Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari - Алгебра - Рефераты

Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullar i Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar Reja: 1. Chiziqli tenglamalar sistemasini yechish usullar i 2. Sistemaning umumiy yechimi. Gauss usuli. Gauss usulining Gauss-Jordan modifikatsiyasi 3. Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar

1. Chiziqli tenglamalar sistemasini teskari matritsa usulida yechish n ta noma`lumli n ta chiziqli tenglamalar sistemasi              n n nn 2 2 n 1 1 n 2 n n 2 2 22 1 21 1 n n 1 2 12 1 11 b x a ... x a x a ....... .......... .......... .......... .......... b x a ... x a x a b x a ... x a x a berilgan bo`lsin. Matritsalarni ko`paytirish amali va matritsalar tengligi ta`rifidan foydalanib, sistemani A  X = B matritsali tenglama ko`rinishida yozish mumkin. Bu yerda, A = (a i κ ) - asosiy matritsa, B – ozod hadlar ustun matritsasi va X - noma`lumlar ustun matritsasi. Sistemaning asosiy matritsasi A maxsusmas bo`lib, A -1 uning tes-kari matritsasi bo`lsin. A  X = B tenglama ikkala qismini chapdan tes-kari A -1 matritsaga ko`paytiramiz va A -1  A = E, E  X =X tengliklarni e`tiborga olsak, X = A -1  B (1) tenglamani olamiz. (1) tenglama tenglamalar sistemasi yechimini matritsa shaklda yozish yoki sistemani teskari matritsa usulida ye-chish formulasi deyiladi. Shunday qilib, sistemani teskari matritsa usulida yechish uchun A kvadrat matritsa teskarisi A -1 quriladi va u chapdan ozod hadlar matritsasi B ga ko`paytiriladi. Masala. Quyida berilgan chiziqli tenglamalar sistemalarini teskari matritsa

usulida yeching: 1)       7 x4 x3 1 x2 x 2 1 2 1 2)        5 x x6 x3 2 x4 x2 x 3 2 1 3 2 1 3)              8 x x 4 x 5 9 x 2 x 3 x 4 6 x x 2 x 3 2 1 3 2 1 3 2 1 1) .5- 9 7 1- 73 24 2 1 7 1- 43 21 x xX2 1                  Sistema yechimi: ( 9; -5 ). 2) 1 3 4 1        qism matritsa rangi sistema rangiga teng bo`lgani uchun sistema dastlabki ko`rinishini unga teng kuchli quyidagi shakli bilan almashtiramiz:          5 x6 x x3 2 x2 x4 x 2 3 1 2 3 1 Yuqoridagi sistemani matritsalar usulini qo`llab yechish mumkin: . 13113222x- 5x62x2 1341131xxX 2 22 31             Sistema aniqmas bo`lib, umumiy yechim ko`rinishlaridan biri ) 13 1- ; x; 13 22 x2 ( 2 2  shaklda yozilishi mumkin. Bu yerda, x 2 є R. 3) Sistema asosiy matritsasi teskarisini Jordan usulida aniqlaymiz:           1 0 0 0 1 0 0 0 1 | | | 1- 4 5 2 3 4 1- 2 1  …                  16 11 8 7 16 1 8 1 4 1 8 3 16 7 8 3 16 5 | | | | | 1 0 0 0 1 0 0 0 1 Sistema yagona yechimini teskari matritsa usuli formulasini qo`l-lab,

