Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy va Hofiz Xorazmiylar ijodi - Литература - Рефераты

Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy va Hofiz Xorazmiylar ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy, Lutfiy va Hofiz Xorazmiylar ijodi Reja: 1. Sakkokiy - qasidanavis shoir. 2. Gadoiy ijodidagi asosiy g`oyalar. 3. Atoiy g`azallarining mavzu ko`lami. 4. Turkiy she`riyatning rivojlanishi va taraqqiy topishida Mavlono Lutfiy xizmatlari. 5. Hofiz Xorazmiy ijodi.

O`zbek adabiyoti XIV asrdan boshlab yangi taraqqiyot yo`llariga kirganligi ma`lum. Bunda Haydar Xorazmiy, Sakkokiy, Atoiy, Lutfiy, Gadoiy va Hofiz Xorazmiylarning xizmatlari samarali bo`lgan edi. Bu san`atkorlar inson va jamiyat ma`naviy ehtiyojlari bilan bog`liq fikru tuyg`ularni she`riyatning markaziy masalalari sifatida tahlil qilishga intildilar. Sakkokiy XIV asr ikkinchi yarmi, to`g`rirog`i oxirgi choragida tug`ilgan va XV asrning birinchi yarmida Ulug`bek hukmronligida yashab, ijodiy kamolotga erishgan shoirdir. A.Navoiyning “Majolisun nafois”, “Muhokamat ul-lug`atayn” asarlarida Sakkokiy va u yashagan davr, uning adabiy faoliyati hamda XV asr adabiyotida tutgan o`rni haqida qimmatli ma`lumotlarni keltiradi. Sakkokiydan bizgacha to`liq bo`lmagan kichik bir devon qo`lyozmasi yetib kelgan. O`zbek adabiyotida g`azal va qasida janri rivojiga salmoqli hissa qo`shgan Sakkokiy g`azallarining asosiy mazmunini samimiy sevgi, real borliqqa muhabbat bilan qarash va uni ulug`lash tashkil etadi. Sevgiga sadoqat va vafodorlik ulug`lanadi, hayot lazzatlaridan zavq va bahra olish targ`ib qilinadi. Sevishganlar, oshiq-ma`shuqlarning ishq yo`lidagi hijron dardiyu firoq, ayriliq alam-iztiroblarini, visol zavq-shavqlari va nashidalarini zo`r hayajon bilan, nihoyatda original, sodda va o`ta ta`sirli qilib tarannum etadi: Gul yuzungni orzulab, yuz ko`zni gulzor ayladi, Shakkar erningni tilab jon tanni afgor ayladi. Shoirni ng devonida 11 ta qasida ham mavjud bo`lib, ular muayyan tarixiy shaxslarga bag`ishlangandir. 1403-1404-yillarda dunyoga kelgan Gadoiy taxminan 90 yildan ortiq umr kechirgan. Uning hayoti va ijodiga doir ma`lumotlar tarixiy manbalarda nihoyatda kam saqlanib qolgan. A.Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasidagi qaydlar bu jihatdan juda qimmatlidir. Navoiy yozadi: “Mavlono Gadoiy-turkiygo`ydir, balki mashohirdindir. Bobur Mirzo zamonida she`ri shuhrat tutibdur. Bir nav`i aytur va aning matla`laridan biri budurkim: Ohkim devona ko`nglim mubtalo bo`ldi yana, Bu ko`ngulning ilkidin jong`a balo bo`ldi yana”. Zamondosh shoirlar ijodida bo`lganidek, Gadoiy ham g`azal janrida barakali ijod qilgan. Shoir g`azallarining bosh mundarijasi-ishq, hayotga otashin muhabbat. Shuning uchun ham shoir dunyo voqea-hodisalarini oshiq yuragi bilan qabul qiladi. Gadoiy lirik qahramonining ideali quyidagi baytda o`z aksini topgan deyish mumkin: Ishq dardi zarrai gar kam bo`lur, jonim chiqar, Yo ilohiy, to qiyomat bo`lmasin kam dardi yor.

