Маҳмуд Қошғарий 5 - Литература - Рефераты

Маҳмуд Қошғарий 5

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Маҳмуд қошғарий ХI асрда қорахонийлар давлати иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатдан ривожланди. Бу давлат Шарқий Туркистондан тортиб Ҳазар (Каспий) денгизигача бўлган ерларни ўз ичига олар эди. Марказлашган қорахонийлар давлати ўз тасарруфидаги халқларнинг ҳар жиҳатдан юксалишига ёрдам берди. Айни мана шу даврда туркий халқлар шуҳратини бутун оламга ёйган Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» ва қошғарлик қомусий билим эгаси Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» («Туркий сўзлар девони») асарлари яратилди. «Девону луғотит турк» ҳижрий 469, милодий 1076-1077 йилларда ёзиб тугалланган. Маҳмуд Қошғарийнинг асл исми Маҳмуд Ибн-ул-Ҳусайн ибн Муҳаммад-ил Қошғарий бўлиб, унинг бобоси Қашғарда туғилган бўлса ҳам, асосан Болосоғунда яшаган. Маҳмуд Қошғарийнинг туғилган йили аниқ эмас. У ўз асари устида узоқ йиллар ишлади, кўп йиллар юртма-юрт кезиб материал тўплади: юқори Чиндан тортиб Мовароуннаҳр, Бухоро, Хоразм, Фарғона ва унинг атрофларида яшовчи қабила ҳамда уруғларнинг касб-кори, турар жойи, турмуш тарзи ва тилини ўрганди, қўшиқ, мақол ва бошқа маданий бойликларини ёзиб олди. У ўзи тўплаган бу материаллардан у ёки бу уруғ, қабила тилидаги сўзларни изоҳлаш мақсадида фойдаланди. Шунинг учун «Девону луғотит турк»да шеърий асарлар яхлит ва тугал ҳолда эмас, балки айрим сўзларни изоҳлаш эҳтиёжи туғилган пайтлардагина келтирилган. «Девону луғотит турк»даги шеърий парчаларда туркий халқларнинг севги, меҳнат, тенглик, ҳунар ўрганиш, билим олишга интилиш, эркин ҳаёт ҳамда табиат ва жамият ҳақидаги орзу-ўйлари, ўзига хос фалсафий қарашлари ўз ифодасини топган. «Девону луғотит турк»даги шеърий парчаларнинг кўп қисмида панд- насиҳат, меҳмондўстлик, хушхулқлик тарғиб этилади. Молпарастлик, бахиллик

ва хиёнат каби иллатлар қораланади. Бу нарса қадимий қўшиқлардаги панд- насиҳат (дидактик) мавзунинг туркий халқлар адабиётида, айниқса шеъриятида жуда қадим замонлардан давом этиб келаётганлигидан далолат беради. «Девону луғотит турк»даги оғзаки ижод намуналарининг кўп қисми мавсум қўшиқлари, табиат лавҳалари тасвирланган лирик асарлардан иборат. Улар узоқ аждодларимизнинг табиат ҳодисалари ҳақидаги тушунчалар и ни ифодалайди. Табиат ҳодисаларини яхши ва ёмон руҳлар билан боғлиқ ҳолда изоҳлаш қадимги кишиларнинг йил фасллари ҳақидаги тушунчаларида ҳам равшан кўринади. Чунки йилнинг бир фасли уларни шодлантирса, иккинчи бир фасли ғам-ғуссага солади. Қиш фасли учун озиқ-овқат жамғаролмай, қийинчиликларга дуч келган одамлар ёз фаслига ижобий, қиш фаслига эса салбий муносабатда бўлганлар. Улар ёзни қувонч билан қарши олсалар, қишни даҳшат ва мусибат келтирувчи фасл деб билганлар. Шунинг учун «Девону луғотит турк»даги қўшиқларда ёз билан қиш бир-бирига қарама-қарши қўйилади, улар бир-бирлари билан жанг қиладилар. Қиш ёз била тўқишти, Қинир кўзунуғ бақишти. Тутишқали яқишти, Ўтғалимат ўғрашур. Мазмуни : Қиш билан ёз тўқнашди, Қинғир (ёмон) кўз билан бир-бирига қарашди. Бир-бирини тутиб олишга интилишди, (Бир-бирини) ютишга тиришар эдилар. «Девону луғотит турк»даги айрим қўшиқлар қабилалар ўртасидаги жанглар ва баҳодирларнинг мардона курашини акс эттиради: Туни била кучалим, Ямар сувин качалим. Тарнчук сувин ичалим,

