`st sonlar jufti ma`lumdir. Ular orasida o`zaro tub bo`lgan do`st sonlar mav jud emas. Eyler do`st sonlarning 60 juftini topgan edi. Ular orasida har ikkalasi ham juft son bo`lganlari 34 ta va har ikkalasi toq sonlardan iborat bo`lganlari 26 ta. Biri juft, ikkinchisi toq bo`lgan do`st sonlar jufti mav-judmi? Bu savolga javob topilgani yo`q. Agar bunday do`st sonlar mavjud bo`lsa, ularning har biri 10 23 dan katta bo`lib,

m  n soni 20 tadan ortiq tub bo`luvchiga ega bo`lishi ;kerakligi isbotlangan. 6.5. Tug`ma sonlar Tug`ma sonlar deb quyidagi yo`l bilan hosil qilinadigan ketma- ketlikning chapdan eng birinchi elementiga aytiladi. Misol: 13 natural sonni olib unga o`zining raqamlari yig`indisini qo`shamiz: 13+(1+3)=17. Bu songa ham o`zining raqamlari yig`indisini qo`shamiz: 17+(1+7)=25 va hokazo, 13 va hosil bo`lgan sonlardan ketma-ketlik tuzamiz. Natijada 13, 17, 25, 32, 39, ... (1) ketma-ketlik hosil bo`ladi. Bu ketma-ketlikni o`ng tomonga istagancha davom ettirish mumkin. (1) ketma-ketlikning chap tomoniga ham sonlar yozish mumkinmi, degan savol qo`yamiz. Buning uchun shunday son topish kerakki, u o`zining raqamlar yig`indisi bilan 13 ni bersin. Bunday son 11 dir. Endi shunday son topish kerakki, u o`zining raqamlari yig`indisi bilan 11 ni bersin. Bunday son 10 dir. Endi 10 ham o`z navbatida 5 va 5 ning raqamlari yig`indisidan ibo - rat. Lekin hech qanday son o`z raqamlari yig`indisi bilan 5 ni bera olmaydi. Demak, (1) ketma-ketlikni chap tomon ga 5 gacha davom ettirish mumkin.

Shunday qilib, 5, 10, 11, 13, 17, 25, 32, 39, .;. (2) ketma-ketlikni hosil qilamiz va berilgan ta`rifga asosan 5 tug`ma son bo`ladi. (2) ketma- ketlikning hamma elementlari 5 dan tashqari ma`lum qoidaga asosan hosil bo`ladi. 5 soni esa «o`zi paydo bo`lganicha» qolib, undan oldin son paydo bo`lmaydi. Shuniig uchun ham uni tug`ma son deyilgan bo`lsa kerak. Bir xonali tug`ma sonlar 1, 3, 5, 7 va 9 lar ekanligini osonlik bilan ko`rsatish mumkin. Shunday qilib, quyidagi ketma-ketliklarning birinchi hadlari tug`ma sonlardan iborat: 1, 2, 4, 8, 16, 23, 28, 38, 49, ... 3, 6, 12, 15, 21, 24, 30, ... 5, 10, 11, 13, 17, 25, 32, ... 7, 14, 19, 29, 40, 48, … 10 dan 19 gacha bo`lgan ikki xonali sonlarning birortasi ham tug`ma son bo`la olmaydi (o`ylab ko`ring). Birinchi ikki xonali tug`ma son 20 dir, chunki raqamlarining yig`indisini qo`shganda 20 hosil bo`ldigan natural son mavjud emas. Natijada 20 tug`ma sondan boshlab quyidagi ketma-ketlik hosil bo`ladi: 20, 22, 26, 34, ...; endi 21 dan 30 gacha bo`lgan ikki xonali sonlarning birortasi ham tug`ma son bo`la olmaydi. Ikki xonali tug`ma