Bu dardning zamirida vafo va sadoqat, go`zallikni qadrlashdek pokiza fikru hislar yotadi. Shoir g`azallarida yangilikka intilish hayotga mumkin qadar yaqinlik yorqin ko`rinadi. Ayniqsa, tabiat fasllari, Hirot shahri, uning “Jannat havo” bog`lari, go`zal xiyobonlari madh etilgan g`azallar bu jihatdan e`tiborlidir. Gadoiy g`azallari sodda va ravon tilda yozilgan. 230 g`azaldan 164 tasi va 5 ta to`rtligi aruzning eng xalqchil bahri bo`lmish ramalda yaratilganligi uning yuksak mahoratli san`atkorligidan dalolat beradi. XV asrning birinchi yarmida yashab o`tgan turkigo`y shoirlardan biri Shayxzoda Atoiydir. Atoiy haqida A.Navoiyning “Muhokamat ul- lug`atayn”, “Majolisun-nafois” asarlarida ma`lumot berilgan. Shoir bilan zamondosh bo`lgan Yusuf Amiriy ham “O`q va yoy” munozarasida Atoiy nomini tilga oladi. 1927-yilda rus sharqshunosi A.Navoiy Saloylovich Atoiy devonini topib, shoir haqida yirik maqola e`lon qildiradi. Ana shundan keyin shoir ijodiga qiziqish kuchayib, tadqiq etila boshlandi. Mavlono Atoiydan bizgacha 260 ta turkiy g`azalni o`z ichiga olgan yagona devon yetib kelgan. Shoir ijodiga birinchi bo`lib Navoiy xolis baho beradi. U “Majolis un-nafois” da “Ul sanamkim, suv qirog`inda paridek o`lturur, G`oyati nozukligidin suv bila yutsa bo`lur”, baytini keltirib, qofiyasida aybg`inasi bor. Ammo mavlono ko`p turkona aytur erdi. Qofiya ehtiyotig`a muqayyad ermas erdi”, deydi. Atoiy devoni asosan mustaqil baytlardan tuzilgan g`azallardan tashkil topgan. G`azallar mavzusi quyidagicha: a) oshiqona; b) diniy-tasavvufiy; v) peyzaj xarakteridagi g`azallar. Sharq lirikasida ishqu muhabbatni kuylash asosiy mavzulardan bo`lib kelgan. Atoiy g`azallarining ham bosh g`oyasi va asosiy ohanglarini shu va u bilan bog`liq fikru tuyg`ular tashkil etadi. Ishq bilan bog`liq har qanday holat mushkul ishlardanda mushkulroq: Zinhor ishq ishini o`sal tutma, ey kungul, Osoni mushkul erur aning mushkulottin. Shoir liri kadagi ishqiy g`azallarda insoniy muhabbat, hayotning, umrning g`animatligi, shirinligi bilan birga majoz, so`fiyona obrazlar orqali ilohiy ish q tarannum etilgan. Atoiyning g`azallarida diniy-tasavvufiy tushunchalar turli ramz va majozlar vositasida ifoda etilgan. Atoiy devoni shunday bayt bilan boshlangan: Eyki xo`blar ko`zgusinda o`zin izhor aylagan. Ham o`zi ko`zguga boqib meni zor aylagan.

