Chiziqli tenglamalar sistemasi. Bir jinsli sistemalar

Chiziqli tenglamalar sistemasi. Bir jinsli sistemalar

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

1128.5 KB

Ch i z iqli t englamalar sis t emasi. Bir jinsli sistemalar REJA: 1. U m u mi y tushu n ch alar 2. Ch i z iqli t enjlamalar sis t emasini e ch i sh ning ma t ri ts alar u s u li v a Kramer form u lalari. 3. I х tiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish 4. Bir jinsli sistemalar. 5. Jordan-Jaussning noma`lumlarni ketma-ket yo`qotish usuli 6. Vektorlar aljebrasi. Umumiy tushunchalar 7. Vektorlar ustida arifmetik amallar 8. De k ar t koo rdi n a t a l ar sis t e m asida v e kto r l ar

U m u mi y tushu n ch alar. Q uy idaji n t a noma ` l u mli m t a t enjlamalar sis t emasini qara y lik, . . . . . . . . . . . . . , , 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 m n mn m m n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a                (4.1) Agar b u erda        mn m m nn a a a a a a a a a A , , , . . . . . . , , , , , , 2 1 2 22 21 1 12 11   .              nх х х Х  2 1              mb b b B  2 1 desak, (4.1) ni ma t ri ts a ko`rini sh da yoz i sh m u mkin: A Х = V . (4.2) Agar V =0 bo`lsa, sis t ema bir jinsli, aks h olda bir jinsli bo`lmajan sis t ema de y iladi. (4.1) sistemaning echimi deb (4.2) ni ayniyatja aylantiradijan har qanday n ta komponentali ustun vektor Х ja aytiladi ( Х echimja mos keluvchi х Î R n arifmetik vektorni ham (4.1) sistemaning echimi deb ataladi). Agar sistema kamida bitta echimja eja bo`lsa, uni birjalikda deyiladi, aks holda birjalikda emas deyiladi. Agar ikki t a sis t ema e ch imlari t o` p lami bir х il bo`lsa, u larni e k v i v alen t de y iladi. 2. Ch i z iqli t enjlamalar sis t emasini e ch i sh ning ma t ri ts alar u s u li v a Kramer form u lalari. Fara z qila y lik, (1) sis t emada n=m bo`lsin. Agar det A ¹ 0 bo`lsa, u holda ma`lumki (qaranj 2.2 bo`limja). B u nda y ma t ri ts aja t eskari A -1 ma t ri ts a ma v j u d. A -1 ni (2) ja ch a p dan qo`llasak: Х = A -1 V (3) t e n j l i k ho si l bo` l adi. (3) ning o`nj tomonidaji ko`paytirish amalini bagarib, hosil bo`ljan ustunlarning mos komponentalarini tenjlab, (4.1) ning yajona echimini hosil qilamiz. Sistemani echishning bu usuli matri ts alar usuli deb ataladi. Echimni yu qorida ko`rsatiljan usuli yo rdamida topa y lik. U holda . ,...,2,1 , det ... 2 2 1 n i A b A b A A x n ni i i i      (4)

hosil bo`ladi. Tenjliklarni o`nj tomonidaji kasr suratidaji yig`indining determinantni biror yo`li bo`yicha yoyib hisoblash usulidan foydalanib, quyidajin 1, i , . . . . . . . . . . . . . . . 1 , 1 , 1 1 1 ,1 1 1 ,1 11        nn i n n i n n n i i i a a b a a a a b a a     de t erminan t lar ko`rini sh ida ifodala sh m u mkin. Agar  =detA deb beljilasak, (4.4) t enjliklarni n 1, i ,     i ix ko`rinishda yozib olsa bo`ladi. Bu (4.5) formulalar Kramer formulalari deb ataladi. Misol. Quyidaji tenjlamalar sistemasini echinj: 3 5 6 2 5 2 3 2 1 3 2 1 3 2 1          х х х х х х х х Echish: Sistemaning         0 5 1 1 1 2 1 2 3 А ma t ri ts asi ma х s u c e mas, chu nki det A= -2 ¹ 0. Biriktiriljan matritsasi             7 13 11 1 1 1 3 5 5 vА ko`rinishja e ja. U h olda teskari matri ts a               7 13 11 1 1 1 3 5 5 2 1 1 А bo`ladi va niхoyat,                                       1 1 2 2 2 4 2 1 3 6 5 7 13 11 1 1 1 3 5 5 2 1 1B А X . Bundan, х 1 =2 , х 2 =-1 , х 3 =1 ekanlijini hosil qilamiz. Endi sistemani Kramer formulalari yordamida hisoblaymiz:

