Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш - Алгебра - Рефераты

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.0771484375 KB

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш Режа: 1.Кичик гуруҳда болаларни вақт ва фазода мўлжалга олишга ўргатиш. 2.Ўрта гуруҳда болаларни вақт ва фазодада мўлжалга олишга ўргатиш. 3.Катта гуруҳда болаларни вақт ва фазода мўлжалга олишга ўргатиш. 4. Тайёрлов гуруҳда болаларни вақт ва фазода мўлжалга олишга ўргатиш.

Кичик гуруҳда болаларни фазода мўлжалга олишга ўргатиш Теварак-атрофда мўлжал олишни нг ва чап қўлни фарқлай олиш ва айтишни, предмет (ўйинчоқ) ларни ўнг қўл билан чапдан ўнгга қўйишни ўргатиш. Болаларни предметларнинг ўзига нисбатан жойлашишини аниқлашга, “яқин-узоқ”, “тепада- пастда”, “орқада-олдинда” сўзларни айтишга ва нутқда тўғри қўллашга ўргатиш. Дастурнинг асосий вазифаси кичкинтойни “ўзига” нисбатан мўлжал олишга ўргатишдан, иборат, бошқача айтганда, кичкинтой бунда “ўзига” нибсатан ўнг, чап, юқори томонларни ажрата оладиган бўла олиши керак. Ўз танасига нисбатан фазода томонлар бўйича мўлжал олиш бу мўлжал олишнинг бприпчи умумлаштирилган усулидир. “Ўзига” ва “ўзидан” га нисбатан мўлжал олишда “ўнг-чапни” ни фарқлаш энг кўп кийинчилик туғдиради. Мана шунинг учун ҳам бола олдин ўз қўлларини фарқлашга ўргатилади. Дастурнннг бу вазифаси устида ишлаш кейинги ёш гуруҳида ҳам давом эттирилади. Боланинг ўзига нисбатан мўлжал олиши дастурнинг янги вазифасига — бошқа одамга, буюмларга нисбатан мўлжал олишга ўргатиш вазифасига — ўтиш учун зарур асос бўлади. Аммо бошқа одамга нисбатан мўлжал олиш фақат ўз гавдаси схемасиғш билгандагина мумкин бўлади. Бола хаёлан бу схемани бошқа объектлар-га нисбатан кўчиради ва ўхшашлик бўйича уни бошқа одамдан ва буюмлардан ажратади. Масалан, болалар ўйинчоқларни қарашади, улар билан фаол ҳаракат қилишади. Суҳбатнинг боришида тарбиячи болалар эътиборини характерли деталларга қаратади. Масалан, машина қаралаётган бўлсин; олдинда кабина, орқада кузов, пастда олдинги ва кейинги ғилдираклар. Буюмлар тасвирланган қирқма

расмлар, кубчалар мустақил равишда деталлардан (қисмлардан) бутунни тиклаш имконини беради, яъни объектнинг фазовий буюмларини (устида— остида, тагида—юқорисида, олдидан—орқасидан, бир томони — ён томонидан ва иккинчи томонидан) ўзлаштириш имконини беради. Болалар ҳали объектнинг ўнг ва чап томонларини фарқлай олишмайди; бу мураккаб малака мактабгача катта ёшда ўзлаштирилади. Кичик гуруҳда буюмнинг фазовий характеристикасини тушуниш қисман ўзлаштирилади. У ҳолда, деб сўралади, болаларни буюмларга, бошқа одамга нисбатан мўлжал олишга ўргатиш зарурми? “Ўзига” нисбатан мўлжал олишнинг ўзи етарли бўлиши мумкинми? Гап шундаки, теварак-атрофимиз, яъни атрофимиздаги фазо, одамлар, ҳар хил буюмлар тўплами тўлиб-тошиб ётибди. Мана шу фазода мўлжал олиш уларнинг ҳар хил параметрларини, жумладан, “олдидан”, “орқасидан”, “ёнидан”, “устидан”, “остидан”, кейинроқ буюмнинг “чап” ёки “ўнг” томони каби параметрларини ҳисобга олиш мажбуриятини юклайди. Олдин ўзига, сўнгра бошқа одамга, буюмларга нисбатан карамақарши томонларини ажратиш, биринчидан, истиқболда боланинг фақат “ўзига” нисбатангина эмас, балки бошқа объсктларга, бошқа одамга иисбатап мўлжал олиш малакасини эгаллашнни таъминлайди. Кичик гуруҳда болаларни вақт бўйича мўлжалга олишга ўргатиш Вақтни чамалаш. Болаларнинг вақт ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш ва чуқурлаштириш: “Эрталаб”, “Кечқурун”, “Кундуз”, “Тун”, “Кеча”, “Бугун”, “Эртага” тушунчаларини фарқлаш ва бу сўзлардан тўғри фойдаланиш кўникмасини мустаҳкамлаш. Болаларни ҳафта кунлари билан таништириш ва ҳафта кунлари номларини изчиллик билан айтишга ўргатиш. Кеча ҳафтанинг қайси куни бўлганлигини, бугун қанақа кун, эртага қайси кун бўлишини аниқлашни ўргатиш.