quramiz:                   212 896 161187 161 81 41 83 167 83 165 xxx X 321 Sistema yechimi: ( -2; -1; 2 ). Har bir usul kabi teskari matritsa usuli o`zining afzallik va noqulaylik jihatlarga ega. Bir nechta asosiy matritsalari aynan teng va biri-biridan faqat ozod hadlari ustuni bilan farq qiluvchi sistemalarni teskari matritsa usulida yechgan maqsadga muvofiq. Chunki, bir marta qurilgan teskari matritsa mos ozod hadlari ustuniga ko`paytiriladi va natija olinaveradi. Usulning noqulay jihati teskari matritsa qurish jarayoni bilan bog`liq bo`lib, ayniqsa, detA nolga yaqin bo`lganda ko`p xonali sonlar ustida hisob-kitoblarni talab etadi. 2. Sistemaning umumiy yechimi. Gauss usuli. Gauss usulining Gauss- Jordan modifikatsiyasi m ta noma`lumli n ta chiziqli tenglamalar sistemasi berilgan bo`lsin. Agar sistema tenglamalarining birida x k ( k = {1, 2, …, m}) noma`lum +1 koeffitsient bilan qatnashib, qolgan barcha tenglamalarida x k noma`lumli hadlar mavjud bo`lmasa yoki yo`qotilgan bo`lsa, siste-ma x k noma`lumga nisbatan ajratilgan yoki x k noma`lum sistemaning ajratilgan noma`lumi deyiladi. Ajratilgan noma`lum bazis noma`lum deb ham yuritiladi. Sistemaning har bir tenglamasi ajratilgan yoki bazis noma`lumga ega ko`rinishiga noma`lumlari ajratilgan yoki bazisga keltirilgan sistema deyiladi. Har qanday birgalikdagi sistema o`zining ajratilgan yoki bazis noma`lumlari tizimi mavjudligi bilan xarakterlanadi. Noma`lum-lari ajratilgan yoki bazisga keltirilgan sistemaning ajratilgan yoki bazis noma`lumlari tizimiga tegishli bo`lmagan noma`lumlari ajratilmagan, ozod yoki erkli noma`lumlar deb ataladi. Masalan, quyidagi           6 x 3 x 5x 7 4x x x - 1 x - x 3 x 5 4 2 5 3 2 5 2 1

noma`lumlari ajratilgan yoki bazisga keltirilgan sistemada x 1 , x 3 va x 4 ajratilgan yoki bazis noma`lumlar bo`lsa, x 2 va x 5 noma`lumlar esa ozod yoki erkli noma`lumlardir. Agar noma`lumlari ajratilgan yoki bazisga keltirilgan sistemaning har bir noma`lumi uning ajratilgan yoki bazis noma`lumlari tizimiga tegishli bo`lsa, sistema aniq, ya`ni yagona yechimga ega bo`ladi. Agarda noma`lumlari ajratilgan sistema erkli noma`lumlarga ham ega bo`lsa, aniqmas, ya`ni cheksiz ko`p yechimlarga ega bo`ladi. Berilgan dastlabki shakldagi sistemaning umumiy yechimi deb, unga teng kuchli bo`lgan noma`lumlari ajratilgan yoki biror-bir bazisga keltirilgan sistemaga aytiladi. Sistemaning umumiy yechimini qurish usuliga esa Gauss usuli deyiladi. Sistemaning barcha yechimlarini topish uchun uning umumiy yechimini qurish yetarli. Berilgan sistemaning umumiy yechimini aniq-lash uchun uning ustida quyidagi elementar almashtirishlar bajariladi: 1) sistema tenglamalari o`rinlarini almashtirish mumkin; 2) sistema biror-bir tenglamasi ikkala qismini biror noldan farqli songa ko`paytirish mumkin; 3) sistema biror-bir tenglamasiga uning boshqa tenglamasini songa ko`paytirib, qo`shish mumkin. Agar sistemani almashtirish jarayonida 0x 1 + 0x 2 + … + 0x m = 0 nol yoki trivial tenglama hosil bo`lsa, u o`chiriladi. Agarda, 0x 1 + 0x 2 + … + 0x m = b (b ≠ 0)