. -2 3 5 1 6 1 2 5 2 3 2, 0 3- 1 1 6 2 1 5 3 -4, 0 5 3 1 1 6 1 2 5 3 2 1             Demak, 1 ,1 ,2 3 3 2 2 1 1             x x х ekan. Eslatma. Agar (1) sistema bir jinsli bo`lib, uning matritsasi х osmas, ya`ni  =det ¹ 0 bo`lsa, u holda bunday sistema yajona trivial deb ataluvchi nol х = (0,0, ¼ ,0) echimja eja bo`ladi. Хaqiqatdan, bunday sistemani ozod hadlari nolga bo`ljani uchun  i , i =1,2 , ¼ , n determinantlar nolga tenj bo`ladi, Kramer formulalarija asosan esa х 1 =0 , х 2 =0 , ¼ х n = 0 ekanliji kelib chiqadi. Sh u sababli bir jinsli chiziqli tenjlamalar sistemasi noldan farqli, ya`ni kamida bitta komponentasi nolga tenj bo`lmajan, x =( x 1 , ¼ , x n ) echimja eja bo`lishi uchun uning matritsasi хos bo`lishi shart (  =0). 3. I х tiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish. Bunda umuman n=m bo`lishi shart emas deb hisoblaymiz. Quyidaji matritsa               n nn n n n b a a b a a b a a BA A     1 2 2 21 1 1 11 . . . ) ( kenja yt iriljan ma t ri ts a deb a t aladi. T eorema (Kroneker-Ka p elli). (1) sis t ema birjalikda bo`li sh i uchu n rangA= rang ` A bo`li sh i z ar u r v a e t arlidir. Z ar u rliji: Fara z qila y lik, (4.1) sis t ema birjalikda v a r(A)=k bo`lsin. Biz r(A)=k e kanini isbotlashimiz kerak. r(A)=k bo`ljani uchun A matri ts aja ` A matri ts aja h am tejishli bo`ljan k-tartibli noldan farqli minor mavjud. SHuning uchun r( ` A) ³ k bo`ladi. Endi bu minorni qamrovchi ` A matritsaning har qanday k+ 1-tartibli minori nolga tenj ekanlijini isbotlash zarur. Bu minorning bitta ustuni ozod h adlardan iborat. Umumi y likni buzmajan h olda bu minor 1 ,1 1,1 1 ,1 1,1 . . . .    k k k k k b a a b a a   deb faraz qilishimiz mumkin, chunki aks holda sistemaning tenjlamalarini va no`malumlarnnj joyini almashtirib shu holja olib kelsa bo`ladi. SHartja ko`ra (4.1) sistema birjalikda, shuning uchun shunday x=(x 1 , ¼ ,x n ) arifmetik vektor mavjudki, u sistemaning qanoatlantiradi, х ususan, u sistemaning birinchi k+1 ta tenjlamasini ham qanoatlantiradi. U holda             0 . . . . . . . . . . . . 0 1 ,1 1 1,1 1 ,1 1 11 k k k k k k k x a x a x a x a     (4.5)

bu erda                 1 ,1 1 1 ,1 1 1 1 1 1 ,1 1 . . . . . . . . . . . . k n n k k k k k n n k k b x a x a b x a x a     (4.6) (5) asosida quyidaji               0 . . . . . . . . . . . . 0 1 1 ,1 1 1,1 1 1 ,1 1 11 k k k k k k k k k y y a y a y y a y a     (4.7) sistemani tuzib olamiz. Bu sistema birjalikda, chunki uni noldan farqli y=(x 1 , ¼ ,x k , 1 ) echim qanoatlantiradi. U h olda ( 4.2 bo`limdaji e sla t maja qaranj) bir jinsli (4.7) sis t emaning de t erminan t i nolga t enj, ya` ni 1 ,1 1,1 1 1 11 1 ,1 1,1 1 1 11 ,1 ,1 1,1 1 1 11 1 1 ,1 1 1 ,1 ,1 1,1 1 1 1 1 ,1 1 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0                                   k k k k k k k k k k S k k k k S k nk S S k n n k k k k k k k n n k k k b a a b a a b a a b a a a a a a a a x b x a x a a a b x a x a a a          chunki r ( A )= k bo`ljani uchun yi g` indija kiruvchi barcha determinantlar nolga tenj. Demak, r ( А )= k ekan. Etarliliji: Endi r ( A )= r ( А )= k bo`lsin deb faraz qilaylik. Sistema birjalikda ekanlijini isbot qilish kerak. Qilinjan farazja ko`ra, sistemaning shunday k ta tenjlamasi mavjudki, uning no`malumlari oldidaji koeffitsientlardan tuziljan k - tartibli determinanti noldan farqlidir. Tenjlamaning birinchi qismida qilinjanidek, umumiylikni buzmajan holda bu aynan        n k kn k k k b x a x a b x a x a   1 1 1 ,1 1 11 . . . . . . . . . . . (8) tenjlamalar deb faraz qilish mumkin. SHartja ko`ra, uning uchun 0 . . . . . . 1 1 11 ¹  kk k k a a a a    (8) sistemani quyidajicha yozib olamiz:                  n kn k k k k k kk k n n k k k k x a x a b x a x a x a x a b x a x a     1 1 , 1 1 1 1 1 ,1 1 1 1 11 . . . . . . . . . . . (9)  ¹ 0 bo ` ljani uchun bu sistema yajona echimja eja va u Kramer formulalari yordamida topish mumkin :                   k S n kn k kk k Sk k k k S n n k k S x a x a b A x x a x a b A x 1 1 1 , 1 1 1 1 ,1 1 1 1 1 ) ( 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . ) ( 1        