Болаларнинг вақт ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш ва чуқурлаштириш. Йил фасллари билан таништириш ва фаслларнинг номини тўғри кетма-кетликда айтишга ўргатиш. Вақт тушунчаларини шакллантириш ишини кундалик турмушда ўтказиш керак. Аниқ кун тартиби (қатъий ўрнатилган туриш вақти, эрталабки бадантарбия, машғулотлар, овқатланиш, ҳордиқ чиқариш вақтлари) болаларда сутка қисмлари ҳақида тасаввурларки шакллантириш учун реал шароитдир. Сутка давомида тарбиячи болалар эътиборини улар фаолиятлари характерлари билан боғлиқ ҳар хил вақт оралиқлари ўртасидаги муносабатларга қаратади. Тарбиячи сутка қисмини айтади ва болаларнинг шу қисмга мос келувчи фаолият турларини санаб ўтади, масалан: “Ҳозир эрталаб. Сиз гимнастика қилдингиз, ювиндингиз, нонушта қиласиз” ёки “Ҳозир кундузи. Кундузи отаоналаримиз ишлашади, биз эса шуғулланамиз”. Тарбиячи битта бола билан, кичик-кичик гуруҳлар билан суҳбатлашиб, улардан кечаси, эрталаб (уйғонганларидан кейин), кундузи нима қилганликларини гапириб беришни сўрайди. Элементар математик тасаввурларни ривожлантиришга бағишланган машғулотларда боланинг сутка ҳақидаги тасаввурлари мустаҳкамланади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг ҳар бир вақт оралиғи учун характерли бўлган фаолият турлари тасвирланган расмлар ўзларига кўрсатилади ва улардан сўралади: “Расмда тасвирланган болалар нима қилишмоқда?”, “Буни улар қайси вақтда қилишмоқда?” Ушбу саволларга жавоб бериш таклиф қилинади: “Сен қачон дам оласан? Сайр қиласан? Ухлайсан? ва ҳ.к. Кичкинтойларга кундузи, кечаси, эрталаб, кечқурун тасвирлангаи расмларни сутканинг берилган қисми учун характерли бўлган амалий фаолиятлари тавсифланган ҳикоялардан, шеърлардан парчалар ўқишдан ҳам фойдаланиш мумкин.

