XX аср 60-йиллар Сурия адабиёти - Литература - Рефераты

XX аср 60-йиллар Сурия адабиёти

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

83 KB

XX аср 60-йиллар Сурия адабиёти Режа: 1. Сурия адабиётида реализмдан чекиниш. 2. Сурия адабиётида модернизм оқими. 3. Закарийа Тамер, Жорж Салим ижоди.

Сурияда 1960 - йилларда бир гуруҳ ёзувчилар майдонга чиқдиларки, уларнинг ижодида онгли равишда реализмга қарши исён сезила бошлади. Бунинг сабаби улар реализмни бевосита марксизм фалсафаси билан бир нарса, деб талқин қилишларида эди. Шу боис Сурия ёзувчиларининг реализмга бўлган интилишлари тўсиққа учради. Газета ва журналлар саҳифаларида ёзувчиларнинг инглиз-америка ва Франция адабиётига яқинлашиб бораётгани сезила бошлади. 1965 йилда "ал-Маърифа" журнали "Сизнинг ижодингиз бирор хорижий ёзувчи таъсирини ўзида акс эттирадими?" деган савол билан мурожаат қилганида кўпчилик ёзувчилар Сартр, Камю, Жойс, Кафка номларини тилга олдилар. Бундан кейинги даврда экзистенциализм фалсафаси таъсирида бўлган ёзувчилар асарларидаги персонажлар жамиятдаги очиқ кураш ўрнига ўзларининг ички психологик курашлари билан банд бўлдилар, мавҳум фалсафий муаммолар ифодачисига айландилар. Бу йилларда кузатилган реализмдан чекиниш ўзининг сиёсий сабаблари, ижтимоий илдизлари, маданий омилларига ҳам эга эди. Мамлакатдаги мураккаб сиёсий ҳолат, турли мафкуралар орасидаги кураш, асрлар оша давом этиб келаётган исломий ва феодал мағлубият алами, мамлакатинг бир қисм ҳудуди босиб олиниши - буларнинг барчаси мамлакатда реалистик адабиётнинг ривожланиши учун ноқулай шароитни вужудга келтирди. Сурия адабиёти механик тарзда реалистик ва модернистикка ажратиш қийин. Аксар ҳолларда ёзувчилар ижодида ҳам реалистик, ҳам модернистик тамойиллар ёнма ён мавжуд бўлиб, ўзаро тўқнашади ва курашади. Ёзувчилар ижодида ҳаётнинг мураккаб, зиддиятли масалалари ҳар хил индивидуал услуб ва жанрлар орқали ўз ифодасини топади. Занариё Тамер, Жорж Салим ва бошқалар ҳикоянинг шу вақтгача арааб адабиётида мисли кўрилмаган турларини яратдилар. Эпик вазмин, кенг қамровли воқеалар баёни ўрнини ўқувчи билан мулоқотга асосланган мураккаб шакллар эгаллади. Ёзувчилар ўз ғояларини мажоз, истиоралар воситасида, баёнга эртак ва фантастика унсурларини киритган тарзда ифодалай бошладилар. Ёзувчининг ижодини

кузатиб бораётган араб танқидчилари Закарийа Тамерни "даҳшатлар ва ҳаёт гўзалликлари куйчиси" деб аташади. Мисрлик танқидчи Сабри Хафиз Тамер ҳақида бундай ёзади: "Бу ёзувчи ҳаётдаги ўрнини тинимсиз меҳнат орқали эгаллар экан, дунёга ғалати, ҳайрона кўзлар билан нигоҳ ташлайди ва кўп одамлар кўрмаган нарсаларни кўради. У ҳаётни бошқача, одат тусига кирганда ўзгача мушоҳада этади. Бу қип - яланғоч, жароҳатли қалб мужоҳадасидир". 1 Закарийа Тамер ёзувчилик услубининг ўзига хослиги нимада кўринади? Кўпгина араб ёзувчилари каби уруш ва тинчлик, жамиятни қайта қуриш, қолоқлик, жаҳолат, хурофатга қарши кураш, қашшоқларнинг фожеалари унинг ҳам диққат марказида туради. Бу масаларни ёритишда Тамер, албатта, араб ёзувчилари ичида биринчи эмасди. Аммо ёзувчи ижодида араб адабий анъаналарига хос поэтик рамзлар ҳозирги замон жаҳон адабиёти услублари билан уйғунлашиб кетган. Унинг адабий услубига хос хислат сўздаги тежамкорлик, сиполик, услубдаги изчиллик ва тил ифодалигидир. Тамер услубининг ўзига хослиги мажозга, рамзларга тез-тез мурожаат қилишда, реалистик баёнга эртак унсурларини киритишда намоён бўлади. "Қуш" ҳикоясида реалистик баён фантастика билан қоришиб кетади. Аббос оч. Уйидаги мушуклар ҳам унинг ўзидек оч. Бир оч бошқа очнинг қорнини тўйғазаолмайди. Ўзингиз қорин ғамини енглар, - дейди Аббос мушукларга алам билан. Унинг енгида бутун дунёни портлатишга қодир бомба лойиҳаси пишиб етилади. Мушуклар ундан бу ишни қилмасликни сўрашади, эвазига эса унга учиш учун қанот беришади. "У қувонч билан ер узра парвоз этади. Унинг даҳшатли ғазаби қаёққа кетди? Аббоснинг қалбида одамларга нисбатан чексиз муҳаббат жўш уради. Бахтиёрликдан йиғлагиси келади". 2 Лекин дам ўтмай у ерга қулаб тушади. Унинг эркин, бахтли ҳаёт ҳақидаги барча орзулари сароб бўлиб чиқади. "Кичкина қалб" ҳикоясидаги камбағал Абу Фаҳид бир куни маст ҳолда уйига қайтаётиб йўлда бир қўзичоққа дуч келади. У хурсанд бўлиб, оч 1 Закария Тамер. Ёнѓинда ќолган Дамашќ. М. 1977 . 2 З.Тамар. Ўша китоб.

ўтирган оиласи қорнини тўйдириш учун қузини уйига қараб судрайди. Аммо бу оддий қўзи бўлмасдан, балки девлар подшоҳининг боласи экани маълум бўлади. Қўзи инсон овози билан Абу Фахиддан уни қўйиб юборишни сўрайди, эвазига етти кўза олтин ваъда қилади. Уйига қайтгач Абу Фахид хотинига бўлган воқеани гапириб бериб туришни ва олтинни олмагунча қўзичоқни қўйиб юбормасликни уқтиради. Эр-хотин янги уй, фаровон ҳаёт, бола-чақанинг ёрқин келажаги ҳақида ҳаёл суриб кетадилар. Лекин эртаси куни Абу Фахид кечаги жойда қўзичоққа дуч келмайди, ўзи эса маст безори қўлида ҳалок бўлади. Закарийа Тамер ўзи жамиятнинг қашшоқ табақаларидан чиққани боис араб қашшоқлари ҳаётини яхши биларди. Унинг андуҳли, лирик ҳикоялари эса ёзувчининг ташвишларини, оддий одамларга бўлган ҳамдардлигини ифодалайди. Абдулла ибн Сулаймон тез-тез нима учун Аллоҳ унга ўхшаш бечараларга раҳм қилмаслиги ҳақида ўйлар эди. У умр бўйи меҳнат қилар, лекин оёғида пойафзали йўқ эди. Ниҳоят, у тақдирига қарши боришга қарор қилади. Кунлардан бир куни у бир йўловчини йўлини тўсиб оёғидаги пойафзалини тортиб олади. Шу дамда полиция машинаси келиб қолади ва Абдуллоҳни ҳибсга олади. Ҳикоя ёзувчининг қуйидаги аччиқ кинояси билан тугайди: "Бу ишнинг ниҳояси буюк Аллоҳ ўлим юборишни кутмасдан пойафзаллик бўлишни хоҳлаб қолган ялангоёқларга яхши ибрат бўлади". Сурия адабиётларда анъанага айланган ижтимоий тенгсизлик мавзуси Сурия ёзувчилари уюшмасининг ташкилотчиси ва раиси Жорж Салим ижодида ҳам салмоқли ўрин эгаллайди. Унинг "Камбағал одамлар" номли ҳикоялар тўплами нашрдан чиққанида араб танқидчилари бир овоздан уни Ушманинг демократик анъаналарини давом эттириб келаётган ёзувчилар гуруҳига қўшадилар. Ёзувчи ҳикояларининг қаҳрамонлари камбағал одамлар. Ёзувчи уларнинг фалокатларга тўла, умидсиз ҳаётини кўрсатиш орқали ижтимоий муҳитни тадқиқ этади. "Қабр" ҳикоясида у фақатгина юриш дунёда насиб қилиши мумкин бўлган яхши ҳаёт тўғрисида орзу қилишга

имкон қолдирадиган қашшоқлик тасвирини беради. Ҳикоя қаҳрамони бир умр кенг уй, фаровон ҳаёт тўғрисида ҳаёл суради, лекин умрини камбағалликда, тор уйда ўтказади. Ўғли унинг дардини енгиллаштириш учун марфий олиб келганида, дейди: "Тиқилинчлик, дард - ёмон нарса, дори ҳам керак эмас, менга кенггина қабр керак". Ҳикоя ўғилнинг монологи асосига қурилган, у бирор нарсани ўзгартиришга қодир эмас, шундан азият чекади. Аптекачи унга марфий таклиф қилади, бу - унинг онасига озгина вақтга бўлса ҳам ўзини ташвишсиз ва бахтли сезиш имконини берадиган ягона восита. "Арзимас воқеа" асаридан ёш, аммо тинка - мадори қуриган қиз врач кабинети ёнида уни кута-кута жон беради. Поликлиника эгаси ва унинг яқинларини қизнинг ўлими ташвишга солмайди, балки улар бу воқеа поликлиника ва докторлар обрўсига путур етказишдан ташвишга тушадилар. Бу ачинарли манзарани кузатган котиб инсон ҳаётининг қадр-қиммати ҳақида ўй суриб кетади. "Болалар" ҳикояси контраст асосига қурилган. Ҳикоянинг боши ёқимли, кишига хурсандчилик бағишлайди. Қуёш чарақлаб турибди, баҳор айёми, боғда қушлар сайрайди. Қабристон яқинидаги бу боғда ўйнаб юрган болалар беихтиёр нохуш манзара гувоҳи бўладилар. Бир қизчани дафн қиладилар, аммо негадир жасадни тобутсиз қабрга қўядилар (ҳикояда масиҳий оила тўғрисида сўз боради). Болалар руҳонийдан бунинг сабабининг сўраганларида камбағаллар ҳатто ўз яқинларини одамларга ўхшаб қума олмайдилар ҳам, деб жавоб беради. Бу гап таъсирида болалар дилига дард, ва келажакларига нисбатан қўрқув ўрмалаб киради. Ж.Салим мутафаккир санъаткор бўлгани боис ижтимоий зулм одамларни майиб-мажруҳ қилишини, уларнинг эркинн ривожланишига халақит беришни тушунади. Лекин адибнинг ҳикояларини ўқир эканмиз, уларда зиддият етишмаслигини ҳис қиламиз, ёзувчининг ҳаётий позициясини илғаб олмаймиз. Ж.Салим "Жўнаш", "Ташналик тарихи" тўпламларига кирган ҳикояларида ўз қаҳрамонларини ижтимоий воқеликдан ажралган ҳолда

тасвирлайди, уларни тез-тез ўзгариб турадиган ижтимоий-иқтисодий шароитдан юқори қўяди. Унинг асарларида кўпинча ноҳақлик тарихдан, замондан ташқарида тасвирланади. Уларда ёзуҚ, тақдир алоҳида аҳамият касб этади. Қатор ҳикоялар персонажлари ўтмишни қоралайдилар, ўзлари яшаб турган шаҳардан нафратланадилар. Биз уларда ўз ғазабини пинҳон тутиб қаҳвахонада, саҳрода танҳо ўтирган ёки кўчаларда, ёввойи табиат қўйнида кезиб уни тушунаётган ҳаётни, одамларни лаънатлаб юрган қаҳрамонни кўрамиз. "Жўнаш" тўплами ҳикояларидаги қаҳрамонлар ғайри-табиий ҳолатларда яшаб, тафаккур қиладилар. Улар шартли "Син" ҳарфи билан аталадилар. "Поезд" ҳикоясида Син кутилмаганда ўзини юриб кетаётган поезднинг бир вагонида ўтирган ҳолда кўради. "Мен қандай бу ерга келиб қолдим, мени бу вагонда ким чиқазиб қўйди, олдин қаерда эдим?" - сўрайди у ўзидан. Ўикояда юриб кетаётган поезд - ҳаёт рамзи, унинг узлуксиз ҳазакати, шодликлари, қайғули, байрамлари, инсон ҳаётидаги оддий кунлари тимсоли. Поездда жуда кўп турли ёш ва касбдаги одамлар бор. Улар орасида ҳаётни фалсафий талқин қилишга уринган донишманд мунажжим образи диққатга сазовор. Ўикоя бошидан охиригача Синнинг ҳиссиётлари баёни асосига қурилган бўлиб, у қадам - бақадам мунажжим ёрдамида бу Қалати поезднинг тузилишини кашф этиб, унинг шафқатсиз ва илдам ҳаражатига кўникиб боради. Синнинг бу сафар қачон тугайди, деган саволига мунажжим фақат ўлим кишини бу интиҳосиз ҳаракатдан халос қилади, деб жавоб беради. Син Қилдиракларининг сурункали тақир-тиқири остида уйқуга кетар экан, бирданига тўхтовсиз олдинга интилаётган, ўлим номли номаълум манзилга шошаётган бу поезднинг тўсиқ билмас ҳаракатига кўриниш, бўйин эчиш лозимлигини англайди. Валид Ихлос, Закарийа Тамер ижодидаги модернизм концепциясига хос экзистенциализм, иррацианолизм, феноменологизм, мифологизм ва бошқаларга ҳаётни диний концепция асосида тушинишни қўшди. Уларнинг ижодида эзгулик ва адолатнинг тўла ғалабаси ё нариги дунё билан ёки охират

билан боғланади. Уларнинг фалсафасидаги итоат, мўминлик, зулмга қарши бош кўтармаслик, кечирикликнинг илдизи шу ерда. "Чиганоқ" ҳикоясида инсоннинг ўзи яшаётган жамиятдан бегоналашиб юриши - одамовилик муаммоси қаламга олинган. Јаҳрамонга ҳаётдаги ҳамма нарса - университет, саёҳатлар, оила - насиб этган, ҳатога қизиқиши, болалари бор. Тўсатдан уни социал летаргия - бефарқлик ўз домига тортади. Аста-секин қаҳрамонни муҳит билан боғлаб турган ижтимоий ришталар заифлашиб, йўқ бўлиб кетади. Узлат, танҳоликка интилиб, у катта чиғаноқ ичига Ҳалигача у руҳий қийноқлардан азият чеккан бўлса, энди чидаб бўлмас жисмоний азоблар исканжасига олади. У ўрнидан туриш, юриш имкониятидан ҳам маҳрум бўлади. Яқинлари ёдига тушади, уларни ёрдамга чақиради. Унинг кўз ўнгида алп гавда шайхнинг бахайбат сояси пайдо бўлади. Аммо унинг ёлборишлари беҳуда кетади. Шайх уни танҳоликда азоб чекиб ўлишга маҳкум этиб, ёлғиз ташлаб кетади. "Дилингдаги нур сўнди, қалбинг қуриб, бир парча ёғочга айланди, у энди аъзоларингни озиқлантиришга қодир эмас" - дейди шайх уни ташлаб кетаётганида. "Катта меҳмонхона", "Сўқовлар сўзлашуви", "Голгофага кўтарилиш" асарларида дунё қора бўёқларда тасвирланади. Инсон тасодифан ҳаёт гирдобига отилган, у чексиз машаққатлар, оғир ва умидсиз қийноқлардан сўнг ўлимга маҳкум. Умрбод қашшоқлик, бир луқма нон учун кураш, доимий қўрқув ва хавотирлик инсоннинг силласини қуритади. Ундаги ўз идеаллари йўлида курашиш истагини сўндиради. "Ташналик тарихи" тўпламидаги "Булутга айланган одам" ҳикоясида тасвирланган давлат идораси ходими ҳар доим ишдан ҳайдалиш қўрқуви остида яшайди, ёлғизлик азобини чекиб яшайди. Салим талқинида ҳаётда реаллик ва нореаллик орасида чегара йўқ, ҳаёт чегарасизлик, абсурд ва олғов- долғовдан иборат. Ҳикоя ғояси ходим ва осмондан фаришта қиёфасида тушган бола образлари орқали очилади. Ёрдам ҳаёт қаҳрамонни жонидан тўйдиради ва у нигоҳини осмонга қаратади, булутларга ҳавас қилади, бошқа

дунёга кетгиси келади; бола унинг орзусини рўёбга чиқаради, қўлидан тутиб, очиқ фазога саёҳатга олиб кетади. Мута ас-Сафади, Валид Ихлаш ва бошқалар ҳикояларида одамовилиги муаммоси қаҳрамонларда саросималик, ҳамма нарсани дар-бадар қилиш тўйғусини уйғотган бўлса, Салим асарларида бу муаммо ҳаётнинг бутунлай маънисизлигини, ўлим ҳақлиги эътирофига олиб келади. "Шаҳар остида" ҳикоясидаги йигит ярим тунда қаҳвахонадан қайтар экан йўлдан адашиб, уйини топа олмай қолади. Унинг кун бўйи уйини топишга қилган ҳаракатлари зойе кетади. У уйдан ҳам, хотиндан ҳам, болалардан ҳам маҳрум бўлади. Даллол унга ёрдамга қўл чўзади. у йигитга турли уйларни кўрсатади, лекин йигит яна уларни йўқотиб қўяверади, топа олмай юраверади. Кутилмаганда даллол унга ажойиб уй топгани ва у бу уйни ҳеч қачон йўқотиб қўймаслигини, энг муҳими, бу уйда у ўзини ёлғиз ва ғамгин сезмаслигини айтади. Даллол топган уй шаҳар четидаги манзарали сайҳонликда жойлашган қабрга кўмади. Ёзувчи талқинида маънисиз, унинг қўйнидаги инсон эса ожиз ва нотавон, фалокатлар, дунёнинг югур- югурларидан қутулишнинг йўли эса - ўлим, қабр. Фақат шу ерда инсон, ниҳоят, ором олади, ўз ҳаётининг маъносизлиги, мақсадсизлигини англаб етади. Шу йўл билан ўлим ғоясини Салим умумий, мутлақ даражага кўтаради. Модернизмнинг бой ифода услубидан Салим баёндаги узуқ- юлуқлик, турли замонларнинг қоришиб кетишига кўпроқ мурожаат этади. Салим персонажларини ҳатто муҳаббат туйғуси ҳам ҳаёт азобларидан қутқара олмайди. Син бир қизни севиб қолади ("Жўнаш" ҳикояси). Шу вақтда Синни телеграмма орқали уйига чақириб қолишади. Ошиқ-маъшуқлар бир-биридан айрилишига тўғри келади. Будан улар кўп изтиробга тушадилар. Ёшларнинг ўзаро суҳбатидаги қисқа, узуқ-юлуқ иборалар уларнинг қайғули аҳволини ифодалайди. Улар норозилик билдириш, муҳаббатларини ҳимоя қилишга қодир эмас. Қайғу, умидсизлик, бирор нарсани ўзгартиришдан ожизлик, уларнинг аҳволи-шу. "Поезд" ҳикоясида ҳаётнинг бешафқат ритми

кўрсатилган бўлса, бу ерда, аксинча, замон ва ҳаёт тўхтаб қолгандек, дунёда юракни ўртовчи муҳаббат туйғуси ва жудолик аламидан ўзга нарса йўқдек. Борлиқ ва шахснинг экзистенциализмга хос концепцияси Сурия адабиётида 60-йилларнинг бошларида кучайди. Адабий жараёнда кузатилган бу бўҳронли ҳолат ҳам араб, ҳам хорижлик олимлар томонидан ўрганилаётир. Суриялик олим Али Солиҳ Али Сурия адабиётида кузатилган реализмдан чекинишни бундай изоҳлайди: Бу Ушманинг тарқалиб кетиши туфайли реалистик адабиётнинг кўзга кўринган намояндалари адабий ҳаётдан четланиши, кўпроқ модернистик адабиётга эргашиш, бир вақтнинг ўзида ҳам марксистик, ҳам буржуа-фалсафасидан юз ўгирган майда буржуазиянинг мафкуравий бўшлиққа тушиб қолиши оқибатида фалсафада "учинчи" йўлни излаши ва уни экзистенциализмда топиши оқибатидир. Жорж Салим, Мута Сафади ва бошқалар тўғрисида гапирганда, уларнинг бадиий шакл соҳасида, услубий ва композицион ранг-барангликда эришган ютуқларини четлаб ўтиб бўлмайди. Жорж Салим ижтимоий жиҳатга диққат қилмаган ҳолда инсоннинг ички дунёсига кириб бориш технологиясини ишлаб чиқишга ўз улушини қўшди. Инсоннинг жамият билан боғлиқ фожеаларини кўрсатар экан, нажот йўлини у шахснинг онглилигида кўради. Бу эса, уни шахснинг мажбурий қуллиги, жамиятга қарши фойдасиз исёни ғояси томонга етаклайди. Пировардида, у инсон ҳаётининг бошқача шакли бўлиши мумкинлигига ишончсизлик билдиради. Агар Сурия адабиётининг пайдо бўлиши, шаклланиш давридан бугунгача бўлган умумий тараққиёт йўналишига назар ташланса, унинг ҳар доим миллий заминга чуқурроқ кириб боришга, турли даврларда мамлакат, халқ орзу-умидларини тасвирлашга интилганини кўриш мумкин. Ҳозирги замон шароитида инсонга бўлган муносабат, унинг имкониятларини баҳолаш, ички дунёсини тушуниш, шахснинг жамиятдаги ўрнини белгилаш, унинг тарих тараққиётига таъсир кўрсатиш қобилиятини тадқиқ этиш - бу массалалар Сурия ёзувчилари томонидан турлича талқин этиб келинган ва этилмоқда.

Похожие

60-90 йиллар ўзбек адабиёти

30-йиллар (Қатағон даври) адабиёти

ХХ Аср ўзбек адабиёти

XIX аср танкидий реализм адабиёти. ХIХ аср охири ХХ аср бошларидаги чет эл адабиёти

XX asr 60-yillar Suriya adabiyoti