Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш - Алгебра - Рефераты

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

236.65625 KB

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш Режа: 1.Математик тасаввурларни таркиб топтиришда болаларни буюмларнинг катталиклари билан таништириш. 2.Кичик гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор, катталиклари билан таништириш. 3.Ўрта гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор, катталиклари билан таништириш. 4.Катта гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор, катталиклари билан таништириш. 5.Тайёрлов гуруҳда болаларни миқдор, катталиклар билан таништириш.

Математик тасаввурларни таркиб топтиришда болаларни буюмларнинг катталиклари билан таништириш Мактабгача ёшдаги болаларда боғчада элементар математик тасаввурларни таркиб топтиришда дастурнинг “Катталик” бўлимида нарсаларни катталиклари бўйича таққослаш малакаларини, ўлчаш фаолиятларини амалга оширишга, нарсаларнинг шаклларини аниқлаш ва бошқа малакаларга катта аҳамият берилади. Мазкур маърузада мактабгача ёшдаги болаларни катталиклар, ўлчаш фаолияти, нарсаларнинг шакли билан таништирнш услубиятини ёритилади ҳамда катталикларнинг асосий хоссалари очиб берилади. Катталиклар . Математик тасаввурларни таркиб топтиришда болаларни буюмларнинг катталиклари билан таништирувчи масалалар маълум ўринни эгаллайди. Ҳар қандай буюмга тўғри тўлиқ тавсифнома беришда буюм катталигининг аҳамияти унинг бошқа асосий хусусиятларининг аҳамиятидан кам эмас. Таққослаш асосидагина буюмнинг катталигини таърифлаш мумкин. Рус математик методисти Д. Галанин “катталик” тушунчасининг маъносини бундай ифодалайди: “катталик деб, буюм ва ҳаракатларнинг шундай хусусиятига айтиладики, бу хусусият бўйича буюмларни бир-бири билан таққослай оламиз, бу хусусият ҳар хил буюмларда ҳар хил миқдорда бўлиши мумкин”. Буюмларни таққослашнинг мезонларига кўра уларнинг катталиклари, тенглиги ёки тенгсизлик муносабати аниқланади. Аммо ҳар доим ҳам буюмлар бевосита таққосланавермайди. Биз кўпинча буюмларнинг катталикларини ўзимизда ҳосил бўлган умумий тасаввурлар (фикр)да

таққослаймиз. Бу ўринда идрок қилинаётган буюмнинг катталиги умумлаштирилган образ билан таққосланади, бу образда буюмларни амалда фарқлаш тажрибаси тугаллангандек бўлади. Катталик, шунингдек, ўзгарувчанлик билан ҳам характерланади. В.В.Давидов бундай дейди: “ўлчамлар— объектнинг шундай ҳолатики, у маълум чегараларгача ўзгара бориб, ақалли берилган алоҳида объектни ўзгартирса, ҳам, аммо унинг тур, бошланғич сифатини ўзгартирмайди”. Стол узунлигининг ўзгариши унинг катталигинигина ўзгартиради, аммо унинг мазмуни ва сифатини ўзгартирмайди, стол столлигича қолаверади. Катталикнинг учинчи хоссаси нисбийлигидир. Ҳақиқатан ҳам, бир буюмнинг ўзи катталиги бўйича қандай буюм билан таққосланаётганига қараб, катта ёки кичик деб аниқланиши мумкин. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, катталик буюмнинг шундай хоссасики, уни буюмдан ажратиб, алоҳида тасаввур қилиб бўлмайди. Катталикни буюмдан ажратиб бўлмайди. Буюмнинг катталигини идрок қилиб, биз буюмнинг ҳажми борасида тўлиқ мўлжал (ориентир) оламиз ва шундагина уни “катта-кичик” сўзлари билан аниқлаймиз ёки алоҳида узунликларнинг (узунлиги, кенглиги, баландлиги) нисбати ҳақида маълумотга эга бўламиз. Бунда субъект учун ҳар бир конкрет ҳолда амалий аҳамиятга эга бўлган узунлик кўп ҳолда катталикни аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бу ҳолда катталикнинг “баланд”, “паст”, “узун”, “йўғон” каби аниқ таърифларидан фойдаланадилар (“Болага паст стул керак”, “Машиналар кенг йўлдан бормоқда”, “Баланд арча сотиб олишди” ва ҳ.к.)