sonlar quyidagilardir: 31, 42, 53, 64, 75, 86, 97. Bularning tug`ma sonlar ekan-ligini hisoblash bilan aniqlash oson. Ko`p xonali tug`ma sonlar ham mavjud: 132, 143, 233, 929, 1952, 874531 va hokazo. 6.6. Egizak tub sonlar Ma`lumki, 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47 ... (1) tub sonlar ketma-ketligi cheksizdir. Bu ketma-ketlikda ketma-ket joylashgan bir juft tub sonlar mavjud: 2 va 3. Boshqa bunday ketma-ket joylash gan tub sonlar mavjud emas. Lekin ayirmasi 2 ga teng bo`lgan tub sonlar mavjud bo`lib, ular egizak tub sonlar jufti deb ataladi. Shunday qilib, bir vaqtda tub bo`lgan p va p+2 sonlar egizakdir. Masalan, 3 va 5, 5 va 7, 11 va 13, 17 va 19 va hokazo. 100 000 gacha bo`lgan natural sonlar orasida 1224 ta egizak tub sonlar jufti, 1000 000 gacha bulgan natural sonlar orasida esa 8164 ta egizak tub sonlar jufti mavjud. Angliya matematigi Glesher hisoblash natijasida 8000000 va 8100000 sonlari orasida 518 ta egizak tub sonlar jufti mavjudligini ko`rsatgan.

1958 yilda V. A. Golubev n=8  10 6 gacha bo`lgan natu - ral sonlar orasida 48619 ta egizak tub sonlar jufti mavjudligini hisoblagan. 30 000 000 gacha bo`lgan natural sonlar ketma- ketligida 152 892 ta egizak tub sonlar jufti mavjud. (1) da egizak tub sonlar jufti qancha, degan savolga angliyalik matematiklar Xardi va Litlvudlar “egizak tub sonlar juftligi cheksiz ko`p” - deb javob berishgan. Bu fikrni hozirgi vaqtda egi zak tub sonlar gipotezasi deb yuritiladi.

7. Butun sonlarning bo`linishi. Z — butun sonlar to`plamini qaraymiz. Bo`lish amali butun sonlar top`lamida har doim ham bajarilavermaysi. Ta`rif: a  Z va b  Z ( b ≠0) sonlar uchun a = bq tenglikni qanoatlantiruvchi q  Z son mavjud bo`lsa, a soni b soniga (qoldiqsiz) bo`linadi (b a kabi belgilanadi). Agar a soni b soniga bo`linsa, b soni a soning bo`luvchisi, a soni esa b sonining karralisi deyiladi. q soni esa a va b sonlarining bo`linmasi deyiladi. 0 (soni) har qanday b ≠0 songa bo`linadi. Agar a ≠0 bo`lsa, ravshanki, a soning bo`luvchilari soni chekli bo`ladi. 7.1. Butun sonlar bo`linishining sodda xossalari 1-lemma. Agar b soni c ga bo`linsa va a soni b ga bo`linsa, u holda a soni c ga bo`linadi. Isbot: Lemma shartidan b=cq 1 va a=bq 2 kelib chiqadi, bunda q 1 , q 2  Z . Bundan a=bq 2 = cq 1 q 2. q 1 q 2 = q deb belgilasak, a= cq 1 q 2 = cq, q  Z. 2-lemma. Agar m = a + b bo`lib, m va a sonlarning har biri d soniga bo`linsa, u holda b soni ham d soniga bo`linadi.

Isbot: Lemma shartiga ko`ra m = dq 1 va a = dq 2 , bunda q 1 , q 2  Z. m = a + b tenglikda b=( q 1 - q 2 ) d . Demak, b soni d ga bo`linadi. 7.2. Natural sonlarning bo`linish belgilari 1. 6 ga bo`linish belgisi. Agar biror natural son 2 ga ham, 3 ga ham qoldiqsiz bo`linsa, bu son 6 ga qoldiqsiz bo`linadi. Misol. 1224; 12378; 10002 sonlarining har biri ham 2 ga, ham 3 bo`linadi. Shuning uchun ular 6 ga qoldiqsiz bo`linadi. (Buni tekshirib ko`rish o`quvchilarga tavsiya etiladi.) 2. 7 ga bo`linish belgisi. Agar berilgan natural sonning oxirgi uchta raqami ifodalaydigan son bilan qolgan raqamlari ifodalaydigan sonning (yoki aksincha) ayirmasi 0 ga teng bo`lsa, yoki 7 ga teng bo`lsa, bu son 7 ga qoldiqsiz bo`linadi. Misol. 1) 296 324 soni 7 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki oxirgi uchta raqamidan iborat 324 soni va qolgan raqamlardan iborat son 296 ning ayirmasi 324-296=28. 28 soni esa 7 ga qoldiqsiz bolinadi.