Йиқа яғи ўкулсун. Мазмуни : Туни билан кўчайлик, Ямар сувидан ўтайлик. Тарнчук (дарёси) сувидан ичайлик, Қочаётган душман тор-мор бўлсин. «Девону луғотит турк»даги жуда кўп қўшиқлар мол-дунёга кўнгил қўйишни ва мансабпарастликни қоралашга қаратилган. Уларни яратган кишилар мол-мулкка ҳавас қўймаслик, агар молу давлати ошиб-тошиб кетса, мағрурланиб кетмаслик лозимлигини алоҳида уқтирганлар. Улар фарзандларга ота-оналарининг бу ҳақдаги насиҳатларини доимо ёдда сақлашлари лозимлигини таъкидлайдилар. Чунки ота-оналар ўз фарзандларини фақат яхшиликка, эзгуликка ўргатадилар. Маҳмуд Қошғарий ўз асарида келтирган қуйидаги қўшиқ худди ана шу мазмунда яратилган: Эшитиб ота-онангни, Сўзларини қадрла. Молу мулкинг кўпайса, Мағрурланиб қутурма. Мол-мулк ҳалол меҳнат билан қўлга киритилиши ва ундан мағрурланиб кетмаслик керак. Мабодо, мол-мулкка бирор зарар етса, унга ортиқча куйиниш ҳам керак эмас. Чунки ҳақиқий инсон мол-дунёга ортиқча меҳр қўймаслиги лозим. Юқоридаги қўшиқда ҳақиқий инсон ҳамма вақт, ҳар қандай ҳолатда ҳам ота-онанинг ўгитларига амал қилиши лозимлиги уқтирилади. Ана шунда фарзанднинг ҳаёти мазмунли, турмуши фаровон ўтади. Бу хилдаги қадимий қўшиқлар туркий халқларнинг узоқ аждодлари томонидан яратилган бўлиб, улар насллардан-наслларга ўтиб, сайқал топиб келган. Улар Маҳмуд Қошғарийнинг ушбу асари орқали бизнинг замонамизгача етиб келган ва ҳозир ҳам ёш авлоднинг маънавий камолотга етишида муҳим аҳамият касб этмоқда.

«Девону луғотит турк» асарининг яна бир қимматли жиҳати шундаки, унда узоқ аждодларимизнинг ҳаётий тажрибалари, турмушни кузатишлари натижасида юзага келган хулосалари ихчам мақоллар сифатида бизгача етиб келган. Асарда келтирилган кўпгина мақоллар баъзи ўзгаришлар билан ёки айнан ўз шаклида ҳозир ҳам қўлланилади. Бу нарса ўзбек халқ оғзаки ижоди жуда қадим замонларда пайдо бўлганлигини кўрсатади. «Қут билгуси – билиг» (Билим – бахт белгиси), «Эмгак экинда қолмас» (Меҳнат ерда қолмас), «Ош тотуғи - туз» (Ошнинг таъми туз билан), «Қўрқмуш кишига қўй боши қўш кўрунур» (Қўрққанга қўш кўринар), «Ит исирмас, от тепмас дема» (Ит қопмас, от тепмас дема), «Тома-тома кўл бўлур», «Бир қарға билан қиш келмас», «Қуруқ ёғоч эгилмас» каби жуда кўп мақоллар ҳозир ҳам халқ орасида кенг ишлатилади. Хуллас, Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарида келтирилган қўшиқ ва мақоллар кўплаб туркий халқлар қатори ўзбек халқининг ҳам адабий ёдгорлиги ҳисобланади. «Девону луғотит турк» XI аср илмий анъанасига биноан араб тилида ёзилган бўлиб, уни ХХ асрнинг 60-йилларида таниқли арабшунос олим, профессор С.Муталлибов ўзбек тилига ўгирган ва 1960-1963 йилларда уч жилдда нашр эттирган. Савол ва топшириқлар: 1. Асардаги қўшиқларда мол-мулкка ҳавас қўймаслик тўғрисида нималар дейилган? 2. Ота-оналарнинг ўгитларига амал қилишга даъват этувчи қўшиқлардан намуналарни ёддан айтиб беринг. 3. Ҳозир ҳам айтилиб юрган халқ мақолларидан қайси бирлари «Девону луғотит турк»да ҳам айнан мавжуд? 4. Асарнинг маънавий-маърифий аҳамияти нимада деб биласиз?

Похожие

Зулфия 5

Ғафур Ғулом 5

Муҳаммад Юсуф 5

Абдулла Орипов 5

Усмон Носир 5