Эҳтимолларни кўпайтириш теоремаси - Алгебра - Рефераты

Эҳтимолларни кўпайтириш теоремаси

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Эҳтимолларни кўпайтириш теоремаси РЕЖА : 1. Боғлиқ ва эркли ҳодисалар. 2. Эркли ҳодисалар эҳтимолларини кўпайтириш теоремас и 3. Камида битта ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоли. 4. Шартли эҳтимол. 5. Боғлиқ ҳодисалар эҳтимолларини кўпайтириш теоремаси

Таянч иборалар: Эркли ҳодиса, жуфт-жуфт эркли ҳодиса, ҳодисалар кўпайтмаси, боғлиқ ҳодиса, шартли эҳтимол. 1. Боғлиқ ва эркли ҳодисалар. Агар иккита ҳодисадан бирининг рўй бериши иккинчисининг рўй бериши ёки бермаслигига боғлиқ бўлмаса, бу ҳодисалар эркли дейилади. Масалан: танга ташлаганда Г ва Г ҳодисалари эркли ҳодисалардир. Агар қутида К 1 та оқ, К 2 та қора шар бўлса, таваккалига олинган битта шарни оқ чиқиш ҳодиса А бўлсин ва Р(А)=К 1 / Ki + K2 . Олинган шар қайтариб қутига солинади ва синов такрорланади. Таваккалига олинган битта шарни оқ чиқиш эҳимоли Р(В) бўлганда А ва В эркли ҳодисалардир. Бир неча ҳодисанинг ҳар иккитаси боғлиқ бўлмаса уларга жуфт-жуфти билан эркли дейилади. Мисол учун танга уч марта ташланган бўлсин ва ҳар бир ташлашда А,В,С мос равишда герб тушиш ҳодисасини билдирсин. Равшанки А ва В, А ва С, В ва С, ҳодисалар боғлиқ эмас ва демак А,В,С жуфт-жуфти билан эркли. Агар иккки ҳодисадан бирининг рўй бериши эҳтимоли иккинчи ҳодисанинг рўй бериши ёки бермаслигига боғлиқ бўлса, бу ҳодисалар боғлиқ дейилади. Мисол: Икки мерган нишонги ўқ отмоқда. Биринчининг нишонга тегиш ҳодисаси А, иккинчисиники В бўлсин. А ва В эркли ҳодисалардир, чунки Внинг рўй бериши А нинг рўй берган ёки бермаганига боғлиқ эмас. Мисол: Қутида 15 та детал бўлиб шулардан 10таси стандарт, 5таси стандар эмас. Таваккалига битта детал олиниб, у қутига қайтарилмайди. Агар биринчи олинган деталь стандарт бўлиб, уни А билан белгиласак, у ҳолда иккинчи олинган деталнинг стандарт чиқиш ҳодисасини В билан белгиласак, Р(В)= 20 14 агар детал стандарт чиққан бўлса ва Р(В)=5/м агар биринчи детал ностандарт чиққан бўлса, демак А ва В ҳодисалар боғлиқ ҳодисалардир.

2. Эркли ҳодисалар эҳтимолларини кўпайтириш теоремаси . А ва В ҳодисаларнинг кўпайтмаси деб, бу ҳодисаларнинг биргаликда рўй беришидан иборат бўлган А В ҳодисага айтилади. Масалан, агар омборда 1-заводда ва 2-заводда ишлаб чиқарилган ёритгичлар бўлса, А ҳодиса ёритгични стандарт эканини, В-ҳодиса 1-заводда ишлаб чиқарилганлигини билдирса, А*В ёритгич 1-заводда чиқарилган ва стандартлигини билдиради (ёритгич 1200 с ишласа стандарт ҳисобланади) Энди А ва В эркли ҳодисалар бўлиб, уларнинг эҳтимоллари маълум бўлса, А ва В ҳодисаларнинг биргаликда рўй бериши эҳтимолини топишни ўрганамиз. Бу ишни қуйдаги теорема ёрдамида бажариш мумкин. Теорема: Иккита эркли ҳодисанинг биргаликда рўй бериш эҳтимоли, шу ҳодисаларнинг эҳтимоллари қўпайтмасига тенг: Р(АВ) = Р(А)*Р(В) Исбот: n = синашнинг А ҳодиса рўй берадиган ёки бермайдиган жами элементар натижалар сони. n 1 =А ҳодиса рўй беришига қулайлик туғдирувчи натижалар сони: m 1 - синашнинг В ҳодиса рўй берадиган ёки рўй бермайдиган жами элементар натижалар сони бўлсин. m 1 В ҳодиса рўй беришига қулайлик туғдирувчи натижалар сони АВ ҳодисанинг рўй беришига мумкин бўлган барча элементар натижалар сони n*m га тенг, чунки А ҳодисанинг рўй бериши ёки рўй бермаслигидан иборат n та натижанинг ҳар бири В нинг рўй бериши ёки рўй бермаслигидан иборат m та натижанинг ҳар бири биргаликда бўлиши мумкин. n*m та ҳодисадан n 1 *m 1 таси А ва В ҳодисаларнинг биргаликда рўй беришига қулайлик туғдиради. Ҳақиқатан А ҳодисага қулайлик туғдирувчи n 1 та натижанинг ҳар бир В ҳодисага қулайлик туғдирувчи m 1 та натижанинг ҳар бири балан биргаликда рўй бериш мумкин.

Р(А)=n m , Р(В)= m m1 бўлганда А ва В ҳодисанинг биргаликда рўй бериш эҳтимоли: Р(АВ)=    m m n n nm n m 1 1 11 Р(А) P (В) Кўпайтириш теоремасини бир неча ҳодисаларга умумлаштириш учун биргаликда боғлиқмаслик тушунчасини киритамиз. Бир неча ҳодисалардан ҳар бири ва қолганларининг ихтиёрий комбинацияси эркли бўлса, у ҳолда ҳодисалар биргаликда боғлиқ эмас дейилади. Масалан агар А,В ва С ҳодисалар биргаликда боғлиқ бўлмаса у ҳолда А ва В, А ва С, В ва С, АВ ва С, АС ва В, ВС ва А ҳодисалар эркли бўлади. Ҳодисаларнинг биргаликда боғлиқ эмаслиги талаби уларнинг жуфт- жуфт эрклигидан кучлироқдир. Буни Совет математика С.Н.Бернштейи (1880-1968) қурган масала ёрдамида тушуниш мумкин. Қутида 4 та 110,101,011,000 номерли билетлар бор,А,В,С ҳодиса таваккалига олинган билетда мос равишда 1.2.3 ўринларда бир рақам чиқишини билдирсин А,В,С ҳодисаларни рўй беришига 4 та ҳодислардан иккитаси қулайлик туғдиради, яъни Р(А)=Р(В)=Р(С)=0,5 Агар А ходиса содир бўлса (110 ёки 101) Р(В)=0,5 чунки икки ҳодисадан (011, 00)дан биттаси қулайлик туғдиради, демак А ва В ҳодисалар боғлиқ эмас Р(В) 2 1  Ҳудди шунингдек А ва С: В ва С боғлиқ эмас. Агар А ва В бажарилган бўлса (110.101.110.011) С рўй бермайдиган ҳодисадир, чунки 110 чиқмайди, шу сабабли Р АВ (С)=0 демак А,В,С ҳодислар биргаликда эркли эмас, лекин жуфт-жуфти билан эркли. Яна битта мисол қарйлик. Тетраэдрнинг бир томони қизил (А), бир томони кўк(В),бир бир томони қора (С) ва тўртинчи томони учала рангга бўялган (АВС). Тетраэдр ташланган бўлса, қизил томонни ерга қараган бўлиш эҳтимоли Р(А) қанчага тенг. Тўрт томонидан иккитаси бир хил рангли бўлганидан

Р(А)2 1 4 2 ) ( ) (     С Р В Р Ташланганда кўк томони тушган бўлсин, яъни В ҳодиса рўй берган бўлсин. Энди қизил томон тушиш эҳтимоли ўзгарадими ёки йўқми, яъни Р(А) ўзгарадими? Кўк рангли икки томонидан биттасида қизил ранг ҳам бор, шунинг учун Р(А) 2 1  , яъни А ва В ҳодисалар эркли. Ҳудди шундай мулоҳаза қилиб А ва С, В ва С эркли эканлигини исботлаш мумкин. Демак А,В,С ҳодислар жуфт-жуфти билан эркли экан. Бу ҳодислар биргаликда боғлиқмас эркли бўладими? Йўқ, биргаликда боғлиқмас (эркли) бўлмас экан. Тушган томон кўк ва қора рангга эга бўлсин, бир томон учала рангга бўялганидан, тушган томонда қизил ранг ҳам бор. Демак В ва С ҳодислар рўй берган десак, А ҳодиса албатта рўй беради, яъни муқаррар ҳодиса ва унинг эҳтимоли (0.5эмас) бирга тенг. Демак А,В,С ҳодисалар жуфт-жуфти билан эркли бўлиб биргаликда эркли эмас. Биргаликда боғлиқ бўлмаган ҳодисалар учун юқоридаги теоремани умумлаштириш мумкин. Теорема: Биргаликда боғлиқ бўлмаган бир неча ҳодисаларнинг биргаликда рўй бериши эҳтимоли шу ҳодисаларнинг эҳтимоллари қўпаймтасига тенг, яъни Р(А 1 А 2 ...А n ) = Р(А 1 ) Р (А 2 )...Р(А n ) (Р( n кПА 1 к) = Р n кПР 1 (Ак) Теорема исботини учта А,В ва С ҳодисалар учун кетирамиз. А,В ва С ҳодисаларининг биргаликда рўй беришига АВ ва С ҳодисаларининг биргаликда рўй беришига тенг кучли бўлганидан Р(АВС) =Р(АВ С )=Р(АВ)Р(С)=Р(А) Р (В)Р(С) Изо ҳ: Агар А 1 А 2 ...А 4 ҳодисалар биргаликда боғлиқмас бўлса,у ҳолда А 1 , А 2 , ...А n ҳодислар ҳам биргаликда боғлиқмас бўлади. 1-мисол. Биринчи қутида 6 та қора ва 4 та оқ, иккинчисида 5 та қора 7та оқ шар бор. Ҳар бир қутидан таваккалига биттадан шар олинди. Олинган шарларннг иккаласини ҳам оқ чиқиш эҳтимолини топинг.

Ечиш: А-биринчи қутидан оқ чиқиш ҳодисасини билдирсин. Эҳтимолнинг классик таърифига асосан Р(А)12 7 ) ( :4,0 10 4    В Р А ва В ҳодисалар боғлиқ эмас, яъни эркли ҳодисалар: шу сабали Р(А В ) 30 7 12 7 10 4 ) ( ) (      В Р А Р 2-мисол. Имтиҳон билетига иккита назарий савол ва битта масала киритилган. Агар талаба 50 та назарий савол ва 22 та масалага тайёргарлик кўрган бўлса, у таваккалига олган билетининг барча саволларига жавоб бериш ҳодисаси эҳтимолини топинг. Ечиш: А-талаба икки назарий саволга жавоб бериш ҳодисасини, В- билетга тушган масалани ечаолиш ҳодисасини билдирсин. С-талаба таваккалига олган билетга тўла жавоб бериш ҳодисасини билдирсин. С ҳодиса рўй бериши учун А ва В бирданига рўй бериши керак. Равшаанки А ва В эрки ҳодисалар, шу сабали Р(С) =Р(АВ)=Р(А) Р (В) 56 та саволдан 2 тадан қилиб 1540 2 56 55 ! 54 !2 ! 56 256     C n та билет тузиш мумкин, яъни 1540n Талаба тайёрлаган 50 та саволдан 1225 2 50 49 ! 48 !2 ! 50 250     C m билет тузиш мумкин. Эҳтимолнинг классик таърифига асосан Р(А) 1540 1225 256 250    C C n m Талаба 28 та масаладан 22 тасини еча олганидан Р(В) 14 11 28 22   А ва В ҳодисалар эркли бўлганидан. Р(С) 625.0 14 11 1540 1225 ) ( ) ( ) (        B P A P B A P Р(С)=0.625 сони эҳтимоллар назарияси нуқтаи назардан шундай тайёргарлик кўрган 1000 та талбадан ўртача 625 таси имтиҳонни мувоффақиятли топширишини билдиради. 3. Камида битта ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоли.

Амалиётда шундай масалалар учрайдики, бир неча ҳодиса устида синов ўтказганда камида биттасини рўй бериши етарли бўлади, масалан А 1 +А 2 +... +А 4 ҳодисалардан камида биттаси яъни биттаси, ёки иккитаси ёки барчасини рўй бериши етарли бўлади. Масалан, мазкур кўприкни вайрон қилиш учун тўртта бомба ташланган бўлса, улардан биттаси нишонга тушиши кифоя. Шунга ухшаш масалалар ҳарбий амалиётда кенг учрайди. Синаш натижасида биргаликда боғлиқ бўлмаган А 1 ,А 2 ,...А n ҳодисаларнинг эҳтимоллари берилган бўлиб, бъзи бирлари (хусусан фақат биттаси ёки ҳеч қайсиниси) рўй бериши мумкин бўлсин. Шу ҳодисаларадан камида биттасининг рўй бериши эҳтимолини топиш масаласини қараймиз. Теорема. Биргаликда боғлиқ бўлмаган А 1 ,А 2 ,...А n ҳодисалардан камида биттасининг рўй бериш эҳтимоли бир билан A 1 , A 2 ,... A n тескари ҳодисалар эҳтимолларининг кўпайтмаси орасидаги айримага тенг. Р(А)=1-Р( A 1 ) ) ( ).... ( n 2 A Р A Р Исбот. А 1 , А 2 ,..+А n ҳодисларнинг камида биттасини рўй бериши ҳодисасини А билан белгилайлик. Бу вақтда А ва A 1 + A 2 +...+ A n ҳодисалар қарама-қарши, яъни уларнинг эҳтимоллари йиғиндиси бирга тенг. Р(А)+Р( A  1 A 2 +...+ A n )= 1 ёки Р(А) =1-Р( A  1 A 2 ... A n )=1-Р =1- nq q q ...2 1 хусусий ҳолда А 1 , А 2 , ... , А n ҳодисалар бир хил эҳтимолга эга бўлиб Р(Ак) =Р(к=1,2…4) б ў лса Р(А) = 1- nq бўлади. 1-мисол. Учта мерган нишонга ўқ отмоқда. Уларнинг нишонга тегиш эҳтимоллари мос равишда 0.6, 0.65 ва 0.9 га тенг. Учала мерган бир йўли нишонга ўқ отган бўлса, нишонга камида бир маротаба ўқ тегиши ходисаси эҳтимолини топинг. Ечиш А 1 ,А 2 ,А 3 билан мерганларни нишонга тегиш ҳодисасини белгилайлик. Бу ҳодисалар биргаликда боғлиқ эмас, чунки ҳар бир отилган ўқнинг нишонга тегиши бошқа отишларга боғлиқ эмас. А 1 ,А 2 ,А 3 ҳодисаларга қарама – қарши ҳодисаларининг эҳтимоллари Р( A 1 ) =1-0,6=0,4: Р( A 2 )=1-0,65=0,35: Р( A 3 )=1-0,9=0,1 Ю қ оридаги теоремага асосан Р(А) =1-Р( A 1 )    ) ( ) ( 3 2 A Р A Р 1-0,4 986,0 1,0 35,0   

2-мисол. 1-мисол шартида мерганларни нишонга тегизиш. э ҳтимоллари бир хил бўлсин, яъни Р(А 1 ) =Р(А 2 )=Р(А 3 )=0,7бу ва қ дта Р(A 1 ) =Р( A 2 )=Р( A 3 )= 1-0.7 =0,3: Р(А)=1-(0,3) 3 =1- 0,027=0,973 4. Шартли эҳтимол. Кўпгина масалаларни ечишда икки ҳодисанинг биргиликда рўй бериш эҳтимолини топиш танлаб қилинади. Агар А ва В ҳодисалар эркли бўлса Р(АВ) =Р(А)  Р(В) эканини исботладик. Энди А ва В ҳодисалар эркли бўлмасин, яъни боғлиқ бўлсин. Боғлиқ ҳодисанинг таърифига кўра бу ҳодисалардан бирининг рўй бериши иккинчисини рўй бериши ёки рўй бермаслигига боғлиқ. Масалан бизни В ҳодисанинг эҳтимоли қизиқтираётган бўлса, у ҳолда А ҳодиса рўй берган ёки рўй бермаганлигини билиш муҳимдир. В ҳодисанинг шартли эҳтимоли деб, В ҳодисанинг А ҳодиса рўй берди деган фаразда ҳисобланган эҳтимолигига айтилади ва символик равишда Р А (В) = Р(А / В) кўринишда белгиланади. Мисол, Қутида 5 та оқ ва 8 та қора шар бор. Таваккалига кетма-кет иккита шар олинади. Агар биринчи олинган шар қора бўлса, иккинчи олинган шар оқ бўлиш ҳодисаси эҳтимолини топинг. Ечиш. А билан Оқ шар чиқиш ҳодисасини, В билан қора шар чиқиш ҳодисасини белгилайлик. Биринчи шар қора чиққан бўлса иккинчи шарнинг оқ чиқиш эҳтимоли Р В (А) кўринишда белгиланади. Р В (А) 12 5 1 13 5    5. Боғлиқ ҳодисалар эҳтимолларини кўпайтириш теоремаси А ва В ҳодисалар боғлиқ бўлиб, Р(А) ва Р А (В) ёки Р(В) ва Р В (А)эҳтимоллар маълум бўлсин. Бу ҳодисаларнинг биргаликда рўй бериш эҳтимолини топиш талаб қилинсин.

Теорема . Иккита боғлиқ ҳодисанинг биргаликда рўй бериш эҳтимоли улардан бирининг эҳтимолини шу ҳодиса рўй берди деган фаразда ҳисобланган иккинчи ҳодисанинг шартли эҳтимолига қўпайтмасига тенг: Р(АВ) =Р(А)Р А (В) ёки Р(АВ) =Р(В)Р В (А) Исбот: А ҳодиса рўй берадиган ёки рўй бермайдиган жами элементар натижалар жами сони n бўлсин А ҳодисанинг рўй беришига қулайлик туғдирувчи натижалар сони n 1 бўлсин, А ҳодиса рўй беради деган фаразда В ҳодиса рўй бердиган элементар натижалар сони m бўлсин, яъни m та ҳодиса АВ нинг рўй беришига қулайлик туғдиради.1 1 ) ( , ) ( п т В Р n n А Р А   бўлганидан Р(АВ) ) ( ) ( 1 1 В Р А Р п т п п п т В      Бу теоремани бир неча боғлиқ, ҳодисалар учун умумлаштириш мукин. Теорема : Бир неча боғлиқ ҳодисаларнинг биргаликда рўй бериш эҳтимоли улардан бирининг эҳтимолини қолганларининг шартли эҳтимолларига кўпайтмасига тенг, бунда ҳар бир кейинги ҳодисанинг эҳтимоли ундан олдинги ҳамма ҳодисалар рўй берди деган фаразда ҳисобланади Р(А 1 * А 2 *** А n ) = Р(А 1 )Р А1 (А 2 ) ) ( .... ).... ( 1 2 1 3 2 1 п Аn А А А А А Р А Р   Бу ерда ) ( .... 1 2 1 п Аn А А А Р  А п ҳодисанинг 1 2 1 ....  Аn А А Р ҳодисалар рўй берди деган фаразда ҳисобланган эҳтимолидир. Ҳусусий ҳолда учта боғлиқ ҳодиса учун қуйидаги тенглик ўринли Р(АВС)=Р(А)Р А (В) АВ Р (С) Ушбу формулани амалиётда қўллашда ҳодисаларнинг ихтиёрий тартибда биринчи, иккинчи ва ҳ.к. деб олиш мумкин. Изоҳ. Эркли ҳодисалар таърифига кўра уларнинг бирининг рўй бериши иккинчисини эҳтимолини ўзгартирмаганидан Р А (В)=Р(В) ва Р В (А)=Р(А) яъни эркли ҳодисаларнинг шартли эҳтимоллари уларнинг шартсиз эҳтимолларига тенг.

1-мисол: 1990 йилгача олий ўқув юртларида ҳар бир фандан синов (зачёт) ва имтиҳон (экзамен) топшириш жорий қилинган бўлиб, талаба синов топширгандагина имтиҳон топшириш ҳуқуқига эга бўлар эди. Талабанинг мазкур фандан синов топшириш эҳтимоли 0.7 га ва имтиҳон топшириш эҳтимоли 0.9 га тенг бўлса, талабанинг имтиҳондан ўтиш эҳтимолини топинг. Ечиш: А-билан талабанинг синов топшириш ҳодисасини, В билан имтиҳон топшириш ҳодисасини белгиласак, Р(А)=0,7 ва Р А (В)=0,9 га тенг, бу ерда Р А (В) шартли эҳтимол талабанинг синов топширган бўлиш шартида имтиҳон топшириш ҳодисаси эҳтимолини билдиради. А ва В ҳодисалар боғлиқ бўлганидан Р(АВ)=Р(А)Р А (В)=0,79,0 =0,63 2-мисол: Оилада биринчи фарзанд ўғил бўлса, иккинчи туғиладиган фарзанднинг ўғил бўлиш ҳодисаси эҳтимолини топинг Ечиш: А-Оилада иккинта ўғил, В-битта ўғил борлик ҳодисасини билдирсин. Бу ҳолда А*В ҳодиса рўй бериш учун ўғил ва ўғил, ўғил ва қиз, қиз ва ўғил, қиз ва қиз ҳодисаларидан бир рўй беради, демак Р(АВ) 4 3 ) ( 4 1    В Р га тенг бўлади Р(АВ) =Р(В) ВР (А) б ўлг а нидан Р В (А) 3 1 4/3 4/1 ) ( ) (    В Р АВ Р

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. С.Х.Сирожиддинов, М.М.Маматов Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Т.1980 йил. 2. В.Е.Гмурман- Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Т.1977 йил. 3. В.Е.Гмурман -Эҳтимоллар назарияси ва математик статистикадан масалалар ечишга доир қўлланма. Т.1980 йил. 4. Б.М.Руд ык, - Общий курс высшей математики для экономистов. М.2004 г. 5. А.И.Карасев, З.М.Аксютина, Т.И.Савльева - Курс высшей математики для экономических вузов. М.1982 г. 6. Б.Гнеденко, А.Я.Хинчин - Элементарное введения в теорию вероятностей М.1976 г. 7. Л.Е.Майстров - Развитие понятия вероятностей. М. 1985 г. 8. М.Мансуров, А.Бердиёров, Р.Ҳамрақулова- Эҳтимоллар назарияси (маъруза матни) Жиззах-2006 йил

Похожие

Эҳтимолларни қўшиш теоремаси

Эҳтимолларни қўшиш ва кўпайтириш теоремалари

Арифметиканинг асосий теоремаси

Қўшиш ва кўпайтириш теоремаларининг натижалари ( Кушиш ва купайтириш теоремаларининг натижалари )

Вариацион усулнинг асосий теоремаси