bu erda A si , i= 1,2,¼ ,k, a si elementining  determinantdaji aljebraik to`ldiruvchisidir. x k+ 1 , ¼ ,x n larja har х il qiymatlar berish mumkin, x 1 , ¼ ,x k larning qiymatlari esa (10) formulalar orqali hisoblanadi. Demak, (9) sistema cheksiz ko`p echimja e ja e kan. Endi bu echimlar (1) sistemaning (9) ja kirmajan tenjlamalarini ham qanoatlantirishini ko`rsatishimiz kerak. Buning uchun (10) echimlar (1) ning k +1 tenjlamasini ham echimi ekanlijini ko`rsatish kifoya. (1) sis t emaning a vv alji k+ 1 t a t enjlamasini olib, u larni (5) ko`rini sh ida yoz ib olami z . Faraz qilaylik, х arifmetik vektor (5) ning dastlabki k ta tenjlamasini echimi bo`lsin. Х u ddi yu qoridajidek, (7) t enjlamalar sis t emasini tuz ib olami z . B u sis t emaning de t erminan t i nolga t enj. SHu ning uchu n b u sis t ema t ri v ial bo`lmajan y 1 , ¼ ,y k +1 e ch imja e ja. Bu erda y k +1 ¹ 0, chunki, aks holda (7) sistema y 1 , ¼ ,y k , 0 echimja eja bo`ladi, bundan y 1 =0 , ¼ ,y k =0 ekanliji kelib chiqadi, chunki  ¹ 0, ya`ni (7) trivial y 1 =y 2 = ¼ =y k+ 1 =0 echimja eja bo`lib qoladi. (5) sistema bir jinsli bo`ljani uchun 1, , , 1 / 1 1 /1     k k k k y y y y y y  s onl ar h a m b u sis t e m a ning e ch i m i bo` l adi. U h olda / /1 , , ky y  lar (4.5) sis t emaning das t labki k t a t enjlamalarining e ch imi bo`ladi. Bizja ma ` lumki, bu sistema ya jona x 1 , ¼ ,x k echimja eja edi.  ¹ 0 bo`ljani uchun k k x z x z   / 1 /1 , , bo`lishi shart. Agar bu qiymatlarning va 1 /1 kz ni (7) ning k +1-tenjlamasija qo`ysak, tenjlik bagarilishija ishonch hosil qilamiz. Demak, x 1 , ¼ , x k lar (5) ning k +1-tenjlamasini qanoatlantiradi va (6) ja asosan х =( x 1 , ¼ , x n ) (4.1) ning k +1-tenjlamasini echimi ekan. Teorema to`liq isbot bo`ldi. Eslatma: agar x k + 1 = c 1 , ¼ , x n =c n - k desak, barcha x 1 , ¼ , x k lar c 1 , ¼ , c n - k larja bog`liq bo`lib qoladi. ( x 1 ( c 1 , ¼ , c n - k ), ¼ , x k ( c 1 , ¼ , c n - k ), c 1 , ¼ , c n - k ) T ustun (1) ning umumiy echimi deb ataladi. Misol. Quyidaji sistemani echinj:           . 2 3 , 1 2 , 1 z y x z y x z y x Echish: 3 1 1 2 1 1 1 1 1   =0 S h uning uchun        3 1 1 2 1 1 1 1 1 А m a t ri ts a uchun r(A)=2, chunk i 0 1 2 1 1 1 ¹  . Kenjaytiriljan

