Chiziqli akslantirishlar - Алгебра - Рефераты

Chiziqli akslantirishlar

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

292 KB

Chiziq li akslantirishlar Reja: 1. Chiziqli almashtirishlar 2. Teskari almashtirish. 3. Vektor fazolarni chiziqli almashtirish.

Chiziqli almashtirishlar Ikkita Р va Q tekislikni qaraylik. Р tekislikda to’g’ri burchakli 2 1x Ox koordinatalar sistemasi hamda Q tekislikda 2 1у Oу koordinatalar sistemasi berilgan bo’lsin. Р va Q tekisliklar ustma-ust keltirilishi mumkin. Shuningdek , koordinatalar sistemalari ham ustma-ust keltirilishi mumkin. Ushbu      2 22 1 21 2 2 12 1 11 1 х а х а у х а х а у (1) tenglamalar sistemasini qaraymiz. Bu tengliklarga ko’ra, 2 1x Ox tekislikning har bir ) , ( 2 1 х х М nuqtasiga 2 1у Oу tekislikning ) , ( 2 1 y y N nuqtasi mos keladi. Masalan,        4 3 2 32 1 2 2 1 1 х х у х х у (2) tengliklarga ko’ra 2 1x Ox tekislikdagi )4,2 ( A nuqta, ) 12,1 ( B nuqtaga o’tadi. (1) tenglamalar koordinatalarning chiziqli geometrik almashtirishlari deb ataladi. Bu tenglamalar 2 1x Ox tekislikni 2 1у Oу tekislikka akslantiradi (butun tekislikka akslantirishi shart emas). (1) tenglamalar chiziqli tenglamalar bo’lganligi sababli, akslantirish chiziqli akslantirish deyiladi. Bunda akslantirish o’zaro bir qiymatli deb hisoblanadi. Xususiy holda, Ах у tenglik Ох o’qi nuqtalariga Оу o’qning nuqtalarini mos qo’yadi. у eng sodda chiziqli akslantirishga misol bo’ladi. (1) akslantirish 2 1x Ox tekislikdagi biror  sohani 2 1у Oу dagi biror Ф sohaga o’tkazadi (1- chizma ). 2х 

0 1х 2у  0 1у 1-chizma (1) akslantirish 22 21 12 11 , , , а а а а koeffisiyentlar to’plami bilan to’la aniqlanadi. Bu koeffisiyentlardan tuzilgan 22 21 12 11 а а а а М  matritsa (1) akslantirishning matritsasi deyiladi. Matritsa elementlaridan ularning o’ rinlarini almashtirmasdan tuzilgan 22 21 12 11 а а а а   determinant M matritsaning determinanti deb ataladi. 1-misol. Ushbu         cos х sin х у sin х cos х у 2 1 2 2 1 1 (3)

akslantirish 2 1x Ox koordinatalar sistemasini  burchakka burishdan iborat. Bunda 2 1x Ox sistemadagi har bir 1х va 2х koordinatali nuqta (3) qonuniyat bo’yicha o’zgaradi. Shunday qilib, (3) chiziqli almashtirish eski 1х va 2х koordinatalarni yangi 1у va 2у koordinatalarga o’tkazadi. Bu almashtirishning matritsasi quyidagi ko’rinishga ega :     cos sin sin cos   2-misol. Ushbu 1 0 0 3 , 3 2 2 1 1     M x y x y akslantirishni qaraymiz. Bu akslantirishda (1, 1) nuqta (3, 1) nuqtaga, (1, 2) nuqta (3, 2) nuqtaga, (2, 1) nuqta (6, 1) nuqtaga, (2, 2) nuqta (6, 2) nuqtaga va hokazo o’tadi. 2 1x Ox va 2 1у Oу koordinata sistemalarini bir joyda qarasak, bu akslantirishni 2-chizmadagi kabi tasvirlash mumkin. Bu akslantirish 1 Ох o’qi bo’ylab 3 marta cho’zishdan iborat. 2 2 у x 1х 0 1у 2-chizma Algebra va boshqa fanlarda, masalan analitik geometriya, matematik analiz, ehtimollar nazariyasi, mexanika va boshqa fanlarda chiziqli almashtirishlarning ta t biqlari beqiyosdir. Chiziqli akslantirishlar ixtiyoriy sondagi o’zgaruvchilarga ham ega bo’lishi mumkin. nх х х ,..., , 2 1 o’zgaruvchilarni yangi ny y y ,..., , 2 1 o’zgaruvchilarga o’tkazuvchi chiziqli akslantirish umumiy holda quyidagicha bo’ladi.

