XV asrning II yarmida Hirot adabiy muhiti - Литература - Рефераты

XV asrning II yarmida Hirot adabiy muhiti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.546875 KB

XV asrning II yarmida Hirot adabiy muhiti Reja : 1. XV asrning II yarmi va XVI asr boshlarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot. 2. Davr madaniy va adabiy muhitining asosiy manbalari. 3. Adabiy muhitning asosiy figuralari va xususiyatlari.

XV asrning ikkinchi yarmi Movarounnahr va Xurosonda temuriylar saltanatining yakuniy davridir. Bu davrda Movarounnahrda temuriyzoda Sulton Abusaid mirzo (vaf.1468), uning o‘g‘illari Sulton Ahmad mirzo (vaf.1494), Umarshayx mirzo (vaf.1494), Sulton Mahmud mirzo, Boysunqur mirzo, Sulton Ali mirzolar saltanati davom etgan bo‘lsa, Hirot markazligidagi Xurosonda esa Abulqosim Bobur mirzo (vaf.1457), Abusaid mirzo (vaf.1468)lardan so‘ng 1469 yildan 1506 yilgacha Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik qildi. Samarqand markazligidagi Movarounnahrda Sulton Ahmad mirzo hukmronligi davrida (1458-1494) naqshbandiya sulukining murshidi-rahnamosi Xoja Ubaydulloh – Xoja Ahrori Valining (1404-1490) faoliyati tufayli nisbatan tinchlik va osoyishtalik davom etgan edi. Bu holni Zahiriddin Muhammad Bobur ham alohida ta’kidlab, shunday yozadi: «Samarqand ahlikim, yigirma-yigirma besh yil Sulton Ahmad mirzoning zamonida rafohiyat va farog‘at (osoyishtalik va rohat) bilan o‘tkarib edilar, aksar muomala hazrati Xoja (Ahrori Vali) jihatidin adl va shar’ tariqi bila edi». Shuning natijasida unda ilmiy-adabiy muhit ham, madrasalarda ta’lim ham, hunarmandchilik va me’morchilik sohasidagi faoliyat ham davom etardi. Bu davrda turli fanning allomalari, jumladan, Ali Qushchi (1470 yilgacha), Fazlulloh Abulaysiy; shoirlardan Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Mavlono Riyoziy, Mirzobek va boshqalar faoliyat ko‘rsatgan edilar. Me’morchilik va hunarmandchilikning eng yaxshi namunasi bo‘lmish Ishratxona oromgohi ham shu davrda yashagan mohir me’mor va san’atkorlar ijodiy mehnati natijasidir. Hirot markazligidagi Xurosonda Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik davrining ko‘pchilik qismi ham uning do‘sti Alisher Navoiy, ustozi Abdurahmon Jomiy, amir Shayximbek Suhayliy, Pahlavon Muhammad va boshqalar ko‘magida samarali tarzda davom etdi. Sulton Husayn Boyqaro davridagi Xuroson, xususan, Hirotning holati Alisher Navoiyning turli asarlarida Mirxond va Xondamir «Ravzat us-safo»sining ettinchi jildida, Bobur «Boburnoma» sida, Sulton Husayn Boyqaroning o‘zi yozgan

«Risola»sida, Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’» yodnomasi va boshqa asarlarda batafsil bayon qilingan. XV asrning oxirlarida Movarounnahr va Xurosonda ham notinchlik yuzaga kela boshlaydi. Buning sababi, bir tomondan, amiru amaldorlarning o‘zaro nizolari, shohzodalarning esa toju taxt uchun kurashlari sabab bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Movarounnahr shimolida Dashti Qipchoq va Turkistonda Shayboniyxon (1451-1510) boshliq guruhlar xuruji, Movarounnahrga hujumlarining kuchayishi; Xuroson g‘arbida esa Tabriz markazligidagi safaviylar davlatining mustahkamlanib borishi temuriyzodalar hukmronlik qilayotgan hududlardagi barqarorlikka tahdid sola boshladi. Bularning natijasida Shayboniyxonning Movarounnahrni qo‘lga kiritishi va 1507 yilda Xuroson poytaxti Hirotni bosib olishiga sabab bo‘lgan edi. 1510 yilda Ismoil Safaviyning (1486-1524) Shayboniyxon ustidan g‘alabasi Movarounnahrda Shayboniylar, Xurosonning ko‘pchilik qismida esa safaviylar xonadonlarining hukmronliklarini yuzaga keltirdi. Faqat Kobul markazligida Xurosonning sharqiy hududida temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Boburning saltanati saqlanib qolib, keyinchalik u Shimoliy Hindistonda boburiylar saltanatini maydonga keltirdi. Mazkur davr ma’naviy hayotida boshqacha hol ko‘zga tashlanadi. Naqshbandiyaning mohiyatini ifoda etuvchi «dil ba yoru dast ba kor» (ko‘ngilda yoru qo‘l ishda) iborasi insonning o‘zligini idrok etishi, qobiliyatini namoyon etishiga yo‘naltirilgan edi. Xuddi shuning uchun mazkur davrdagi ilmiy, madaniy va adabiy hayotda erkin fikrlilik, dunyoqarash ko‘lamining kengligi, san’atning turli sohalari, jumladan, rassomlikda (masalan, Kamoliddin Behzod (1455-1535)) – yangi tamoyillar - tarixiy shaxslar – Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Shayboniyxon, Abdullo Hotifiy va boshqalar portretlarining yaratilgani va Sharq rassomchiligi – miniaturasida portret janrining rivojlangani XV asrning ikkinchi yarmi-«Temuriylar davri haqiqatan ham ilm-fan, madaniyat va maorifning behad ravnaq topishini ta’minlagan Sharq uyg‘onish davri edi. Islom Karimov

(xuddi shuning uchun shved san’atshunos olimi Martin Behzodni «Sharq Rafaeli» deb ulug‘lagan edi), mehnat jarayonining aks ettirilishi (madrasa qurilishi manzarasi) kabilar maydonga keldi. Bunday holni musiqa (Xoja Kamoliddin Udiy, ustod Qulmuhammad Udiy, G‘ijjakiy, Qo‘buziy; Xoja Abdulloh Sadr Qonuniy), xattotlik (Sulton Ali Mashhadiy, mavlono Sulton Ali Qoiniy), hunarmandchilikning boshqa sohalarida ham (masalan, amaliy san’at – Hoji Muhammad Naqqosh yaratgan sandiq soat) kuzatish mumkin. Ilm va san’atning turli sohalari bilan chambarchas aloqada bo‘lgan adabiy muhitda ham ana shunday rivojlanish ko‘zga tashlanadi. Bu davr ilmiy-adabiy muhitini quyidagi manbalarda o’z aksini topgan: «Ravzat us-safo» - (pokizalik bog‘i) tarzida mashhur bo‘lgan bu asarning to‘liq nomi «Ravzat us-safo fi siyar ul-anbiyo va-l-muluk va-l-xulafo» (Payg‘ambarlar, xalifalar va shohlarning tarjimai holidagi pokizalik bog‘i) bo‘lib, etti jilddan iborat bu asarning mualliflari Muhammad ibn Xovandshoh Mirxond (1- 6-jildlar) va uning nevarasi G‘iyosiddin Xondamir (7 – jild)dir. « Boburnoma». Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub bo‘lgan bu jahonshumul asarda mazkur davr adabiy muhitining ko‘pgina namoyandalari – Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro Husayniy, Abdurahmon Jomiy, Badriddin Hiloliy, Kamoliddin Binoiy, Sulton Ali Mashhadiy, Shayhimbek Suhayliy va boshqalar haqida diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud. « Risola» . Sulton Husayn Boyqaroning shunday atalgan asarida o‘zining saltanati davridagi madaniy-adabiy muhit hamda uning Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy kabi zabardast vakillarining xizmatlari alohida ehtirom bilan qalamga olinib, unda Alisher Navoiy «nazm mulkining sohibqironi» deb sharaflangan. «Risola» 1485 yilda yozilgan. «Tazkirat-ush shuaro» (shoirlar zikri). Davlatshoh ibn Baxtishohi Samarqandiyning bu tazkirasida (1487) ham shu davrga oid ma’lumotlar bor.

« Bahoriston» . Abdurahmon Jomiy qalamiga mansub bu asarning (1487) ettinchi bobida 39 shoirning zikri o‘rin olgan. Ular qatorida Alisher Navoiy haqida ham diqqatga sazovor mulohazalar bayon etilgan. « Majolis un-nafois » (Nafosat ahlining majlislari). Alisher Navoiyning mazkur asarida Husayn Boyqaroning tug‘ilganidan (1438 yil) tazkira tuzilgan davrgacha (1491-1498 yillar) faoliyat ko‘rsatgan shoir, fozil va adiblar, she’r va she’rshunoslikka aloqador bo‘lgan 459 kishi haqida ma’lumot beriladi. «Badoe’ ul-vaqoe’». Zayniddin Mahmud Vosifiyning bu tarixiy- esdalik asarida o‘rganilayotgan davr adabiy muhiti, uning vakillari haqida voqeiy va rivoyatiy hikoyalar vositasida ajoyib ma’lumotlar keltirilgan. Bunday voqeiy va rivoyatiy hikoyalardan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro va boshqalarga bag‘ishlanganlari diqqatga sazovordir. «Tarixi Rashidiy» . Mirzo Muhammad Haydarning bu asarida (1548) XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlarida faoliyat ko‘rsatgan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Hiloliy, Binoiy, Ohiy, Sayfiy, Muhammad Badaxshiy, Zahiriddin Bobur kabi shoir va adiblar haqida turli xildagi ma’lumotlar bor. Adabiy muhit xususiyatlari. Mavjud manbalarning ma’lumotlari umumlashtirilsa, shu narsa ma’lum bo’ladiki, mazkur davr adabiy muhiti turli toifa va tabaqadan etishib chiqqan shoir va adiblardan iborat bo‘lib, ularning umumiy soni mingdan ham ko‘proqdir. Ular orasida shoh (Husayn Boyqaro), shahzoda (G‘arib mirzo), amir (Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy), ziyoli (Abdurahmon Jomiy), hunarmand (Sulton Ali Mashhadiy), dehqon (Darvesh Dehakiy), talaba (Sayfiy Buxoriy, Badriddin Hiloliy, Mirzobek) va boshqa toifalarning namoyandalari bor. Bu davr adabiy muhitida mumtoz adabiyotdagi janrlarning ko‘pida badiiy asarlar yaratilgan bo‘lsa-da, she’riy janrlardan g‘azal, qasida, ruboiy, qit’a, fard, muammo va musammatlarga ko‘proq e’tibor qaratildi. Doston-masnaviy janrida esa alohida doston-masnaviylar, jumladan, Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr»i, Shayximbek Suhayliyning «Layli va Majnun»i bilan bir qatorda turkum doston-

masnaviylar, ya’ni xamsa : Alisher Navoiy «Xamsa»si va sab’a – yettilik: Abdurahmon Jomiyning «Haft avrang»i ham yaratildi. Nasriy asarlar yozish ham keng rivojlanib, tarixiy (Mirxond va Xondamirning «Ravzat-us-safo»si, Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam», «Tarixi anbiyo va hukamo»), falsafiy (Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns», Alisher Navoiyning «Nasoyim ul- muhabbat»), pand-nasihat va ijtimoiy (Navoiyning «Mahbub ul-qulub»i, Koshifiyning «Futuvvatnoma», «Axloqi Muhsiniy», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston»), ilmiy (Navoiyning «Majolis un-nafois», «Muhokamat ul- lug‘atayn», «Mezon ul- avzon», Abdurahmon Jomiyning aruz va qofiya haqidagi risolalari, Atoulloh Mashhadiyning «Badoe’ us-sanoe’», Sayfiy Buxoriyning aruzga doir risolasi), badiiy (Husayn Voiz Koshifiyning «Anvori Suhayliy» - «Kalila va Dimna» ning yangi tahriri) yo‘nalishdagi asarlar maydonga keldi. Davr adabiy jarayonida kuzatiladigan xususiyatlardan yana biri unda romantik tasvir uslubining etakchiligi bilan bir qatorda realistik tasvir uslubining ham tobora namoyon bo‘lib borayotganidir. Agar romantik tasvir uslubi g‘azal,doston va dostonlar turkumi, badiiy nasr namunalarida («Anvori Suhayliy», «Bahoriston») ko‘proq kuzatilsa, realistik tasvir uslubi ham ana shu va boshqa (qit’a, esdalik nasriy asarlar, falsafiy-axloqiy dostonlar) janrlarda namoyon bo‘laverdi. Bu holning, xususan o‘zbek adabiyoti namunalarida ustuvor bo‘lib borgani qiziqarlidir. Masalan, g‘azal janrida odatan ishq va oshiqlik mavzusi yoritiladi. Bu davrda ham xuddi shu an’ana davom etgani bilan birga g‘azal janrining mavzu doirasi kengayib, unda ijtimoiy, falsafiy, tasavvufiy, axloqiy mavzulardan bahs yuritish kuchaydi. Bu hol xususan Alisher Navoiy g‘azaliyotida yaqqol ko‘zga tashlanadi. XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayonning xususiyatlaridan yana biri o‘tmish ilmiy-adabiy merosiga murojaat etib, uni yangicha talqin qilishga harakat qilish yo‘nalishidir. Shuning natijasida bu davr adabiy jarayoni namoyandalari Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma»si, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlari, Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»si, Sa’diy Sheroziy devoni, «Guliston» va «Bo‘ston»i, Xusrav Dehlaviy devoni va «Xamsa»si, Hofiz Sheroziy devoni, Farididdin Attorning

«Tazkirat ul-avliyo», «Mantiq ut-tayr»i bilan birga «Kalila va Dimna», «Ming bir kecha» kabi Sharqda mashhur bo‘lgan ilmiy-adabiy yodgorliklarga alohida e’tiborni qaratdilar. Bu nodir yozma yodgorliklarni yangitdan ko‘chirish va o‘quvchilarga taqdim etish vositasida ularni targ‘ib etish hamda ulardan ijodiy ilhom olishning samaralari turli xilda namoyon bo‘ldi. Buning natijasida yangi xildagi asarlar (Alisher Navoiy «Xamsa» si, Abdurahmon Jomiy «Haft avrang»gi) maydonga keldi, yangi tarjimalar («Anvori Suhayliy»), ilhomlanishning natijasi bo‘lmish asarlar («Mantiq ut-tayr» - «Lison ut-tayr») yaratildi. Demak, XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayon turli uslub va saviyadagi shoirlardan tarkib topgan bo‘lsa-da, mazmundorlik va badiiylikning yuksak talablari asosida ijod qiluvchi haqiqiy shoirlar – Alisher Navoiy (turkiy) va Abdurahmon Jomiy (forsiy) etakchilik qilar edi. Ularning o’lmas adabiy va ilmiy merosidan bashariyat hanuzgacha bahramand bo‘lib kelmoqda.

Adabiyotlar : 1. Vohidov R., Eshonqulov H. O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi. -Toshkent: Yangi asr, 2006. 2. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 2 -tom. - T.: Fan, 197 7 . 3. B. Valixo’jaev. O`zbek adabiyoti tarixi. I kitob. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 4. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. MAT. 13-tom. - T.: Fan, 19 97. 5. Alisher Navoiy. Xamsat ul-mutahayyirin. MAT. 15-tom. - T.: Fan, 19 99. 6. Xondamir. Makorim ul - axloq. - T.: BAN, 1968. 7. Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy. –T.: Sharq, 2010. 8. Husayn Boyqaro. Devon. Risola. – T.: 1964. 9. Bobur. Boburnoma. –T.: Sharq, 2002.

Похожие

Qo`qon adabiy muhiti

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

O’zbek xalqi va uning nomlanish tarixi

Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy va Hofiz Xorazmiylar ijodi

Adabiy insonshunoslik