Ushbu baytdagi “ xo`blar ko`zgusi ” istioraviy ibora bo`lib, 2 xil ma`noni anglatadi. a) yaxshi kishilar, komil insonlar yoki komil insonlar yuzi, qalbi. Ko`zguning tasavvufda ham ma`nosi bor. Allohning zot, sifat va ismlarini izhor qilganligi uchun insonga ko`zgu deb qaraydilar va bunday ko`zgu bo`lish xususiyati komil insonga xosdir. Lirik qahramon ilohiy sifatga sohib bunday kishiga oshiqi zordir. Zero, u ana shunday shaxsda ilohiy jamolni mushohada etadi hamda bunday kishi orqali tasavvufda kamolot hosil qiladi. b) Xo`blar ko`zgusi-borliqdagi barcha go`zal ashyolarning zamirida yotuvchi ilohiy mohiyat va buyuk qudratdir. Lirik qahramon zohir narsalar botinida ilohiy ma`rifatni ko`radi, uni tevarak-atrofdagi ashyolarda jilva ko`rguzgan haq jamoliyatining partavi, ulug` bir san`atkorlik maftun etib, “oshiqi zor” iga aylantirgan. Bunday misollarni shoir she`riyatidan ko`plab keltirish mumkin. Umuman, Atoiy diniy va tasavvufiy aqidalarni tasvirlash bilan birga insonning insonga bo`lgan muhabbatini, visol va hijronni, insonning yashashga bo`lgan ehtiyoji va ruhiy hayoti bilan bog`liq turli xil muammolarni qalamga oladi. Atoiy g`oyaviy-badiiy niyati, falsafiy mushohadalari va ishqiy kechinmalarini tabiat tasviri, undagi ashyolarning sirru sinoati, rivojlanish bosqichi, ayniqsa, bahor va uning go`zalligi, jozibakorligi bilan bog`lab tasvirlaydi. Uning ko`p g`azallarida tabiat bilan bog`liq ruhiy kechinmalari, mushohadalar va samimiy shoirona tasvirlarni uchratamiz. “Soqiyo, keltur qadahkim, bo`ldi vaqti gul latif ” Yoki “ Kel, ey dilbar, ki bo`ston vaqti bo`ldi” - “Bahor o`ldi, kel ey gulruh, gulistonlar sari keza” misralari bilan boshlanuvchi g`azallarida oshiqona ruhiy holatlardan ko`ra tabiat tasviri, bahor tarovati kishi diqqatini ko`proq jalb etadi. Atoiyning bir qancha alohida baytlarida tabiat bilan bog`liq kechinmalarning muqoyasaviy, yonma-yon tasvirlari uchraydi. Bunday tasvirlar orqali shoir yangi mazmun, esda qoladigan obrazli lavhalar yaratadi: Yig`lab yuzingizdin olayin zulf niqobin, Gul yaxshi ochilmas, kechalar yog`masa yomg`ur. Yoki Bandi zulfingni parishon ayla qoshing olida, Kim, yangi oy ko`zga ravshanroq ko`runur kechqurun.

Shoirning tabiatga samimiy munosabati kitobxonning estetik zavqini tarbiyalab, his-tuyg`ulariga ta`sir etadi. Uning yorga, diyorga bo`lgan muhabbatini yanada oshiradi. O`zbek adabiyotining Navoiygacha bo`lgan davridagi yirik siymolardan biri Lutfiy 1366-yilda Hirotning Dehikanor qishlog`ida dunyoga kelgan. Sulton Ibrohim Mirzo davrida Lutfiy she`rlarining mashhurligini Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” asarida qayd etib, shoirning o`ziga nisbatan katta muhabbatini borligini eslatadi: “Bu faqir borasig`a ko`p iltifoti bor erdi va fotihalar o`qur erdi”. Lutfiy o`zbek adabiyotini g`azal, tuyuq va qit`alar bilan boyitgan ijodkordir. Shoir g`azaliyotidagi asosiy mavzu-ishq. Adib tasviridagi oshiq- sadoqat timsoli. U o`z ishqiga mahbubning to`la ishonishini istaydi: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim, xoh inon, xoh inonma. Lutfiy g`azallarida radif ko`p qo`llanilgan bo`lib, yuqoridagi g`azalda bir gapga teng bo`lib kelmoqda. Lutfiychalik radifga bu darajada ko`p yuk yuklay olish san`atini hali hech kim uddalay olmagan edi. Shoir g`azallarida inson ma`naviy olamining o`ziga xos go`zalliklari, go`zal tabiat tarovatining takrorlanmasligi ham ohorli misralarda tasvirlanadi: Yoz bo`ldi, kerak ul buti ayyor topilsa, Barchasi topilur, bizga kerak yor topilsa. Lutfiy ishqiy g`azallarga ham ijtimoiy ohanglarni singdirish ustalaridandir. “Tortadur” radifli g`azal aslida ishqiy bo`lishiga qaramay, oxirgi baytda guyo davr ta`rifi beriladi: Yo`qturur yolg`iz bu Lutfiy jonig`a javri raqib, Qayda bir dono durur, ul javri nodon tortadur. Hofiz Xorazmiy XV asrning birinchi choragida yashab ijod etgan. Asli Xorazmdan bo`lib, umrining ko`p qismini Sherozda o`tkazgan. O`zining mashhur katta zamondoshi Hofiz Sheroziy dahosida tarbiyalanib, uni o`z piri- murabbiysi sifatida e`tirof etadi. Shuningdek, o`zbek tili, adabiyoti va madaniyatining tula huquqi uchun kurashuvchi, jasoratli va otashin vatanparvar ekanligini anglatish uchun ham Hofiz taxallusini qabul qiladi, ya`ni o`zbek she`riyatida ham Hofiz Sheroziydek zabardast san`atkor bo`lishini orzu qiladi. O`zbek xalqi ham ona tilida yaratilgan ishqiy, falsafiy she`riyatdan keng ko`lamda bahramand bo`lmog`i kerak, degan ezgu tilaklari uning dunyoqarashidagi xalqchillik g`oyalari bilan bog`liq ko`rinadi: Hofizni ko`ring ushbu zamon turk tilinda, Gar kechdi esa forsda ul Hofizi Sheroz.

Bu misralarni shu qadar baralla yozishga faqat Sheroziy bilan ijodiy bellashishga qodir, yetuk san`atkorgina jur`at qilishi mumkin edi. Haqiqatdan ham adabiyotimiz tarixida Navoiygacha boy meros qoldirgan va mukammal devon tartib bergan Hofiz Xorazmiy o`zbek tilida yuksak badiiy mahorat bilan, g`oyat sodda va ravon g`azallar yaratgan. Badiiy uslubning yetukligi, qofiya va radiflarni mahorat bilan tanlay bilishi, ajoyib lirik obrazlar yaratishi Hofiz Xorazmiyning yetuk san`atkorligidan dalolat beradi. Shoir tili tarkibida ko`pchilik klassik shoirlarimizda uchraydigan arabcha, forsiy so`zlar kamligi, aksincha hamma vaqt xalq jonli tiliga yaqin bo`lish, xalq og`zaki ijodidan o`z o`rnida foydalanishga katta e`tibor berganligi Hofiz she`riyatining ajoyib xususiyatlaridandir. XIV asrning ikkinchi yarmi XV asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Hofiz Xorazmiylar ijodining nomachi shoirlar she`riyatidan farqi shundaki, bular oshiqning ishqi, dardi- hasrati, orzu havaslari, intilishlari tasviriga tobora keng va jiddiy o`rin bera boshladilar. Ya`ni, shoir o`z yorining go`zalligini ta`riflabgina qolmasdan, o`zining sevgisi, orzusi, ichki hayajonlari, dardu alamlari, javobsiz sevgidan noroziligi haqida ham baland ovoz bilan gapiradi. Ko`proq ana shu zaminda o`zbek adabiyotida ruhiy tasvir unsurlari paydo bo`ldi, inson obrazi borgan sari to`laroq gavdalana boshladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbek adabiyoti tarixi 5-tomlik. 1-tom. 1976. 2. Hayot vasfi. T., 1988. 3. S.Rafiddinov. Majoz va haqiqat. T., 1995. 4. Hofiz Xorazmiy she`riyatidan. T., 1988. 5. I.Haqqul. Adabiyat farzandlari // Mavlono Gadoiy. T., 1990. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Atoiy va Sakkokiy ijodi

Sakkokiy ijodi

Otoyining ( Atoiy ) hayoti va ijodi

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

Lutfiy