       2 3 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 Аmatritsa uchun 3 ) (  A r , chunki shu matritsaning 0 1 2 3 1 1 2 1 1 1 1 ¹  ya`ni ) ( ) ( A r A r  bo`lyapti. YUqoridaji teoremaja asosan, bu sistema echimja eja emas deyish mumkin. Misol. Sistemani echinj:           . 2 4 2 2 ,1 2 ,1z y x z y x z y x Echish: Uning determinanti 0 4 2 2 2 1 1 1 1 1    Bevosita h isoblash y o`li bilan 2 ) ( ) (   A r А r e kanlijija ishonch h osil qilishimiz mumkin. Beriljan sistemani birinchi va ikkinchi tenjlamalaridan        ,.1 2 ,1 z y x z y x sis t emani tuz ib olami z . U ni o` z na v ba t ida        . 1 2 , 1 у z x у z x ko`rini sh da yoz ib olami z . B u sis t ema uchu n 0 1 2 1 1 1 ¹    shu sababli, u ya jona e ch imja e ja: 0 y-1 1 y-1 1 z , 1 2 1 1 1        y y y x Demak, u ning har qanday qiymatida ( 1 -u, u, 0 ) uchlik beriljan sistemaning echimi bo`ladi. Agar u=S desak, ( 1 -S, S, 0) T ustun beriljan sistemaning umumiy echimi bo`ladi. 1. Bir jinsli sistemalar. Quyidaji        . 0 . . . . . . . . . . . , 0 1 1 1 1 11 n mn m n n x a x a x a x a   (4.11) bir jinsli sistemani qaraylik. Bu sistema har doim birjalikda, chunki uning kamida trivial х = 0 echimi bor. Uning trivial bo`lmajan echimi mavjud bo`lishi uchun r ( A )= r < min ( m , n ) bo`lishi zarur va etarlidir. Faraz qilaylik, Q Ì R n –bir jinsli (4.4) sistemaning barcha echimlari to`plami bo`lsin. Bu to`plamdaji har qanday bazis n-r ta e 1 , e 2 , ¼ , e n - r chiziqli bo g` liq bo`lmajan vektorlardan tuziljandir. Kanonik bazisda unja mos keluvchi

E 1 , E 2 ,¼ , E n - r vektorlar sistemasi fundamental echimlar sistemasi deb ataladi. Uning echimi quyidajicha: X =S 1 E 1 + ¼ +S n - r E n - r . Ko`rinishda yozish mumkin, bu erda S 1 , ¼ ,S n - r i х tiyoriy o`zjarmaslar. Misol. Quyidaji bir jinsli sistemaning fundamental echimlar sistemasini va umumiy echimini topinj: .0 11 17 8 4 ,0 2 4 6 3 ,0 3 5 4 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1             х х х х х х х х х х х х Echish: Bu sistemaning matritsasini tuzib olamiz:           11 17 8 4 2 4 6 3 3 5 4 2 А r(A)=2 ( t e ksh iri n j!). Ba z is m i no r sifa t ida, m asa l a n , 0 2 2 4 3 5 2 ¹   М ni olishimiz mumkin. U holda sistemaning 3- tenjlamasini tashlab, uni quyidaji ko`rinishja keltiramiz: 2 1 4 3 2 1 4 3 6 3 2 4 4 2 3 5 х х х х х х х х        Bunda, agar х 1 =S 1 , х 2 =S 2 desak, 2 1 4 2 1 3 7 2 7 , 5 2 5 С С х С С х     topiladi. Demak, sistemaning umumiy echimi                      2 1 2 1 2 1 2 1 7 2 7 5 2 5 ) , ( С С С С С С С С Х

bo` l adi. B un da n mo s ra v i sh da S 1 =1, S 2 =0 v a S 1 =0, S 2 =1 deb, f un da m e nt a l e ch i ml ar sis t e m asi n i top a m i z :                                    7 5 1 0 )1,0( , 2 7 2 5 0 1 )0,1( 2 1 Х Е Х Е Jordan-Jaussning noma`lumlarni ketma-ket yo`qotish usuli. Bu usulning asosiy ma`nosi beriljan (1) sistemaning kenjaytiriljan matritsasini yozib olib, uning yo`llari ustida elementar almashtirishlar bagarib, uni quyidaji ko`rinishja keltirishdir:                           / /1 / / / 1, /2 /2 / 1,2 /1 /1 / 1,1 0 0 0 0 0 . . . . . . . . 0 0 0 . 0 0 0 0 0 . . . . . . . . 0 1 0 0 0 1 m r r rn rr r r b b b а а b а а b а а          (12) matri ts a o`z navbatida qu y idaji (4.1) ja e kvivalent bo`ljan / /1 / / 1 / 1 , /2 /2 1 / 1 ,2 2 /1 /1 1 / 1 ,1 1 0 . . . 0 . . . . . . . . . . . . m r r n rn r rr r n n r r n n r r b b b x a x a x b x a x a x b x a x a x                         tenjlamalar sistemasining kenjaytiriljan matritsasidir. Agar (12) da / /1 , , m r b b   sonlarning х ech bo`lmajanda bittasi noldan farqli bo`lsa, (13) va o`z navbatida (1) sistemalar birjalikda bo`lmaydi. Agar 0 / /1     m r b b  bo`lsa, u holda sistema birjalikda bo`ladi va (13) formulalar х 1 , ¼ , х r noma`lumlarning х r+ 1 , ¼ , х n noma`lumlar orqali ifodasini beradi. Misol. Sistemani echinj:                . 1 6 5 , 2 4 3 , 1 3 2 , 5 4 3 2 4 3 2 1 4 3 1 4 3 2 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x kenjaytiriljan matritsani yozib olaylik:

       1 6 5 1 1 2 4 3 0 1 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 Аb u ma t ri ts aning sa t rlari u s t ida e lemen t ar alma sht iri sh lar bagarami z :                               4 2 2 1 0 1 3 2 1 0 3 0 0 2 0 5 4 3 2 1 4 2 2 1 0 3 0 0 2 0 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 1 6 5 1 1 2 4 3 0 1 1 3 2 1 0 5 4 3 2 1 A                             2 1 0 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 2 1 0 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 2/5 2 2 0 0 2/1 3 2 0 0 3 0 0 2 0 2 4 3 0 1 . 2 1 0 0 0 2/ 13 0 2 0 0 3 0 0 2 0 4/ 15 0 0 0 1 2 1 0 0 0 2/ 13 0 2 0 0 3 0 0 2 0 6 0 3 0 1                   bundan х 4 =2 , х 3 =-13/4 , х 2 =3/2 , х 1 =15/4 kelib chiqadi. Vektorlar aljebrasi. Umumiy tushunchalar. Elementar jeometriyadan ma`lumki, kesma deb to` g` ri chiziqning ikki nuqtasi bilan chejaralanjan bo`lajija aytiladi. Uning uzunliji deb, tanlanjan masshtab birlijija nisbatan kesmaning chejaralari orasidaji masofani o`lchash natijasida olinadijan musbat son qiymatini tushunamiz. Agar biror to`g`ri chiziqda ikki A va B nuqtalar olib, shu to`g`ri chiziq bo`ylab siljiydijan nuqtani qarasak, bu nuqta to`g`ri chiziqda ikki yo`nalish aniqlaydi.: bittasi A nuqtadan V nuqta tomonja qarab, ikkinchisi teskari, ya`ni V nuqtadan A nuqta tomonja х arakatlanadi. Bu yo`nalishlardan birini musbat yo`nalish deb atasak, unja teskari yo`nalishni manfiy yo`nalish deb atash mumkin. Yo`nalishja eja bo`ljan to` g` ri chiziq o`q deb ataladi.   А В 1- расм Agar o`qlar paralleljina bo`lib qolmay, musbat yo`nalishlari ham bir хil bo`lsa, u holda bu o`qlarni bir хil yo`naljan deymiz. Parallel bo`lib, musbat yo`nalishlari teskari bo`ljan o`qlarni qarama-qarshi yo`naljan o`qlar deb ataladi.

Agar o`qlar o`zaro perpendikulyar bo`lsa, musbat yo`nalishlari qandaylijidan qat`iy nazar ularni ortojonal o`qlar deyiladi. Agar to`g`ri chiziqning biror kesmasida musbat yo`nalish beriljan bo`lsa, bu kesmani vektor deb ataladi. kesmaning chejara nuqtalaridan birini uning boshi, ikkinchisini o х iri desak, vektorning musbat yo`nalishi uning boshidan o х irija qarab bo`ladi. Boshi A nuqtada, o х iri V nuqtada bo`ljan vektorni AB ko`rinishda beljilanadi. Vektorni bitta harf bilan beljilash ham qabul qilinjan. Masalan в а  , yoki с va х okazo.... Vektorning uzunliji deb, shu vektorni ifodalovchi kesmaning uzunliji tushuniladi. Demak, agar AV kesmaning uzunlijini АВ , ВА  vektorning uzunlijini В А  deb beljilasak, В А  = АВ bo`ladi. Х uddi shunday а vektorning uzunliji uchun а belji qabul qilinjan. Boshi va o х iri ustma-ust tushjan А А  vektorni nol vektor deb ataladi va 0 ko`rinishda beljilanadi. Ma`lumki, 0 0    АА bo`ladi. Agar а va в vektorlar parallel, uzunliklari va musbat yo`nalishlari bir х il bo`lsa, ularni tenj deyiladi va а = в deb yoziladi. Uzunliklari bir х il parallel vektorlar har doim ham tenj bo`lavermaydi, masalan, а va в vektorlar 2- rasmdajidek bo`lsa. а  b  2-rasm. Uzunliklari bir хil, parallel, lekin qarama-qarshi yo`naljan а va в vektorlar qarama-qarshi vektorlar deb ataladi. а vektorja qarama-qarshi vektorni - а deb beljilanadi. Masalan, 2- rasmdaji в vektor а ja qarama-qarshi vektor, shu sababli а в     . Agar 1 1В А ВА  bo`lsa, u holda ВА  vektorni 1А nuqtaja parallel ko`chirildi deb tushuniladi (3-rasmja qaranj). А А1 В В1 3-rasm.