             n nn n n n n n n n х а х а х а у х а х а х а у х а х а х а у ... ......... .......... .......... .......... ...... 2 2 1 1 2 2 22 1 21 2 1 2 12 1 11 1(4) Shuni eslatib o’tamizki, bu almashtirish n -o’lchovli nR fazoni nR fazoga o’tkazadi. Boshqacha qilib aytganda, ) ,..., , ( 2 1 nx x x х vektorni ) ,..., , ( 2 1 ny y y у vektorga akslantiradi. Bunda у vektor х vektorning obrazi, х vektor у vektorning proobrazi deyiladi. (4) chiziqli almashtirishning matritsasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: n n n nn а а а а а а а а а М n 2 1 2 22 21 1 12 11 ... ..... .......... ... ...  Umuman olganda kvadrat bo’lmagan, ya’ni satrlar soni ustunlar soniga teng bo’lmagan matritsali chiziqli almashtirishlarni ham qarash mumkin. (4) formulani qisqacha ) (x f у deb yozib olamiz va uni ham chiziqli akslantirish (yoki chiziqli operator) deb ataymiz. Endi (4) formulalarni q is q acha   n k k ik i x a у 1 n i ,.....2,1 (5) ko’rinishda yozib olamiz. Bu formulani esa umumiy holda ) (x f y ko’rinishda yozish mumkin. )( )( ) ( tf x f t x f    (6) ni ko’rsatmiz. Agar   n k k ik i x a у 1 ,   n k k ik i t a z 1 va    n k k k ik i t x a 1 ) (  deb olsak, U holda har qanday n i .....2 ,1 uchun . ) ( 1 1 1 i n k i kik n k k ik n k k k ik i z y t a x a t x a              Agar f(t) z x f t x f     ), ( y ), (  desak, oxirgi tengliklardan z y   kelib chiqadi. Demak, )( )( ) ( tf x f t x f    . Endi ) ( ) ( x f x f    (7)

tenglikning bajarilishini ko’rsatamiz:       n k n k k ik k ik x f x a x a x f 1 1 ). ( ) (     (6) tenglik f akslantirishning additivlik xossasi, (7) esa bir jinslilik xossasi deyiladi . Eslatma. Tekislikni tekislikka yoki fazoni fazoga akslantirishlar chiziqli bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, tekislikni tekislikka akslantirish, ya’ni 1х va 2х koordinatali nuqtaning koordinatalarini koordinatalari 1у va 2у bo’lgan ) (M f nuqta orqali ifodalovchi formulalar quyidagicha beriladi.   ) , ( ) , ( 2 1 2 2 1 1 х х у х х у  Bu yerdagi  va  funksiyalar ixtiyoriy bo’lmasdan ular barcha ) , ( 2 1 х х juftlar uchun aniqlangan va har qanday ) , ( 2 1b b juftlik uchun yagona ) , ( 2 1a a juftlik mos kelishi kerak: 2 2 1 1 2 1 ) , ( ) , ( b a a b a a     . Teskari almashtirish. Bizga ma’lum bo’lgan      2 22 1 21 2 2 12 1 11 1 х а х а у х а х а у (1) akslantirish formulalaridan ko’rinadiki, 2 1х Ох tekislikni 2 1у Оу tekislikka akslantirish bir qiymatlidir, chunki, 2 1х Ох tekislikning har bir nuqtasiga 2 1у Оу tekislikning yagona nuqtasi mos keladi. Biz bu yerda 2 1у Оу tekislikni 2 1х Ох tekislikka akslantiruvchi (1) ga teskari akslantirish formulalarini keltirib chiqaramiz. Faraz qilaylik 0 ) ( 22 21 12 11    a a a a M yoki 0 12 21 22 11   a a a a bo’lsin. Bu holda (1) sistema yagona ) , ( 2 1 x x yechimga ega bo’ladi. Kramer formulalariga ko’ra ular     2 21 1 11 2 22 2121 1 , y a y a x a yay x yoki yoyilgan holda            2 11 1 2 2 2 12 1 22 1 y a y a x y a y a x (2)