2) 423423 soni ham 7 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki 423-423=0 ( tekshirib ko`rish o`quvchilarga tavsiya etiladi.) 3. 11 ga bo`linish belgisi. Agar berilgan natural sonning oxirgi uchta raqami ifodalaydigan son bilan qolgan raqamilari ifodalaydigan sonning (yoki aksincha) ayirmasi 0 ga teng bo`lsa, yoki 11 ga teng bo`lsa, bu son 11 ga qoldiqsiz bo`linadi. Misol. 1) 965976 soni 11 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki 976-965=11 2) 2178 soni ham 11 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki 178-2=176. 176:11=16(176 soni 11 ga qoldiqsiz bo`linadi). 4. 13 ga bo`linish belgisi. Agar berilgan natural sonning oxirgi uchta raqami ifodalaydigan son bilan qolgan raqamilari ifodalay-digan sonning (yoki aksincha) ayirmasi 0 ga teng bo`lsa, yoki 13 ga teng bo`lsa, bu son 13 ga qoldiqsiz bo`linadi. Misol. 1) 4602 soni 13 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki 602-4=596 va 596:13=46. 2) 126568 soni 13 ga qoldiqsiz bo`linadi, chunki 569-126=442 va 442:13=34.

(tekshirib ko`rish o`quvchilarga tavsiya etiladi.) Bu alomatlar bir-biriga o`xshash bo`lganligi uchun ularni umumiy holda isbotlaymiz: Istalgan A natural sonni A=P  1000+Q (1) ko`rinishda yozish mumkin. Bunda Q oxirgi uchta raqamdan tuzilgan sonni, P esa qolgan raqamlardan tuzilgan sonni ifodalovchi sondir. 7  11  13=1001 bo`lib, 1001 soni 7 ga ham, 11 ga ham, 13 ga ham bo`linadi. 1000=1001-1 (2) (2) ni (1) ga qo`yamiz, u vaqtda A=P(1001-1)+Q= P  1001-P+Q yoki A=P  1001-(P-Q), yoki A=P  1001+(Q-P). Keyingi ikki tenglikdan ko`rinadiki, A soni ikki qo`shiluvchi (yoki kamayuvchi va ayriluvchi) ga ajralib, bulardan birinchisi har doim 7 ga, 11 ga va 13 ga bo`linadi, chunki unda 1001 ko`paytuvchi bor.

A sonning 7, 11 yoki 13 ga bo`linishi ikkinchi qo`shiluvchi (yoki ayriluvchi) ning shu sonlarga bo`linishiga bog`liq, ya`ni P-Q (yoki Q-P) ning qiymati 7 ga, 11ga yoki 13 ga qoldiqsiz bo`linsa, A soni ham mos ravishda 7 ga, 11ga yoki 13 ga qoldiqsiz bo`linadi. Misol . 574548 ni tekshirib ko`raylik. Bunda P=574, Q=548 bo`ladi. P-Q=574-548=26. 26 soni 13 ga bo`linadi. Demak, berilgan son ham 13 ga qoldiqsiz bo`linadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Б.Я.Ягудаев. Ажойиб сонлар оламида. Ўқитувчи нашрёти, Тошкент-1973. 2. В.В. Бардушкин ва бошқалар. Основ ы теории делимости числ. МГТУ, Москва-2003 3. Ёш математик қомусий луғати. Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1991. 4. А.Нурметов , И.Қодиров .“ Математикадан синфдан ташқари машғулотлар ”. Тошкент -1980.

Похожие

Evklid halqasining faktorialligi

O’lchovli evklid fazosi. Vektor ko’paytma

Sonli differentsiallash. Oddiy differentsial tenglamalarni taqribiy echish usullari. Pikar algoritmi

Eng katta umumiy bo’luvchi

Sonlarning EKUBi va EKUKi