Ўрта гуруҳда болаларни фазодада мўлжалга олишга ўргатиш Теварак- атрофда фазода мўлжал олиш. Нарсаларни ўнг қўл билан чапдан ўнгга қараб териш кўникмасини мустаҳкамлаш. У ёки бу предметнинг ўзига нисбатан жойлашувини сўз билан ифодалашни ўргатиш (олдимда - стол, орқамда – шкаф, пастда – пол, юқорида – шип, ўнг томонимда – дераза, чап томонимда - эшик, шкаф – узоқда, стул - яқинда ). Болаларга берилган йўналишда (олдинга-орқага, ўнгга-чапга) ҳаракат қилишни ўргатиш. Теварак- атрофда фазода мўлжал олиш бўйича ишлаш бир неча йўналишда ўтказилади. Энг олдин амалий тажриба такомиллаштирилади. Болалар бу ёш даврида анча мустақил бўлиб қолишади, ўйинчоқлар сақланадиган жойни билишади, ўрнатилган тартибга амал қилишади. Урта гуруҳда улар ошхонада навбатчилик вазифаларини бажаришга ўргатилади, ўқув йилининг иккинчи ярмидан бошлаб эса, материални машғулотга тайёрлаш ўргатилади. Навбатчиларнинг вазифаларини бажариш столдаги идишлар, ўқув ашёларининг фазовий жойлашувларини ўзлаштириш билан боғлиқ. Болалар энди бинода ва болалар боғчаси участкасида эркинроқ мўлжал оладилар. Масалан, бошқа гуруҳлар, мусиқа зали, тиббиёт хонаси қаерда жойлашганини, уларга қандай боришни биладилар. Буларнинг ҳаммаси атрофни ўраб олған фазода катта қизиқиш билан мўлжал олишдан дарак беради. Педагогик ишнинг ушбу йўналиши кейинги ёш гуруҳларида асосан болалар билан кундалик мулоқотларда, яъни ўқишдан ташқари вақтда ҳам кенг жорий қилинади. Ўрта гуруҳда ўқув фаолиятини ташкил қилиш жараёнида тарбиячи бошқа масалаларни ҳам ҳал қилади: 1) фазо ҳақидаги дастлабки билимларни мустаҳкамлайди, уларни кенгайтиради ва теранлаштиради, янги маълумотлар беради; 2) олинган билимларни ўйинларда, дастурнинг бошқа бўлимларига бағишланган машғулотларда ҳар хил ҳаётий ситуацияларда қўллашга ўргатади. «Болажон» дастурининг « Теварак- атрофда мўлжал олиш

бўлимига мос равишда тарбиячи болаларга ўзига нисбатан йўналишни аниқлашни, берилган йўналишда ҳаракат қилишни (олдига—орқага, юқорига —пастга, ўнгга—чапга), ўзига нисбатан буюмларнинг ҳолатини сўзлар билан тушунтиради. Аммо олдин болага нисбатан қарама-қарши йўналишда турган, яъни олдида—орқасида, ўнгда—чапда турган 1—2 та ўйинчоқни, буюмлар жойлашувини аниқлаш-га доир топшириқ берилади. Ўйинчоқлар ёки қандайдир буюмлар сони аста-секин 4 тага етказилади. Дастлабки вақтларда буюмларни боладан унча узоқмас масофага (унинг ёнига) жойлаштириш маъқул. Кейинчалик масофани катталаштириб бориш керак. Тарбиячининг топшириғига биноан, бола хонанинг маълум бир жойига туради ва ўз олдида, чапида ва ўнгида қандай буюмлар турганини айтади. Шундан кейин тарбиячи боладан ўнгга (чапга) турилишини ва яна қандай буюмлар ундан қайси йўналишда турганлигини айтишни сўрайди. Фазода (“Топ-чи, бунда нима бор?”, “Билинг-чи, нима ўзгарибди?” типидаги) мўлжал олишга доир машқлар ўйин характерига эга бўлиши керак. Катта гуруҳда болаларни вақт бўйича мўлжалга олишга ўргатиш Вақтни чамалаш. Болаларни соатларнинг турлари ва уларнинг тузилиши (стрелкалари, цифрблати) билан таништириш. Вақтнинг энг кичик бирликлари сония ва дақиқа ҳақида тушунча бериш. Ярим соатгача аниқликдаги вақтни белгилашга ўргатиш. Келгуси ой, сана номи билан таништириш. Кеча қандай сана бўлганлигини, эртага қандай сана бўлишини айтишга ўргатиш. Ҳафта кунлари ва йил фасллари изчиллиги ҳақидаги билимларни мустаҳкамлаш, келгуси ойнинг номини айтишни машқ қилдириш.