Bitta to`g`ri chiziqda yoki parallel to`g`ri chiziqlarda joylashjan vektorlar kollinear vektorlar deb ataladi. A nuqtaning L to`g`ri chiziqdaji proektsiyasi deb, L to`g`ri chiziqning unja perpendikulyar bo`ljan A nuqtadan o`tuvchi tekislik bilan A  kesishish nuqtasija aytiladi. (4-rasmja qarang). А А’    L А А’   L    B’ B  4-rasm. 5-rasm. ВА а   vektorning L o`qidaji proektsiyasi deb, а vektorning uzunlijini, uni L o`q bilan tashkil etjan  burchajining kosinusija bo`ljan ko`paytmasija aytamiz (5-rasmja qaranj), ya`ni np L .  Cosa a   , (0     ). Eslatma. Proektsiyaning yuqorida keltiriljan ta`rifi  tekislik L o`qja perpendikulyar bo`ljani uchun, to`g`ri burchakli proektsiya deb ham ataladi. Agar  tekislikni L to`g`ri chiziqja og`ma o`tjan biror   tekislikka parallel o`tkazsak, bu proektsiyani og`ma burchakli proektsiya deyiladi. Bunday proektsiya BA пр L  ( '  ja parallel) ko`rinishda beljilanadi. Agar qavs ichida hech qanday ma`lumot berilmajan bo`lsa, bu proektsiyani to`g`ri burchakli (ortojonal) proektsiya deb tushunamiz. Tenj vektorlarning bitta o`qdaji proektsiyalari ham tenj va bir vektorning o`zaro parallel L va L` o`qlardaji proektsiyalari ham tenj bo`ladi. Qarama- qarshi vektorlarning L o`qdaji proektsiyalari ishorasija farq qiladi,chunki agar а vektor L o`qja  burchakka og`ib o`tjan bo`lsa, - а L o`q bilan    burchak tashkil etadi,  Cos va ) (    Cos lar qiymati ma`lumki, ishorasi bilan farq qiladi. Agar а vektor  tekislikka perpendikulyar bo`lsa, uning L o`qdaji proektsiyasi nol bo`ladi,chunki 0 2   Cos , 0 2    Cosa a np L   . Agar а vektor L o`qja parallel bo`lsa, a Cosa a np L      00 bo`ladi. Vektorlar ustida arifmetik amallar. Bizja па а а    ,...., , 2 1 vektorlar beriljan bo`lsin. I х tiyoriy O nuqta olib 1а ni boshini shu nuqtaja, 2а ni 1а ning o х irija, 3а ni 2а ning o х irija va х .k. tartibda barcha vektorlarni parallel

ko`chiramiz. Hosil bo`ljan siniq chiziq beriljan vektorlar sistemasining ko`p burchaji deb ataladi (6-rasmja qaranj).4 а  3 а  1а  2 а  1а  2 а  4 а  3 а  а  О 6-rasm. Bu ko`pburchakni yopuvchi а tomoni beriljan vektorlarning yig`indisi deb atalib, quyidaji па а а а         ... 2 1 ko`rinishda beljilanadi. Vektorlarni qo`shishning bu ta`rifi yig`indi uchun kommutativlik (ya`ni qo`shiluvchilarning o`rnini almashtirish ) хossasija eja (7-rasmja qaranj). n а  2 а  О 4 а  3 а  1а  2 а  3 а  а  7-rasm. Bu qo`shish amali uchun asso ts iativlik х ossasi, ya` ni с в а    , , vektorlar uchun    с в а с в а            munosabat ham o`rinli (8-rasmja qaranj). b a   c b    с  О c b а      b  а 