Бир қатор буюмлар борки, улар учун «катта-кичик» атамаларини ишлатиб бўлмайди. Масалан, лента узун, қисқа, кенг ёки ингичка (тор) бўлиши мумкин; сакрагич эса узун ёки қисқа бўлиши мумкин ва ҳ.к. Шу билан бирга кузатишлар ва махсус текширишлар шуни кўрсатмоқдаки, мактабгача ёшидаги болалар буюмларнинг катталикларини аниқлашда “каттакичик”, “ортиқ-кам” сўзларидан фойдаланишни афзал кўрадилар. Бунинг сабаби, биринчидан, болаларнинг буюмларнинг алоҳида узунликлари (узунлиги, кенглиги, баландлиги)ни дифференциаллаштира олмасликлари, улар орасида ўлчамлик муносабатларини ўрната олмасликлари ва уларнинг ҳар бирини сўзлар билан аниқлай олмасликлари, иккинчидан, катталарнинг ўзлари кўпинча катталикнинг аниқ таърифи ўрнига жуда умумий бўлган “катта-кичик” атамаларини ишлатишларидир. Демак, буюмларнинг катталикларини айнан бир ҳил аниқлаш учун болаларга буюмлардаги узунлик параметрларини ажратиш ва улар орасида мос муносабат-ларни ўрнатишни ўргатиш керак. Бу муносабатларга сонларгина аниқлик бериши мумкин. Шу муносабат билан болаларнинг катталик ҳақидаги тушунчаларини таркиб топтириш билан бир вақтда уларнинг сон ҳақидаги тасаввурларини ва ҳисоблаш малакаларини ривожлантириб бориш самаралироқ бўлиши мумкин. Шу сабабли болаларда катталик ҳақидаги би-лимларни тарқйб топтиришнинг қуйидаги системасини мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаш мумкин: масофа параметрларини дифференциаллаштириш ва улар орасидаги ўлчов муносабатларини (ўлчашлар ёрдамида) ўрнатишдан буюмларнинг катталикларини бутунича ҳажм бўйича баҳолаш ва аниқлашга олиб келиш керак, чунки Э. Г. Вацуро бундай кўрсатади: “Ҳақиқий умумлаштириш объектларни шу объектларнинг муҳим хусусиятлари бўйича дифференциаллаштирилгандан кейингина амалга ошади”. Буюмларнинг катталигини бутунича аниқлашнинг муҳим хусусияти масофа параметрлари- нинг ўлчам муносабатларидан иборатдир.

Мактабгача ёшдаги болалар катталикларнинг миқдорий баҳосини билиш зарурати билан ҳар доим кундалик ҳаётларида, ҳар хил машғулотларда, меҳнат фаолиятларида, ўйинларда дуч келадилар. Аммо бу билимлар махсус ўргатилгунга қадар тарқоқ ва аниқмас бўлади. Чунончи, болалар “катта” тушунчасини тасаввур қилишда ҳар қандай катта миқдор характер.йстикасини (юқори, баланд, кенг, чуқур) қўшиб юборадилар, масалан, “узунроқ” дейиш ўрнига болалар “катта” дейишади, “кичик”ни болалар “паст”, “тор” деб тасаввур қилишади. “Тенг” деган тасаввурни болалар нутқидан “бир хил” деган тасаввур сиқиб чиқарган, “бир хил” сўзи ниҳоятда кенг маъно касб этади: болалар бу сўз билан буюмларнинг ранги, шакли, тайёрланган материали, баъзан эса катталиги ва миқдори бўйича таққослаш натижаларини белгилайдилар. Тасаввурларнинг бундай аниқмаслиги математик аниқликнинг ва катталик, шунингдек, миқдор таърифининг бузилишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, болаларнииг мактабда ўқишга тайёрликларини текшириш шуни кўрсатадики, катталикнинг ноаниқ миқдорий баҳоланиши мавжуд бўлганда улар (айниқса, мактабда ўқишнинг дастлабки пайтларида) атроф- шароитдан, дафтар ва китоб варақларидан фазовий ориентация олишда катта қийинчиликларга дуч келадилар. Баъзи ўқувчилар график ишораларнинг катталикларига амал қиладилар. Бу малакалар ўқитиш-ўргатиш жараёнида шаклланади. Буюмларнинг баландлиги, узунлиги, кенгликлари бўйича таққослай олишни билиш болаларнинг билим даражаларини анчагина оширади. Катталикларнинг миқдорий баҳоларининг шаклланиши миқдорий муносабатларни ўрганишда, ҳар хил тушунчаларнинг, яъни сон, геометрик ва бошқа тушунчаларнинг таркиб топиши билан биргаликда амалга оширилади.