Ўрта гуруҳда тарбиячи болаларнинг фаол луғатларида сутка қисмларининг номларини мустаҳкамлайди, болаларнинг вақтнинг бу оралиқлари ҳақидаги тасаввурларини чуқурлаштиради ва кенгайтиради. У доимо болалар эътиборларини сутка қисмларининг алмашиниши кетма- кетлигига қаратади. Мактабгача ёшдаги болалар ҳар доим эрталаб кечасидан кейин келишини ва кундузи билан алмашииишини, кундузи кечқурун билан, кечқурун эса кечаси билан алмашинишини билиб оладилар. Сутка қисмларининг кетмакетлигини оилишларини мустаҳкамлаш учун расмларни қарашни, улар бўйича ҳикоялар тузишни ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. Расмлар қараб бўлинганидан кейин, болаларга уларни столларга тўғри кетма-кетликда жойлаштириш ва сутканинг қисмларини тартиби билан айтиш топшириғини бериш мумкин. Йил охирида болаларга шу машқлар асосида сутка ҳақидаги умумлашган тасаввурларни бериш ва сутка сўзининг мазмунини очиб бериш мумкин. Ўрта гуруҳда болалар “кеча”, “бугун”, “эртага” тушунчаларини фарқлашни ўрганиб олишлари керак. Катталар томонидан тегишли номлардан ҳар доим фойдаланиш бунинг учун энг Яхши шароитдир. Масалан, болаларга янги ўйинчоқни кўрсатишдан олдин тарбиячи уларга бугун у янги ўйинчоқ кўрсатиши ва улар шу ўйинчоқни ўйнашлари ҳақида огоҳлантириши керак. Ёки тарбиячи болаларга кеча нима билан машғул бўлганликларини, бугун эрталаб нима қилганликларини эслашни таклиф қилади. Болаларга бундай дейиш мумкин: “Бугун биз сизлар билан лой ва пластилиндан нарсалар ясаймиз, эртага эса, расм чизамиз. Кеча биз сизлар билан участкада сайр қилдик, бугун эса паркка борамиз” ва ҳ.к. Мактабгача ёшдаги болалар тарбиячи билан ҳар доим

шундай мулоқотда бўлиб, бу тушунчаларни ўзлаштирадилар. Конкрет мисолларда “тез-секин” тушунчалари билан танишадилар. Катта гуруҳда болаларни фазода мўлжалга олишга ўргатиш Теварак-атрофда мўлжал олиш. Болаларнинг атрофдаги нарсаларнинг ўзига нисбатан вазиятини сўз билан ифодалаш кўникмасини мустаҳкамлаш: ўнгда, чапда, олдинда, орқада, узоқда, яқинда. Болаларни кўрсатилган йўналишда мўлжал олишга, берилган шарт бўйича ўз ҳолати ўрнини белгилашга ўргатиш (шундай тургинки, машина ўнг томонингда, копток олдингда бўлсин). У ёки бу предметни бошқа бир предметга нисбатан жойлашганлигини сўз билан ифодалашга ўргатиш (кучукчанинг чап томонида-қуён, кучукчанинг ўнг томонида - айиқча). Болаларни қоғоз варағи сатҳини мўлжалга олишга, қоғознинг ўнг, чап, юқори, паст қисмларини, ўртасини аниқлашга ўргатиш. Мактабгача ёшидаги болаларнинг фазовий тасаввури фаолиятнинг ҳамма турлари жараёнида кенгаяди ва мустаҳкамланади. Машғулотлар таркибига фазода мўлжал олишга доир махсус машқларнинг киритилиши ҳам бунга имконият беради. Тарбиячи болаларга чапда энг баланд, ўнгда энг паст буюм турадиган қилиб, буюмларнинг катталиклари бўйича қўйишни таклиф қилади, ёки унинг ўзи столга ўйинчоқларни (ит, мушук, сигир, қўй, қуён) жойлаштиради ва болаларга мурожаат қилади: “Сигирнинг ёнида нима турганини қаранг ва айтинг. Мушукдан чапда нима турибди? Қўй қайси ҳайвонлар орасида турибди?” Сўнгра тарбиячи ўйинчоқларни бири-бирининг орқасида турадиган қилиб аралаштириб қўяди ва сўрайди: “Нима биринчи кетмоқда? Нимадан кейин мушук кетмоқда? Нимадан олдинда сигир кетмоқда? Қўйдан кейии нима кетмоқда?” ва ҳ. к. Болалар атрофдаги буюм орасида ўз ҳолатларини зниқлайдиган машқлар ҳам самарали: “Столнинг орқасида турибман, столнинг ёнида, дераза олдида турибман”. Катта гуруҳда мактабгача ёшдаги болалар қоғоз варағида мўлжал олишга ўргатила бошланади. Олдинги гуруҳларнинг дастурларида бундай