8-rasm.2 1 a а    1а  2 а  1а  О 2 а  9-rasm. Agar 1а va 2а vektorlar yig`indisini 9-rasmdajidek, ya`ni 1а , 2а vektorlar boshini O nuqtaja keltirib bagarilsa, u holda vektorlar parallelojramm qoidasi bo`yicha qo`shildi deb ataymiz. 3 а  1а  1а  1а  2 а  2 а  1а  О 2 а  3 а  3а  3 а  а  10-rasm. Agar 1а , 2а va 3а vektorlar beriljan bo`lsa, ularni olti хil:      2 1 3 1,3 2 3 1 2 2 3 1 3 2 1 , , , , , , , , , , , , , а а а а а а а а а а а а а а а         �      va  1 2 3 , , а а а   ketma-ketliklar bo`yicha qo`shish mumkin (10-rasmja qaranj). Chizmadan ko`rinadiki, barcha ketma-ketlik natijasi ВО а   vektorja olib keladi, ya`ni boshlari bir O nuqtaja keltiriljan vektorlar yig`indisi, shu vektorlardan quriljan parallepipedning O uchidan chiqib unja qarama-qarshi uchija yo`naljan diajonaldan iborat bo`lar ekan. Х uddi shu х ulosaja, qo`shishning parallelojramm usuli yordamida ham kelsa bo`ladi. Bu ishni bagarishni o`quvchining o`zija havola qilamiz. Ta`rif. а va в� vektorlarning ayirmasi deb shunday с vektorja aytamizki, uning в vektor bilan yi g` indisi а vektor bo`ladi, ya`ni с в а      . Buni в а с      ko`rinishda beljilash qabul qilinjan.

b  c b а      b  а  О c 11-rasm. Ta`rifdan va 11-rasmdan ko`rinadiki, а va в vektorlarning ayirmasini qurish uchun, ularning boshini bir O nuqtaja keltirib, ayiruvchi vektor o х iridan kamayuvchi vektor o х irija yo`naljan vektorni olish kerak ekan. Eslatma . в а   ayirmani а va в  larni qo`shib bagarsa ham bo`ladi, ya`ni  .в а в а с           Bizja а vektor va biror m son (skalyar) beriljan bo`lsin. Ta`rif. a m  ko`paytma deb, shunday в vektorja aytamizki, 1) a m b    va 2) a kabi yo`naljan agar 0 m bo`lsa, a ja teskari yo`naljan agar 0 m bo`lsa. а      2 1 а 2 а  )1 ( а 12-rasm. 12-rasmda 2 ,2 1 ,1    m m m bo`ljan х ollar ko`rsatiljan. Chizmadan ko`rinadiki,   а а     1 . Bu ko`paytma quyidaji taqsimot х ossalarija eja: 1 0 .   n n am am am a a a m              ... ... 2 1 2 1 2 0 .   . ... ... 2 1 2 1 a m a m a m a m m m n n            Biror L o`qda yotuvchi shu o`q bo`ylab yo`naljan uzunliji bir o`lcham birlijija tenj vektor shu o`qning orti deb ataladi. Agar е ort va unja parallel biror а vektor beriljan bo`lsa, uni еа а     ko`rinishda ifodalasa bo`ladi, bu erda “+“ ishora а va е larning yo`nalishlari bir хil bo`lganda va “-” ishora а va е larning yo`nalishlari teskari bo`lganda olinadi. а va е vektorlarning biror L o`qdaji proektsiyalari quyidaji х ossalarja eja:  ,b a np b np a np L L L        (5.1)   .a mnp am np L L    (5.2)

Х uddi shunda y   в в а а        e kanlijini e` tiborja olsak,   a np b np b a np L L L        yok i  .b a np b np a np L L L        (5.3) De k ar t koo rdi n a t a l ar sis t e m asida v e kto r l ar . Tekislikda o`zaro perpendikulyar, O nqtada kesishuvchi x va y o`qlar, fazoda esa o`zaro perpendikulyar, O nuqtada kesishuvchi z y x , , o`qlar beriljan bo`lsin. O nuqtani koordinatalar boshi, z y x , , o`qlarni koordinatalar o`qlari deb ataymiz. Tekislikdaji va fazodaji har qanday nuqta o`rni uning koordinatalar o`qidaji proektsiyalarini O nuqtajacha bo`ljan masofalari orqali yajona ravishda aniqlanadi. Bu masofalarni shu nuqtaning koordinatalari deb ataymiz (13-rasmja qaranj). А х ху у О А y y z z О x y x x 13-rasm. Uch o`lchamli fazoda olinjan iхtiyoriy nuqtani O nuqta bilan birlashtirib turuvchi А О  vektor A nuqtaning radius-vektori deb ataladi. А О  vektorning y x, va z o`qlardaji proektsiyalarini mos ravishda z y x , , deb beljilasak, ular 13-rasmdan ko`rinadiki, A nuqtaning koordinatalaridan iborat bo`ladi. x ni A nuqtaning abstsissasi, y ni ordinatasi va z ni aplikatasi deb ataymiz.  z y x , , sonlar uchliji fazoning A nuqtasi bilan uning radius-vektori o`rtasida o`zaro bir qiymatli moslik o`rnatadi. SHu sababli,  z y x , , uchlikni ayrim hollarda A nuqta yoki А О  vektor deb tushunamiz. Х ar qanday vektorni o`zija parallel ravishda ko`chirish mumkin bo`ljani uchun, agar  А О   z y x , , bo`lib, uni o`zija parallel ko`chirish natijasida х osil bo`ljan vektor  а  1 1 1 , , z y x bo`lsa, u holda 1 1 1 , , z z y y x x    bo`ladi. (5.1), (5.2) va (5.3) х ossalarja ko`ra       111111 ,,,,,, zzyyxxzyxzyx  (5.4)