Катталиклар миқдорий баҳоларининг шаклланиш жараёни болаларнинг сўз - терминлар (баланд, тор ва б.), шунингдек, энг содда математик ифодалар (масалан, буюмларнинг баландликлари бўйича таққослаймиз ва б.) ни эгаллаш билан бевосита боғлиқ. Буюмларнинг катталиклари бўйича муносабатларини тегишли белгилашлар билан ўрнатиш услубияти катталикларнинг миқдорий баҳоларининг ҳар хил даражаларининг таркиб топишининг аниқ системасини ҳисобга олади, бу маълум изчилликда амалга оширилиши мумкин. Кичик гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор, катталиклари билан таништириш Миқдор,катталик. Болаларга предметларни катта-кичиклиги бўйича гуруҳларга ажратишни, бир турдаги предметлардан гуруҳ тузишни, “каттакичик”лигини таққослаб аниқлашни ўргатиш. “Катта”, “кичик” сўзларининг маъносини тушунтириш. Кескин фарқ қилувчи ва бир хил ўлчамдаги икки предметнинг баландлиги ва энига кўра қиёслаш ҳамда қиёслаш натижаларини “баланд”, “паст”, “бир хил” сўзлари билан белгилаб айтишни ўргатиш. Предметларнинг ўлчамини аниқлашда ажратилган белгилари (“узун- калта”, “тор-кенг”) бўйича қиёслаб, устига ва ёнига қўйиш усулларидан фойдаланишни ўргатиш.

Катталик. Кичик гуруҳда тарбиячи болаларга узунлиги, кенглиги, баландлиги, шунингдек, катталик бўйича бутунлай кескин фарқ қилувчи буюмларни (тасмалар, қоғоз, картон полоскалари, брусоклар ва б.) таққослашни ўргатади. Буюмларнинг ўлчамлари бўйича нисбатларини аниқ сўзлардан фойдаланиб ифодалашга ўргатади: узун-қисқа, узунликдари бўйича бир хил (тенг); кенг-тор, кенглиги бўйича бир хил (тенг) баланд-паст, баландлиги бўйича бир хил(тенг); ортиқ-кам, миқдори бўйича бир хил (тенг). Бундай таққослаш учун аввал бир-биридан катталиги бўйича бирор аломатига кўра фарқ қилувчи буюмлар, масалан, кенглиги жиҳатдан бир хил, бир хил рангли, бир хил материалдан тайёрланган, узунликлари бўйича бир хил бўлган ленталарни бериш мумкин. Бир лента иккинчисидан бироз узунроқ (қисқароқ) бўлиши керак. Бу болаларнинг буюмлардаги масофа элементларини ажратиб ёрдам беради. Ўрта гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор,катталиклари билан таништириш Миқдор,катталик Болаларга предметларни (3, 4, 5 тагача) узунлиги, энига кўра бир-бирининг устига қўйиб қиёслашни ўргатиш. Нарсаларнинг қалин-юпқалигини қиёслаш, “қалин”, “юпқароқ”, “бир хил” сўзларини нутқда тўғри қўллашни ўргатиш. Узунлиги, кенглиги ҳар хил бўлган бир неча предметни (5 тагача) бирбирининг устига узунлиги, кенглигига кўра ортиб ва камайиб борадиган тартибда қўйиб қиёслашни ўргатиш (энг кенг, торроқ, яна торроқ, энг тор тасма). Катталик. Кичик гуруҳда болалар ҳар хил полоскалардан

бирор белги (узунлик, кенглик) ни топишга ўргатилган эди. Мазкур босқичда мактабгача ёшдаги болалар бир вақтнинг ўзида узунликни, кенгликни топа олиш ва уларни таққослай олиш малакасини эгаллаб олишлари керак. Масалан, тарбиячи ҳамма болага 2 хил рангли ва узунлиги ҳар хил, аммо кенглиги (эни) бир хил бўлган ленталарни тарқатади ва болаларга таниш бўлган усул (масалан, ёнма-ён қўйиш) билан қайси лента узун, қайси лента қисқа (калта) эканини топиш топшириғини беради. Сўнгра узун полоскани танлаш ва унинг узунлиги бўйлаб бармоқни юритиб чиқишни таклиф қилади. Тарбиячи “Полосканинг кенглиги қани?” — деб сўрайди ва ўзи полосканинг эни бўйлаб қўлини юритади, кейин эса унинг бўйи бўйлаб қўлини юритиб чиқади. Болалардан полосканинг узунлиги (бўйи) каттами ёки кенглиги (эни) каттами, деб сўраш керак, сўнгра эса бўйи катта, эни эса кичик бўлишини тушунтириб бериш керак. Энг қисқа полоскани қараш билан ҳам тарбиячи болаларни юқоридагига ўхшаш хулосага олиб келади. Машғулотнинг охирида болаларга полоскаларнинг эни бўйича таққослашни таклиф қилиш мумкин. Болалар бир полоскани иккинчи полоска устига қўйиб, улар узунликлари бўйича ҳар хил бўлса ҳам, аммо энлари (кенгликлари) бўйича тенг эканликларига ишонч ҳосил қиладилар. Ўрта гуруҳда болаларни буюмлар орасидаги узунлик, кенглик, баландлик бўйича арзимас кичик фарқларни илғаб олишга, ҳар хил катталикдаги 2 тадан кўп буюмларни таққослай олишга ўргатиш керак. Катта гуруҳда болаларни буюмларнинг миқдор,катталиклари билан таништириш Миқдор, катталик. Узунлиги, кенглиги ҳар хил бўлган бир неча предметни (10 тагача) бир-бирининг устига узунлиги, кенглигига, қалин- юпқалигига кўра ортиб ва камайиб борадиган тартибда қўйиб қиёслашни ўргатиш (энг кенг, торроқ, яна торроқ, энг тор лента). Предметлар қандай тартибда териб чиқилганини тушунтириб беришга ўргатиш. Турли узунликка, кенгликка, баландликка эга предметларни кўпайиб бориш ёки камайиб бориш тартибида (10 тагача бўлган предметлардан

фойдаланиб) териб чиқишга ўргатиш, масалан: баланд, паст, янада паст, янада пастроқ, энг паст. Бутунни 2 та, 4 та тенг қисмга бўлишни, бутун билан қисмни таққослашни ўргатиш. Шартли ўлчов билан таништириш. Таққосланаётган предметлардан бирига тенг бўлган ўлчам ёрдамида иккита предметни узунлиги (кенглиги, баландлиги)га қараб таққослашга ўргатиш. Нарсаларни кўз билан чамалаб, миқдори, катталиги (узун (қисқа), кенг (тор), энли (энсиз), баланд (паст), қалин (юпқа)) каби намуна ва унга тенг бўлган болалар учун таниш нарсалар ёки ҳаракатлар натижасида қиёсланувчи нарсаларнинг ўлчамини аниқлашга ўргатиш. Катталик. Катта гуруҳда ишлаш болаларнинг масофаларнинг ҳар хил турлари ҳақидаги тасаввурларини аниқлашдан бошланади. “Узунлик”, “кенглик”, “баландлик”, “қалинлик”, “йўғонлик” буюмларнинг катталикларида мустақил ориентир олиш тушунчаларини эгаллаб олиш, уларни таққослаш ва катталиклар бўйича муносабатларини тушуниб олиш имконини беради. Буюмлар орасида катталик бўйича конкрет муносабатларни ўрнатиш тажрибаси қанчалик бой ва турли-туман бўлса, кейинчалик болаларни бу муносабатларни умумлаштиришга, конкрет тавсифларни абстракт таърифларга, яъни “тенг”, “ортиқ”, “кам” (“катта”, “кичик”) тушунчаларига ўргатиш шунчалик осон бўлади. Болалар буюмларнинг катталикларини таққослашга ва унинг олдин буюмлар масофаларининг бир тури билан фарқ қиладиган ҳолда, кейинроқ масофаларнинг икки тури, ниҳоят, уч тури билан фарқ қиладиган ҳолларда аниқ белгилашга ўрганадилар. Тайёрлов гуруҳда болаларни миқдор,катталиклар билан таништириш. Миқдор,катталик. Шартли ўлчов билан таништириш. Шартли ўлчов ёрдамида предметларнинг кенглигини, узунлигини ўлчаш ва таққослашга ўргатиш.

Суюқ ва тўкилувчи жисмларни шартли ўлчов бирлиги билан ўлчашни ва ўлчаш натижасини сон билан айтишни ўргатиш. Турли нарсалар (меваларни, сабзовотларни ва бошқалар)ни икки тенг қисмларга бўлишни ўргатиш, олинган қисмларни “ярим”, “иккидан бир қисм” деб аташга ўргатиш. Болаларни шартли ўлчов ёрдамида предметлар кенглиги, узунлигини ўлчашга ўргатишни давом эттириш ва ўлчаш натижасини сон билан айтишга ва тегишли рақамлар билан белгилашга ўргатиш. Турли нарсалар (геометрик шакллар, меваларни ва бошқалар)ни ўнта тенг қисмларга бўлишни ўргатиш. Кўз билан чамалаб ўлчашни ривожлантиришни давом эттириш, ўз чамасини ўлчов бирлиги билан ўлчаб кўриб текширишга ўргатиш. Катталик. Мактабга тайёрлаш гуруҳида ўқув йили бошида болаларда буюмларнинг узунлиги, кенглиги, баландлигини аниқлаш малакаси мустаҳкамланади. Шундан кейин улар шартли ўлчовлар ёрдамида буюмларнинг узунликлари, кенгликлари ва баландликларини ўлчаш ҳамда таққослашга ўргатилади. Болаларга энг олдин ўлчашнинг маъноси ва аҳамиятини тушунтириш, ўлчаш усулларини кўрсатиш, ўлчашда амал қилиш лозим бўлган қоидаларни айтиш керак. Шундан кейин бола ҳар хил объектларни ўлчаш усулларини амалда эгаллайди. Машғулотларни сочилувчи жисмларнинг ҳажмларини ўлчашдан бошлаш мақсадга мувофиқ. Бундай қилиш шунинг учун ҳам мақсадга мувофиқки, сочилувчи жисмларни ўлчаш жараёни масофаларни ўлчашга нисбатан қизиқарлироқдир. Бундан ташқари, сочилувчи жисмлар ҳажмини ўлчаш суюқлик ҳажмини ўлчашга қараганда кам машаққатлидир. Биринчи машғулотнинг иккинчи қисмида болаларни буюмларнинг узунликларини ўлчаш билан таништириш мумкин.

Адабиётлар рўйхати: 1. “Мактабгача таълимга қўйиладиган давлат талаблари” Т.: 2017 Такомиллаштирилган “Болажон” таянч дастури. Т.: 2016. 2. Ишмухамедов Р.Ж., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар.Т.: “Ниҳол” нашриёти, 2013, 2016. 3. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг тадбиқий асослари Т.: 2006. 4. Ишмуҳамедов Р. Ўқув жараёнида интерфаол услублар ва педагогик технологияларни қўллаш услубияти. Т.: РБИММ, 2008. 5. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар (таълим муассасалари педагог–ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). – Т.: Истеъдод, 2008.

Похожие

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш (4-амалий машғулот)

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш (7-амалий машғулот)

Болаларда миқдор ва сон саноқ ҳақидаги билимларни шакллантириш санашга ўргатиш

Математик тасаввурларни шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари