Туркий халқлар адабиётига кириш. Tуркий халқларнинг маданий -адабиий алоқалари - Литература - Рефераты

Туркий халқлар адабиётига кириш. Tуркий халқларнинг маданий -адабиий алоқалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Туркий халқлар адабиётига кириш. туркий халқларнинг маданий -адабиий алоқалари Режа : 1. Туркий халқлар кимлар эканлиги ва яшаш тарзи. 2. Туркий халқларнинг маданияти ва фани. 3. Туркий халқларнинг огзаки ижод намуналари:

Ҳар бир халқнинг оÚз тарихи, маданияти, санÚати боÚлгани каби туркий халқларнинг ҳам оÚз тарихи, маданияти ва адабиёти мавжуд боÚлиб, улар жуда қадимийдир. Бу халқлар оÚз фани ва маданиятини В-ВИ асрларданоқ ривожлантира борганлиги, улар жаҳонга машхур боÚлган буюк кишиларни йетказиб берганликлари маÚлум. Туркий халқларнинг қадимги замонларга оид адабий ёдгорликлари турли манбаалар ва халқ огÚзаки ижоди орқали бизгача етиб келди. Туркий халқларнинг келиб чиқиши ва маданияти ҳақида тарихчи олимларнинг асарларида, ёзма манбааларда грек, хинд, хитой ва арман тарихчиларининг китобларида ҳамда «Авесто», «Бекустин», «Урхун Енисей» ёдгорликларида, шунингдек, Беруний, Наршахий каби олимларнинг асарларида маÚлумотлар берилади. Булардан энг муҳими М.ҚошгÚарийнинг «Девону лугÚотит турк» асари боÚлиб, бу асарда қадимги қоÚшиқлар, лирик шеÚрлар, мақоллар берилган, қолаверса, Термиз шаҳри яқинидаги Айритомда, Ашхабод яқинида жойлашган Ниса, Тупроққала, Барахша саройларидан топилган ёдгорликлардан ҳам туркий халқларнинг қадимги маданиятини сезиш мумкин. М.ҚошgÚарий oÚз асарида Кичик Осиёдан Хитойгача бoÚлган тerриторияда яшовчи хилма-хил туркийлар қабиласи бирлашиб кетганлигини таÚкидлайди. (Масалан, қипчоқ, oÚgÚуз, яман, башқир, дамик, кай, татар, қирgÚиз, чигил, тухси, яgÚмо,играк, тарук, хумур, уйgÚур, танчу, хитой, товгич). Шунингдек, ҚошgÚарий турли қабилаларнинг чатишуви ва аралашуви натижасида уgÚуз, чигил, қипчоқ гуруhидаги тиллар вужудга келганлигини, чигил гуруhидаги тиллардан эски oÚзбек тили hосил бoÚлганлигини, бу тил туркий тил деб аталганлигини уқтиради. VI асрда Олтой, Yеттисув ва Марказий Осиёдаги турли қабилалар бирлашиб, «Турк xоқонлиги» деб аталди. Туркий халқлар маданияти ва санÚатининг hамма соhалари рассомлик, наққошлик, xайкалтарошлик, архитектура hамда мусиқалари билан машxур бoÚлганлар. Бу халқлар oÚз адабиёти, санÚати ва маданиятини бир-бирлари билан муштарак hолда яратганлар. Энг қадимги адабий ёдгорликлар oÚзбек,

туркман, қозоқ, қирgÚиз каби халқларнинг умумий адабий merosи саналади. Туркий халқлар асрлар оша oÚз мустақилликлари учун курашганлар, илм- фанни, санÚат ва маданиятни ривожлантирганлар. Бизга қадар сақланиб қолган СуgÚд календари, Berуний асарларидаги маÚлумотлар қадимги OÚрта Осиёда илм-фаннинг айрим соhалари, айниқса, астрономия тараққий этганлигини кoÚрсатади. Шоxлар саройидаги астрономлар сайёралар дунёсини текширганлар: физика, математика, фалсафа, табииёт фанлари билан шуgÚулланганлар. Бу халқлар қадимги замонларданоқ суgÚориш иншоотлари қурганлар, каналлар қазиганлар, кемалар ясаганлар, юлдузларга қараб узоқ yerларга сафар қилганлар, мустаxкам иморатлар қурганлар, тошни эритиб шиша ишлаб чиқарганлар, шунингдек, бу халқлар dehқonчилик ва чорвачилик билан hам шуgÚулланганлар. Бадиий сoÚз санÚати, маданияти билан энг қадимги ва узоқ тарихга эга бoÚлган соhадир. Бадиий сoÚз тажрибасининг oÚсиши хилма-хил бадиий шаклларни, адабий жанрларни вужудга келтиради. Бадиий сoÚз санÚати ёзув ва ёзма адабиётдан кoÚп замонлар илгари оgÚзаки ижод шаклида пайдо бoÚлган. У оgÚиздан-оgÚизга, авлоддан-авлодга, даврдан-даврга кoÚчди, натижада, қадимги замонларга оид айрим оgÚзаки адабий ёдгорликлар бизга қадар yetib келди. Уларда oÚзларини чет эл босқинчиларидан ёки ёвуз кучлардан сақлаш учун кuрашган қahramonлар жасорати hикоя қилинади. ГERHАСIП АФСОНАСИ. Бир аждар кишиларга кoÚп бахтсизликлар келтиради, қабиланинг xаёти хавф остида қолади. Қаhрамон Гершасп аждарга қарши курашга отланади, аждар масканига қараб йoÚл олади. Аждарни қидиради, лекин тополмайди. У oÚт қалаб овқат пиширмоқчи бoÚлади. Аждар катта бoÚлганлиги сабабли Гершасп oÚз oÚчоgÚини унинг oÚстига қурган бoÚлади. У аждарнинг ухлаб ётган баданини қизитади, аждар қимирлай бошлайди, шундан сoÚнг Гершасп уни пайқаб қолади ва даhшатли махлуққа қарши жанг бошлайди. Уни yенгиб, кишиларни hалокатдан қутқаради. (OÚлимни yенгувчи баhодир Гершасп).

ЭЛИБЕК АФСОНАСИ. VIII-IX асрларга мансуб бу асарда қуйидагилар тасвирланади: Жинлар Элибек қабиладошларидан кoÚп кишини қириб юборади. Раxшош nomli даhшатли дев юқумли касаллик тарқатиб юборади. Фидокор Элибек эл-юртни hалокатдан қутқариб қолмоқ учун душманларга қарши жангга отланади. У чорраhада сон-саноқсиз жинларга дуч келади, улар кишиларни бурдалаб, қонларини сoÚриб, ичакларини oÚраб олган эмишлар. Жинлар ваhимали шовқин-сурон кoÚтариб, унга ёпирила бошлабдилар. Бироқ Элибек қoÚрқмабди, йoÚлбарсдек жангга отланиб, жинларга қарата бундай дебди: «Эй жинлар, менга бот сoÚзлангиз, мени шаhримдаги элни нега oÚлдирасиз? Менинг бу oÚткир қиличимни кoÚринг, танларингизни бuрдалаб ташлайман. Жинлар яна ваhима солиб, қурол ишлатиб, Элибекни oÚлдирмоқчи бoÚладилар. Бироқ Элибекка бас келолмайдилар. Элибек куч-қуввати ва шижоати билан уларга даhшат солади. Жинларни yенгган Элибек шаhарниng жануб tomonida, бир азим толнинг кавагида яшовчи уч кoÚзли, олов тусли Раxшошнинг эл-юртига касаллик юбораётганлигини билиб, унга қарши жанг қилади ва уни yенгади. «ЗАРИНА ВА СТРИАНГИYA». Шоhларнинг шоhи oÚлиб, унинг oÚрнига хотини малика Зарина қабилага бош бoÚлибди. Тадбирли ва шижоатли бу аёл қабиланинг осоишталиги ва мустақиллигини сақлаб қолиш учун жонбозлик қилибди. Шоhлар билан Мидия oÚртасида қаттиқ жанг бoÚлибди. Бу жангда малика Зарина катта жасорат кoÚрстибди. Бироқ Мидия шаxзодаси Стриангия уни ярадор қилибди. Заринанинг ботирлигиga va hуснига маxлиё бoÚлган Стриангия уни кечирибди. Парфия шоxи эса Заринага уйланиб, шоxларини oÚзига тобе қилмоқчи бoÚлибди. Зарина унинг таклифини рад этибди. Бироқ шоx зoÚрлик қилиб унга уйланиб, шоxларни қарам қилибди. Шу орада Парфия билан Мидия oÚртасида қаттиқ жанг бoÚлиб, Мидиянинг кoÚп аскарлари асир олинибди. Зарина асирлар ёрдамида Парфия шоxига қарши кuрашиб, нажот топиш режасини oÚйлабди. Асирлар орасида Стриангия hам бoÚлиб, Зарина у билан асирларга бош

бoÚлиб, Парфия шоxига тoÚсaтдан hужум бошлайди. Парфия шоxи yенгилади, асирлар озод бoÚлади. Зарина қабиласи (Шоxлар) озодликка эришади. Стриангия Заринани севиб қолади, лекин хотини борлиги учун bunga jurat etolmaydi. Стриангия бунга чидолмасдан oÚзини hалок қилади. «РУСТАМ» достони. Рустам девларни шаhарлари ёнигача қuвиб боради, кoÚп девлар hалок бoÚлади, қолганлари шаhар эшигини berкитиб олади. ЁлgÚиз Рустамдан маgÚлуб бoÚлган девлар gÚазабланиб, унга қарши жангни давом эттирмоқчи бoÚладилар. Ит, илон, чoÚчқа, фил, тулкиларни миниб йoÚлга чиқадилар. Рустам уйқуда, унинг оти – Рахш oÚтламоқда эди. Узоқдан девларни кoÚрган от Рустамни уйgÚотади. Рустам девларни яқин келтириш учун қочади. Девлар уни тирик тутмоқчи бoÚлиб, қувадилар. Яқинлашиб қолган девларга Рустам тoÚсатдан ъужум қилиб, кoÚпини қириб ташлайди. Девларнинг бир қисми қочади, лекин яраланади. Бу адабиётнинг мақсади туркий халқлар oÚртасидаги қадимий алоқалрни, дoÚстлик ва биродарликни кoÚрсатиб beriш, вазифаси эса hозирги авлодни халқпарварлик, инсонпарварлик, олийжаноблик анÚаналари руhида тарбиялашдир. Миллий истиқлолга yэришган hозирги кунимиз учун бу gÚоялар маÚнавий камолот сари етаклайди. Ана шу оgÚзаки ижоднинг самарали таÚсири остида халқ эпослари вужудга келди. Эпосдан сoÚнг эса ёзма адабиёт юзага келди. Муаммоли вазият: 1 афсона деб нимани айтилади? Сиз оила шароитида бирор афсона эшитганмисиз? 2. Туркий сoÚзи маÚносини изо h ланг. 3. OÚзбек сoÚзи қачон ва қандай келиб чиқди? Талабаларга бу саволлар ёздириб қoÚйилади. СoÚнг «Девону луgÚатит турк» асари бoÚйича маÚлумот beriлади. Дарс охирида муаммо ечими сoÚралади. Талабалар жавоб berадилар. «Девону луgúотит турк» асари. Бу асар қабилачилик тузуми даври адабиётининг намуналарини, мавзуси ва ифода мазмунига қараб, mehnat қoÚшиқлари, қа h рамонлик

қoÚшиқлари, мавсум ва маросим қoÚшиқлари, ишқий-лирик ва таÚлимий шеÚрлар h амда мақоллар каби гуру h ларга бoÚлиб berган. Олим буларни қабила ва уруgÚлар ичида юриб текширган ва тoÚплаган. Ме h нат қoÚшиқлари. Бу қoÚшиқлар ме h нат жараёнининг ма h сули бoÚлиб, улар ме h нат оgÚирликларини енгиллаштириш, x ордиқ чиқариш ва ёшларни ме h натга oÚргатиш, чиниқтириш вазифасини oÚтаганлар. Ана шундай ме h натлардан бири овчилик эди. Ов h ақидаги қoÚшиқларда қабилаларнинг овчилик усули, овда ов қушлари ва турли h айвонлардан фойдаланишлари тасвирланади: Ов қуши beriб йигитларни қуш овига юборайлик. Чаққон итларимизни қуш кетидан солиб тишлатсинлар. ТoÚнgÚизларни тош билан урушга буюрайлик, Бу яхши ишларимиз билан фахрланайлик. Ма h муд ҚошgÚарий oÚз асарида халқнинг бoÚри каби вахший h айвонларга қарши қандай курашганлигини h ам тасвир этади: Кечаси туриб, юриб борар эдим, Қора-қизил бoÚри кoÚрдим. Бақувват ёйни отишга hozirландим. БoÚри катта қоя орқасига яширинди. Де h қончилик ва полизчилик h ам қабилалар h аётининг му h им қисмини ташкил қилар эди. Боgúлар, полизлар барпо қилган халқ oÚз қoÚшиқларида дала ва боgÚ ме h натларини куйлаганлар: Йигитларни ишлатайлик, Дарахтлардан меваларни олайлик, Қулон ва кийик овлайлик, Байрам қилиб овунайлик. Мавсум ва табиат тасвири «Девону луgÚотит турк» асарида табиат тасвирига баgÚишланган қoÚшиқлар h ам бор. Бизга қадар yetib келган лирик шеÚрлар ичида ба h ор h амда қиш билан ёз мунозарасига баgÚишланган қoÚшиқлар h ам мавжуд:

Булут ёмgÚирин қуйиб, Оқ тoÚрини ёзади, Оппоқ қорларни қирларга ташлайди, Сувлар шириллаб оқади. Бу мавсум (ба h ор) да қиш билан ёз тoÚқнашади: Қиш билан ёз рoÚбару келиб тoÚқнашди, Бир-бирларига эгри кoÚз билан қарашди. Бир-бирини тутиб олишга уриндилар Улар бир-бириларини енгишга интилдилар. Ёз келиши билан табиат қайтадан тирилади. H ар томондан сувлар шилдираб оқади. Ёз oÚз h ислатлари билан gÚурурланади: Сендан турли қушлар қочиб кетади, ҚалдирgÚоч менда яшайди. Бунда булбул яшайди, Ёқимли овоз билан сайрайди. Бундай қoÚшиқлар кoÚпроқ «НаврoÚз байрами»да айтилар эди. Қа h рамонлик қoÚшиқлари. Бу қoÚшиқларда халқ oÚз қабиласига му h аббатни, эркни сақлаш учун душманга қарши мардона курашини ифодалаган. Жангдаги қа h рамонларни, ба h одирларни мақтаган; қабила қочаётган душманни қувиб бормоқда: Душман ба h одирларини улоқтирдим, БoÚйинларини қайирдим, OÚлжа- олтин кумушларни oÚзларига кoÚтартирдим, Кучли ва зoÚрларни ким y енгади?! Маросим қoÚшиқлари. Маросим қoÚшиқларида халқ қahramonининг oÚлими муносабати билан айтиладиган йиgÚи, зoрланиш (марсия) тасвирланади. БаÚзи марсияларда қahramonнинг мардлиги, оила аÚзоларининг қайgÚу-аламлари тасвир этилар эди.

Улушиб эран бурлаю, Иртиқ ёқа урлаю, Сиқриб унип юрлаю, СиgÚтаб кoÚзи иртилур. Халқ қoÚшиқларида таÚлимий масалалар яÚни энг яхши фазилатларни эгаллашга ташвиқ қилиш muhim oÚрин тутар эди: Номим oÚчмасин десанг, Яхши хулқларни эгаллагин. Бу асарда X - XI асрлардаги мақоллар ham oÚрин олган: Қут белгиси – били k . (Билим – бахт белгисидир) Эмгак экинда қолмас (Mehnat yerда қолмас) Ош тотуgÚи туз (Ошнинг таÚми туз билан) Кенгашлик билак артамас. (Кенгашли тoÚй тарқамас). Қолавerса, Тerмиз ша h ри яқинидаги Айритомда, Ашхобот яқинида жойлашган Ниса, Тупроқ қалÚа, Варахша қ adamjoy топилган ёдгорликлардан ham туркий халқларнинг қадимги маданиятини сезиш мумкин. Mahmud ҚошgÚарий oÚз асарида Кичик Осиёдан Хитойга қадар бoÚлган hudud да яшовчи хилма-хил туркий уруgÚларнинг 20 қабиласи бирлашиб кетганлигини таÚкидлайди.

Адаби ё тлар: 1. Муқимов Р., Шарипов М. Қардош халқлар адабиёти. Т.,1985 йил. 2. Маллаев Н. OÚзбек адабиёти тарихи. Т., 1965 йил. 3. Турсунов Х. OÚзбекистон тарихи. Т., 1992 йил. 4. OÚзбек энциклопедияси. 8-жилд. Т., 1973 йил. 5. Каримов GÚ. OÚзбек адабиёти тарихи. VIII - IX синфлар учун дарслик. Т., 1950 йил.

Похожие

Алишер Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

XIX аср охири xx аср бошларидаги адабий танқидчиликнинг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари ҳақида. Профессионал ўзбек танқидчилигининг юзага келиши ва 20 йиллар танқидчилигидаги баҳслар

Л.Толстой ижоди ва унинг шарқ адабиётига таъсири

Маҳмуд Қошғарий 5