вазифа йўқ эди. Тарбиячи раҳбарлигида болалар маълум миқдордаги буюмларни кўрсатилган йўналишда: қоғоз варағининг юқори, пастки қисмига, чап қисмига, ўнг қисмига жонлаштириш малакасини згаллайдилар. Бундай топшириқлар ҳам бўлиши мумкин: варақнинг чап қисмига 5 та доирача; ўнгига эса 1 та ортиқ доирача қўй; варақнинг пастки ва устки қисмларига 8 тадан уч бурчак жойлаштир. Топшириқни бажарганидан кейин бола қандай шакллардан нечтасини жойлаштирганини ва қаерларга жойлаштирганини гапириб беради. Болаларни буюмларнинг қоғоз варағидаги, столдаги, полдаги ҳолатини белгилаш учун сўзларни тўғри, маъноси бўйича ишлатишга ўргатиш керак. Йил охирига келиб болалар ўзларига, бошқа одамларга нисбатан ўрнини сўзлар билан ифодалай оладиган бўлишлари керак. Тайёрлов гуруҳда болаларни вақт бўйича мўлжалга олишга ўргатиш Вақтни чамалаш. Болаларнинг вақт ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш ва чуқурлаштириш: “Эрталаб”, “Кечқурун”, “Кундуз”, “Тун”, “Кеча”, “Бугун”, “Эртага” тушунчаларини фарқлаш ва бу сўзлардан тўғри фойдаланиш кўникмасини мустаҳкамлаш. Болаларни ҳафта кунлари билан таништириш ва ҳафта кунлари номларини изчиллик билан айтишга ўргатиш. Кеча ҳафтанинг қайси куни бўлганлигини, бугун қанақа кун, эртага қайси кун бўлишини аниқлашни ўргатиш. Болаларнинг вақт ҳақидаги тасаввурларини мустаҳкамлаш ва чуқурлаштириш. Йил фасллари билан таништириш ва фаслларнинг номини тўғри кетма-кетликда айтишга ўргатиш. Катта гуруҳда асосий эътибор ҳафтадаги ўзгаришни, йил фаслларининг характерли хусусиятларини онгли ўзлаштиришга қаратилади. Болалар кеча қайси кун бўлгани, бугун қайси кун эканини, эртага қайси кун бўлишини, ҳафтадаги кунлар сонини, уларнинг

тартибини айтишни ўрганадилар. Бундан ташқари, болалар йил фаслларининг характерли белгиларини) ўзларининг бу вақтдаги ўйинларни, одамларнинг табиатдаги меҳнатларини аниқлайдилар. Маълумки, болалар ҳафта кунларини бир текисда ўзлаштирмайдилар. Улар якшанба, шанба ва душанбани энг яхши эслаб қоладилар. Якшанба — хурсандчиликлар бўладиган кун, яқинлар билан, яъни отаона, буви ва бошқалар билан бирга бўладиган кун. Бу кун яна шуниси билан ҳам ғайриоддий кунки, баъзида бола ҳаётининг одатдаги тартиби ўзгаради: бувисининг уйида тушлик қилиш, меҳмонлар келиши, театрга бориш ва ҳ. к. Болалар душанбани ҳам яхши биладилар, чунки шу куни улар, якшанбадан кейин боғчада бўлишларининг биринчи кунидир. Сешанба, пайшанба ва жума кунлари алоҳида аҳамиятли воқеалар билан белгиланмаган. Тўғриси, жума кунини болалар дам олиш арафаси сифатида, болалар боғчасида бўлишларининг дам олинадиган кунлардан олдинги охирги кун сифатида яхшироқ биладилар ва ажратадилар. Шундай қилиб, кичик болаларнинг ҳафтанинг ҳар хил кунларини билишдек билимларни ўзлаштиришларида уларнинг фаолиятлари ва ҳаяжонли кечинмаларининг роли ҳақида гапириш учун баъзи асослар бор. Шу сабабли болаларни ҳафта тушунчаси билан таништиришни ҳафтанинг ҳамма кунларини ўзлаштиришдан эмас, балки кеча қайси кун бўлганини, эртага қайси кун бўлишини аниқлашдан бошлаш маъқул. ”Бунда тарбиячи олдин ҳафтанинг якшанба, душанба кунларини, сўнгра эса, аста- секин ҳафтанинг бошқа кунларини ўргатишни назарда тутади. Болалар ҳафта кунларининг номларини айтибгина қолмай, балки уларга оид элементар тавсифномалар беришлари муҳимдир. Масалан, тарбиячи машғулот давомида ушбуларни сўрайди: “Кеча қайси кун эди?” “Эртага қайси кун бўлади?” Агар болалар ҳафтанинг кунларини айтишда қийналишса, тарбиячининг ўзи айтади. У якшанба дам олиш куни эканини айтади. Шу куни ҳамма дам оладн. Болалар боғчага боришмайди.

Якшанбадан кейин душанба деб аталувчи кун келади. Бу дам олиш кунидан кейин болалар боғчага, катталар ишга борадиган биринчи кун ва ҳ.к. Шундай қилиб, тарбиячи болаларни ҳафтанинг кунлари билан кетма-кет таништиради. Болалар ҳафта кунларининг номларини ва улар тартибини яхши эслаб қолишлари учун, уларнинг эътиборини ҳафта кунининг номи билан унинг тартиби орасидаги боғланишга қаратиш керак. Масалан, чоршанба — ҳафтанинг ўртаси, пайшанба—ҳафтанинг тўртинчи куни, жума эса ҳафтанинг бешинчи куни ва ҳ.к. Болалар ҳафта қисмларини фарқлаш ва айтишни ўрганиб олганларидан кейин, куннинг ҳамма номларини кетма-кет ўзлаштириш устида иш бошлаш мумкин. Болалар ҳафтада ҳаммаси бўлиб неча кун борлигини аниқлашади, уларнинг тартибини айтишади. Тарбиячи болалардан ҳафтанинг қайси кунларини билишларини, улар ҳафтада нечта эканлигини сўрайди. Ҳафтанинг ҳамма куни тартиби билан келиб кетишини тушунтиради: биринчи кун душанба, иккинчи кун сешанба, учинчи кун чоршанба ва ҳ.к. Тайёрлов гуруҳда болаларни фазода мўлжалга олишга ўргатиш Теварак-атрофда мўлжал олиш. Болаларни қоғоз варағи сатҳида предметларнинг қандай жойлашганлигини (чапроқ, ўнгроқ, ўртасида, юқорироқ, пастроқ аниқлашга) ўргатиш. Дафтар сатҳини аниқлаш ва шаклларни штрихлар орқали чизишни машқ қилиш. Болаларга предметларни пол, қаттиқ қоғоз, дафтар варағи устига жойлашни машқ қилдириш. Теварак атрофдаги нарсаларнинг вазиятини аниқлашга доир машқлар. Мактабга тайёрлов гуруҳида болаларнинг ҳаракат йўналишида уларнииг ўзи ва буюмлар орасидаги, буюмларнинг ўзи орасидаги фазовий муносабатларда, шунингдек, қоғоз варағида (текисликда) мўлжал олиш малакалари ривожлантирилади ва мустаҳкамланади. Болалар билан ишлаш методикаси “чапдан—ўнгдан”, “устида—остида” каби қарама-қарши йўналишларни ажратишга асосланиши керак.

Болада қоғоз варағида мўлжал олиш малакаларини шакллантириш учун бундай топшириқ бернлади: варақнинг юқори чеккасига 4 та варақча ва пастки чеккасига шунча гулча қўйиш. Шундан кейин тарбиячи болаларга нима қаерда ётганини гапириб беришни таклиф қилиши мумкин. Бундан кейин топшириқларнинг мураккаброқ вариантларидан (шакллар миқдорини орттириш, улар ўринларини алмаштириш ва ҳ. к.) фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, “Ким эслаб қолади?”, “Нима ўзгарди?”, “Нималари билан фарқ қилади?”, “Жуфт карточкалар” каби ўйинларни ўтказиш тавсия қилинади. Бундай топшириқларни ўтказиш методикаси ҳақида фикр юритамиз. Олти ёшли болалар “ўзига” нисбатан тўла ишонч билан мўлжал оладилар. Аммо ҳали уларнинг кўпчилиги буюмларнкнг, бошқа одамларнинг ўнг ва чап томонларини фарқ қилишда қийналадилар. Уларни, масалан, ўзи томонига юзи билан айланган ўртоғининг ўнг қўли унинг чап қўли қаршисида бўлиш ҳоли ажаблантиради. Нега бундай бўлади? Олдинги иш натижасида болада қуйидаги билим ва малакаларнинг пухта стереотипи (андозаси) йиғилиб қолади: ўнгда (ўнгроқда, ўнгга), ўнг қўл турган томонда бўлади. Бу фазо “ўзидан” мўлжал олишда мутлақо тўғри. Аммо энди вазият ўзгарди. “Болага бошқа одамдан ёки бошқа буюмлардан мўлжал олиш таклиф қилинади. Демак, муносабат нуқтаси субъектнинг ўзидан ташқарида белгиланади. Бу ерда олдинги тажриба фазовий вазиятларнинг янги вариантлари билан зиддиятликка киришгандек бўлади. Ҳақиқатда эса, масалан, бола ўзи билан жуфт бўлиб турган Малик ўзидан ўнг томонда турганини яхши билади. Бу энди одат, оддий ҳақиқат. Аммо тескари фазовий муносабатларни (чунончи, “Агар Малик мендан чап томонда турган бўлса, у ҳолда мен ундан ўнг томонда турган бўламан”) тушуниш тайёрлов гуруҳ болалари учун ҳам унчалик осон эмас. Бу ерда “бошқа одамга нисбатан” мўлжал олиш вазияти мавжуд. Буни тўғри таҳлил қилиш учун бсла энг олдин ўртоғининг ўнг ва чап қўли

(томони)нн аниқлаши керак. Катта гуруҳда болалар бу малакани эгаллаб олишган, энди эса шу малака пухта ва устивор кўникма бўлиши керак. Олти ёшли болалар ўнг ва чап томонни бошқа одамга нисбатан аниқлашни худди ўзига нисбатан ўнг ва чап томоини аниқлагандек аниқлашини яхши тушуниб олмоқлари керак (чап томон ўнг қўл турган томонда; ўнг томон чап қўл турган томонда). Аниқлашнинг самарали усули ҳаёлан ўртоғининг орқасига туришдан иборатдир. Шундай қилиб; “юзи билан орқасига” бошланғич ҳолатидан, яъни бола ўртоғининг орқасида турган ҳолатида бошқа одамга нисбатан ўнг ва чап томонни аниқлаш керак; шундан кейин “юзма-юз” ҳолатида, яъни бошқа бола қаршисига туриб, “ўнг-чап” ни фарқлаш керак. Кейинроқ эса ҳар қандай бошланғич ҳолатда, ҳатто ўртоғи орқаси билан турганда ҳам, “ўнг- чап” томонлар аниқланади.

Адабиётлар рўйхати: 1. “Мактабгача таълимга қўйиладиган давлат талаблари” Т.: 2017 Такомиллаштирилган “Болажон” таянч дастури. Т.: 2016. 2. Ишмухамедов Р.Ж., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар.Т.: “Ниҳол” нашриёти, 2013, 2016. 3. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг тадбиқий асослари Т.: 2006. 4. Ишмуҳамедов Р. Ўқув жараёнида интерфаол услублар ва педагогик технологияларни қўллаш услубияти. Т.: РБИММ, 2008. 5. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар (таълим муассасалари педагог–ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). – Т.: Истеъдод, 2008.

Похожие

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш (7-амалий машғулот)

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш (4-амалий машғулот)

Математик тасаввурларни шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари

Болаларда математик тушунчаларни шакллантириш назарияси ва методикаси