zid yoki qarama-qarshi tenglama hosil bo`lsa, sistemaning o`zi ham zid, ya`ni birgalikda emas. Sistema umumiy yechimini qurish usuli – Gauss usulining bir necha modifikatsiyalari mavjud. Quyida Gaussning klassik yoki ixcham sxe-ma usuli va Jordan modifikatsiyalari bilan tanishamiz. Gaussning klassik yoki ixcham sxema usuli to`g`ri va teskari yurishlardan iborat. To`g`ri yurishda sistemaning asosiy matritsasi trapetsiyali yoki uchburchakli ko`rinishga keltiriladi. Teskari yurishda uning noma`lumlari ketma- ket ravishda aniqlanadi va umumiy yechim quriladi. Masala. 5 - mavzuda Kramer formulalari yordamida yechilgan (1) sistemani Gaussning klassik usulida yeching.                         29 x25 x27 9 x x4 7 x x x2 1 x2 x3 5 x3 x2 x4 7 x x x2 3 2 3 2 3 2 1 3 2 3 2 1 3 2 1 x 1                  .1 x 2 x 3 x 827 x 827 9 x x4 7 x x x2 321 33 2 3 2 1 Gauss usulining Jordan modifikatsiyasi mazmun - mohiyati quyidagidan iborat : dastlabki normal ko`rinishda berilgan sistemaning kengaytirilgan ( A | B) matritsasi quriladi . Yuqorida zikr etilgan sistemani teng kuchli sistemaga aylantiruvchi elementar almashtirishlardan foydalanib, kengaytirilgan matritsaning chap qismida yoki uning qism ostida birlik matritsa hosil qilinadi. Bunda birlik matritsadan o`ngda yechimlar ustuni hosil bo`ladi . Gauss - Jordan usulini quyidagicha sxematik ifodalash mumkin : ( A | B) ~ (E | X * ). Chiziqli tenglamalar sistemasini yechish Gauss-Jordan usuli no-ma`lumlarni ketma-ket yo`qotish Gauss strategiyasi va teskari matritsa qurish Jordan taktikasiga asoslanadi. Teskari matritsa oshkor shaklda qurilmaydi, balki o`ng ustunda bir yo`la teskari matritsaning ozod hadlar ustuniga ko`paytmasi – yechimlar ustuni quriladi.

Masala. 5 – mavzuda Kramer formulalari yordamida yechilgan sistemalarni Gauss-Jordan usulida yeching. 1)            1 5- 7 | | | 2 3 1 3 2 4 1 1 2            20- 19- 7 | | | 1 0 7 5 0 8 1 1 2           20- 81 13- | | | 1 0 7 0 0 27 0 1 5           1 3- 2 | | | 1 0 0 0 0 1 0 1 0          1 2 3- | | | 1 0 0 0 1 0 0 0 1 . 2)             1 5- 7 | | | 2 3 1 3 5 4 1 1 2            20- 40- 7 | | | 1 0 7 2 0 14 1 1 2  Sistema aniqmas bo`lib, umumiy yechim ko`rinishlaridan biri (x 1 ; -5x 1 –13; -7x 1 –20 ) shaklga ega. Bu yerda, x 1 erkli noma`lum va x 1  R. 3)             1 4- 7 | | | 2 3 1 3 5 4 1 1 2            20- 39- 7 | | | 1 0 7 2 0 14 1 1 2          20- 1 13- | | | 1 0 7 0 0 0 0 1 5 Sistemaning ikkinchi tenglamasi zid tenglama. Demak, sistemaning o`zi ham zid, ya`ni birgalikda emas. Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar 1. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo. Arifmetik vektor haqida tushuncha O`rta maktab matematika kursida real fazo vektorlari – yo`nalishli kesma shaklida tasvirlanishi mumkin bo`lgan geometrik vektorlar va ular ustida amallar o`rganilgan edi. Maktab kursida real (bir, ikki va uch o`lchovli) fazo vektorlari va nuqtalari orasida o`zaro birga-bir moslik borligini uqish muhimdir. Real R 3 fazo tushuncha va elementlarini ixtiyoriy n (n ≥ 4, n  N) o`lchovli fazo uchun yoyish           20- 0 13- | | | 1 0 7 0 0 0 0 1 5

yoki umumlashtirish mumkin. n o`lchovli haqiqiy fazo abstrakt - to`qima tushuncha bo`lib, uning vektorlarini yo`nalishli kesma – geometrik vektor shaklida emas, balki arifmetik ifodalash mumkin. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo tushuncha va elementlari murakkab, xususan iqtisodiy jarayonlarni matematik tekshirish imkonini be-radi. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo deb, mumkin bo`lgan barcha n ta haqiqiy sonlarning tartiblangan tizimlari to`plamiga aytiladi va R n yozuv bilan belgilanadi. Har bir alohida olingan x = (x 1 , x 2 , …, x n ) tizim R n fazo arifmetik vektori yoki nuqtasi deyiladi. x 1 , x 2 , …, x n haqiqiy sonlarga x vektor yoki nuqtaning mos koordinatalari yoki komponentlari deyiladi. Tizim koordinatalari soni n esa x arifmetik vektor yoki nuqta o`lchovi deyiladi. x = (x 1 , x 2 , …, x n ) vektorning qarama-qarshi vektori deb -x = (-x 1 , - - x 2 , …, - x n ) vektorga aytiladi. n ta nollardan iborat (0, 0, …, 0) tizimga n o`lchovli nol vektor deyiladi va θ harfi bilan belgilanadi. Ikki n o`lchovli x = (x 1 , x 2 , …, x n ) va y = (y 1 , y 2 , …, y n ) arifmetik vektorlar berilgan bo`lsin. x i = y i ( i = {1,2, … , n}) munosabatlar o`rinli, ya`ni vektorlarning har bir mos koordinatalari o`zaro teng bo`lsa, x va y vektorlarga o`zaro teng vektorlar deyiladi. x va y vektorlarning tengligi x = y ko`rinishda yoziladi. 2. Arifmetik vektorlar ustida chiziqli amallar va ularning xossalari n o`lchovli arifmetik vektorlar ustida chiziqli amallar quyidagicha bajariladi: 1. Berilgan x va y vektorlarni qo`shganda ularning mos koordinatalari qo`shiladi: x + y = (x 1 + y 1 ; x 2 + y 2 ; …; x n + y n ). 2. Berilgan x vektorni k haqiqiy songa ko`paytirganda uning har bir koordinatasi k marta ortadi: k x = (kx 1 ; kx 2 ; …; kx n ). Vektorlar ustida chiziqli amallar quyidagi xossalarga bo`ysinadi:

1) x + y = y + x; 5) ( α + β ) x = α x + β x; 2) x + ( y + z ) = ( x + y ) + z; 6) α ( β x ) = ( α β ) x; 3) x + (- y ) = x – y ; 7) x + θ = x; 4) α ( x + y ) = α x + α y ; 8) x 1 = x , bu yerda, x, y va z – arifmetik vektorlar, α va β esa haqiqiy sonlar. 3. Arifmetik vektorlarning skalyar ko`paytmasi. Vektor uzunligi Skalyar ko`paytma xossalari Berilgan x = (x 1 ; x 2 ; …; x n ) va y = (y 1 ; y 2 ; …; y n ) arifmetik vektorlarning skalyar ko`paytmasi deb, vektorlar mos koordinatalari ko`paytmalarining yig`indisiga teng songa aytiladi va ( x, y ) shaklda yoziladi. Ta`rifga binoan, ( x, y ) = x 1 y 1 + x 2 y 2 + …+ x n y n yoki . y x ) , ( n 1i i i   y x Berilgan x = (x 1 ; x 2 ; …; x n ) vektorning moduli yoki uzunligi (normasi) deb, quyidagi formula bo`yicha aniqlanadigan nomanfiy | x | songa aytiladi: 2n 22 21 x ... x x    x yoki   n 1i 2ix x . Vektorlarning skalyar ko`paytmasi quyidagi xossalarga bo`ysinadi: 1) ( x, x ) ≥ 0 , 3) ( x, y + z ) = ( x, y ) + ( x, z ), 2) (α x, y ) = α( x, y ), 4) (x, y ) = ( y, x ). 4. Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi. Vektorlar orasidagi burchak. Uchburchak tengsizligi Skalyar ko`paytma xossalaridan foydalanib, quyidagi Koshi–Bu-nyakovskiy tengsizligi ni isbotlash mumkin: |( x, y )| ≤ | x | | y |.

Tengsizlik bo`yicha x va y vektorlar skalyar ko`paytmasi absolut qiymati vektorlar modullari ko`paytmasidan katta emas. Koshi–Bunyakovskiy tengsizligi koordinatalarda        n 1i 2i n 1i 2i n 1i i i y x y x ko`rinishda yoziladi. Shunday bir yagona λ = cos φ  [-1; 1] ( φ  [0; π ]) son tanlash mumkinki, bunda ( x, y ) = | x | | y | cos φ ( φ  [0; π ]). tenglik o`rinli bo`ladi. Oxirgi tenglikdan real fazoda bo`lgani kabi, abstrakt R n fazoda ham uning x va y arifmetik vektorlari orasidagi burchak haqida gapirish mumkin va uning kattaligi kosinusini aniqlash mumkin: ]) [0; ( ) , ( cos     y x y x R n fazoda ham uchburchak yoki Minkovskiy tengsizligi deb ataluvchi | x + y | ≤ | x | + | y | tengsizlik o`rinli.

Похожие

Differensial tenglamalar va ular sistemasini operatsion hisob yordamida yechish usullari

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli tenglamalar

Chiziqli dasturlash masalalarini yechish usullari

Chiziqli dasturlash masalalarini yechish usullari