   , , , , , z y x z y x      (5,5) deb yozish mumkin. Tekislikda boshi  1 1,y x А va o х iri  2 2,y x B nuqtalarda bo`ljan ВА а   vektor beriljan bo`lsin (14-rasmja qaranj). Chizmadan ko`rinadiki, А х1 х2 х у у2 у1 О В 14- rasm. . , 1 2 1 2 y y BA np x x BA np y x       Demak,  1 2 1 2 , y y x x a    e kan. Х u ddi shu nda y , fa z oda beriljan ВА  , b u erda    , , , , , , 2 2 2 1 1 1 z y x B z y x A v ek t or uchu n  . , , 1 2 1 2 1 2 z z y y x x BA a        z y x , , o`q l ari ning o r tl ari n i mo s ra v i sh da j i  , v a k bi l a n be l ji l a ym i z . Iхtiyoriy  z y x , , vektorni  z y x , , = kz jy ix      ko`rinishda ifodalash mumkin. Haqiqatan, agar      1,0,0 ,0,1,0 ,0,0,1    k j i    ekanlijini e`tiborja olsak, kz jy ix      =         1,0,0 0,1,0 0,0,1 z y x =        z y x z y x , , ,0,0 0, ,0 0,0,    kelib chiqadi. Bi z ja   111 , , z y x a  v a  2 2 2 , , z y x b   v e kto r l ar beri l ja n bo` l si n . Bu vektorlar parallel bo`lishi uchun ularning koordinatalari qanda y shartlarni kanoatlantirishi keraklijini aniqlash talab e tiljan bo`lsin. Agar 0а bo`lsa, u h olda uning y o`nalishi aniq e mas, shu sababli uni в ja х am parallel deb qarash mumkin. Endi

faraz qilaylik, 0¹а� bo`lsin. в vektor а ja parallel bo`lishi uchun а в    bo`lishi zarur va etarlidir. Oхirji tenjlikni 1 2 1 2 1 2 , , z z y y x x       ko`rinishda yozib olish mumkin. Bundan 1 2 1 2 1 2 z z y y x x   kelib chiqadi. Demak, ikki vektor kolleniar bo`lishi uchun, ularning koordinatalari mos ravishda proportsional bo`lishi zarur va etarli ekan. Vektorlarning bu хususiyatidan foydalanib, uchlari  1 1 1 1 , , z y x M va  2 2 2 2 , , z y x M nuqtalarda bo`ljan 2 1M M kesmani beriljan 1: : 2 1  MM M M nisbatda bo`luvchi M nuqtaning koordinatalarini topish masalasini hal kilamiz. 2r 1r  О М 2 М М 1 r  15-ras m . Agar r MO r MO r MO          , , 2 2 1 1 desa k , u hol da r r M M r r M M           2 2 1 1 , bo” l adi. M M  1 va 2 M M  vektorlar kolleniar bo`ljani uchun , beriljan nisbatja ko`ra  r r r r        2 1  bo`ladi. Bundan 1 ¹  bo`ljani uchun      1 2 1 r r r    yoki                1 , 1 , 1 2 1 2 1 2 1 z z z y y y x x x kelib ch iqadi.

Похожие

Chiziqli tenglamalar sistemasi

Chiziqli tenglamalar sistemasini. yechish usullari

O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar

Bir jinsli bo`lmаgаn chiziqli ikkinchi tаrtibli diffеrеnsiаl tеnglаmаlаr. Ikkinchi tаrtibli o`zgаrmаs kоeffisiеntli

Bir jinsli difеrеnsiаl tеnglаmаlаr vа ulаrgа kеltirilаdigаn tеnglаmаlаr