(2) tenglamalarga ko’ra 2 1у Оу tekislikning har bir ) , ( 2 1 у у А nuqtasiga 2 1х Ох tekislikning ma’lum bir ) , ( 2 1 х х В nuqtasi mos keladi. (2) ko’rinishdagi almashtirish (1) almashtirishga teskari almashtirish deyiladi. Teskari almashtirishning matritsasini 1 М bilan belgilaymiz:         11 21 12 22 1 а а а а М Agar М matritsaning determinanti nolga teng bo’lsa, ya’ni 0 12 21 22 11   a a a a bo’lsa, u holda (1) almashtirishni maxsus almashtirish deyiladi. U o’zaro bir qiymatli bo’lmaydi. Misol. Ushbu 2 1 2 2 1 1 2 х х у х х у     almashtirishga teskari almashtirishni toping. Yechish. Almashtirishning determinantini topamiz: 0312 1- 1 1 2  Demak, berilgan almashtirish o’zaro bir qiymatli. Teskari almashtirish quyidagicha bo’ladi: 2 1 2 2 1 1 3 1 3 1 3 1 3 1 у у х у у х     bu almashtirishning matritsasi 3 2 - 3 1 31 31 1   М Vektor fazolarni chiziqli almashtirish. Faraz qilaylik f E vektor fazoni F vektor fazoga akslantirish bo’lib, u E vektor fazoning har bir х vektorini F vektor fazoning ) (x f у vektoriga mos qo’ysin.

Ta’rif. Agar har qanday Е у х  , va К  son uchun : 1) ) ( ) ( 2) ), ( ) ( ) ( x f x f y f x f y x f       munosabatlar o’rinli bo’lsa, f chiziqli akslantirish yoki chiziqli operator deyiladi. Demak, ta’rifdan ko’rinadiki, f chiziqli akslantirish bo’lsa, uning natijasida ikki vektor yig’indisining obrazi ular obrazlarining yig’indisidan, vektorning songa ko’paytmasining obrazi esa, vektor obrazining shu songa ko’paytmasidan iborat bo’ladi. 1) va 2) shartlardan kelib chiqadiki, agar nх х х ,..., , 2 1 lar E vektor fazoning qandaydir vektorlari bo’lsa, chiziqli kombinasiya n nх х х       ... 2 2 11 F vektor fazodagi n nу у у       ... 2 2 11 chiziqli kombinasiyaga o’tadi. Bu yerda ) ( ),..., ( ), ( 2 2 1 1 n n x f у x f у x f у    lar F fazoning vektorlari. Boshqacha qilib aytganda )(...)()()...( 22112211 nnnn хfхfхfхххf        tenglik o’rinli. Chiziqli akslantirishlar quyidagi xossalarga ega. 1 0 . Chiziqli akslantirishda E fazoning nol vektori Е О F fazoning nol F О vektoriga o’tadi: F E O O f ) ( Haqiqatdan E fazoning ixtiyoriy x vektori uchun x ОЕ  0 . Demak, FE O x f O O f    ) ( ) ( 2 0 . Agar nх х х ,..., , 2 1 vektorlar chiziqli bog’langan bo’lsa, ularning obrazlari ) ( ),..., ( ), ( 2 2 1 1 n n x f у x f у x f у    ham chiziqli bog’langan bo’ladi. Haqiqatan, shartga ko’ra shunday hech bo’lmaganda biri noldan farqli bo’lgan n   ,... , 2 1 sonlar topiladiki, n nх х х       ... 2 2 11 E O  o’rinli bo’ladi. U holda F E n n n n O Of х f х f х f х х х f          ) ( ) ( ... ) ( ) ( ) ... ( 2 2 1 1 2 2 11       Demak, ) ( ),..., ( ), ( 2 1 nx f x f x f vektorlar chiziqli bog’langan. (Vektor fazoning vektorlari uchun chiziqli bog’lanish va chiziqli bog’lanmaganlik ta’riflari n R fazodagidek bo’ladi).

3 0 . Faraz qilaylik f akslantirish E vektor fazoni F vektor fazoga o’zaro bir qiymatli chiziqli akslantirish bo’lsin. U holda F vektor fazoni E vektor fazoga akslantiruvchi chiziqli 1f teskari akslantirish mavjud (isbotlang).

Похожие

Akslantirishlar va ularning xossalari

Kompaktlar ustida uzluksiz akslantirishlar

Metrik fazolarda uzluksiz akslantirishlar

Chiziqli va kasr chiziqli funksiyalar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi