Tуркистонда адабиёт ўқитиш методикаси тарихи - Литература - Рефераты

Tуркистонда адабиёт ўқитиш методикаси тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Т уркистонда адабиёт ўқитиш методикаси тарихи Режа: 1. Халқ педагогикасида адабий та рбия муаммолари нинг акс эт иши. 2. Қ адим Туркистонда бадиий тарбиянинг ҳолати . 3. Ислом ёйилгандан кейин адабиёт ўқитиш нинг аҳволи. 4. Жадид мактабларида адабиёт ўқитиш.

Кўҳна маданият эгаси бўлган ўзбек халқи жуда қадим замонлардан ёшларни эстетик жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялашга катта этибор берган. Халқимиз орасида аллаларнинг кўплиги ва таъсирчанлиги, эпосларимиз қаҳрамонларининг ёппасига саводхон қилиб тасвирланиши, эртаклардаги қаҳрамонларнинг сўзамол, нуктадон, хушлафз кўрсатилиши бежиз эмас. Халқ педагогикасида нафосатга, фасоҳатга ҳамиша устувор аҳамият берилган. Халқнинг: “ Яхши топиб сўзлар, ёмон қопиб ”, “ Қийшиқ мўридан сассиқ тутун чиқар”, “Яхши гап билан илон инидан чиқади, ёмон гап билан мусулмон динидан”, “Хом гап гапириб, пишган гап эшитибди ” сингари мақоллари борлиги, сўзни топиб айтолган кишига айрича ҳурматнинг ўзиёқ халқимиз қадим замонлардан бадиий сўз тарбиясига алоҳида эътибор қилганлигини кўрсатади. Ўзбек ўз боласига уйидаёқ сўзлаш одоби ҳақида, албатта, илк сабоқни беради. Миллатимизга хос андишанинг илдизи айни шу адабий таълимнинг мавжудлигига бориб тақалади. Ўзбекда ёмон сўз айтилмайди, бошқалардан яширилиши лозим бўлган нарсалар сўз пардасига ўралади. Бунинг учун киши ўқимишли бўлиши ҳам шарт ҳисобланмайди. Шунинг учун ҳам бизнинг халқимиз оғзи ботирликни, тўғри экан деб ҳамма нарсани айтаверишни ақллилик белгиси санамайди. Шундан кўринадики, халқимизнинг педагогик амалиётида бадиий тарбияга катта ўрин ажратилган. Ўрхун-Энасой битиктошларидаги ёзувлар аждодларимизнинг сўз қудратига нечоғлик баланд баҳо берганлигини кўрсатувчи ажойиб далиллардир. Уларда: “ Отам... ҳоқон... тиззаси борни тиз чўктирди, боши борни таъзим қилдирди, давлати борни давлатсизлантирди, ҳоқони борни ҳоқонсизлантирди” ёки: “Тепадан осмон босмаган бўлса, пастдан ер ёрилмаган бўлса, давлатинг, шуҳратинг қайга кетди, эй турк халқи ” сингари тасвирлар бор. Бу қадар юксак поэтик намуналар яратиш учун миллатда муайян даражадаги адабий тайёргарлик бўлиши талаб этилади. Демак, исломгача бўлган даврдаги қадим боболар бадиий сўзни ҳис этиш бўйича маълум даражада тайёргарлик кўришган.

Туркистон, хусусан, Ўзбекистонга ислом ёйилгач эса, адабий таълим тез равнақ топди. Жуда қадим замонлардан бошлаб мактаб ва мадраса талабаларига фасоҳат илми, нотиқлик санъати мажбурий равишда ўргатиб келинган. Сўзнинг илоҳий қудрати исломда ҳамиша алоҳида эътиборда бўлган. Ўзбекистон ерларига ислом кириб келиши билан ўз ҳукмронликларини мафкуравий жиҳатдан асослаш ва шу йўл билан абадийлаштиришга уринган араблар ислом динини кенгроқ ёйиш ва мустаҳкамлаш ҳаракатида ҳар бир қишлоқ ва гузарда мачит, унинг қошида мактаб, шаҳарларда қатор-қатор мадрасалар очдилар. Кейинчалик қорихона, далойилхоналар, қизлар учун отинойи мактаблари ташкил этилди. Ана шу илм даргоҳларининг энг асосий машғулоти талабаларни чиройли, таъсирчан ва эсда қоладиган йўсинда сўзлай оладиган қилиб тарбиялаш эди. IХ асрнинг буюк қомусий олими Абу Наср Форобийнинг “Шеър санъати” номли асари, унда шеърият қоидаларининг тушунарли тарзда изоҳланишиёқ ўлкамизда кўп замонлардан бери адабиёт ўқитилиб келинаётгани ва айрим олимлар унинг методикасини ишлаб чиқишга уринганликларини кўрсатади. Ўша даврдаги мусулмон мактабларининг асосий мақсади ислом динини тарғиб этиш эди. Бу эса Қуръонни ўргатиш орқали амалга оширилар эди. Исломнинг бош китоби бўлмиш муқаддас “ Қ уръон”нинг ўзи тенгсиз бадиийлик хусусиятига эга. Ундаги ҳақ йўлни излаб, ўзидан кечиб Яратгани сари талпинган шахсларнинг ғаройиб тақдири, мунаввар изтироблари акс этган саноқсиз ривоятлар юксак даражадаги адабиёт ҳамди р . Уларнинг замиридаги теран маъноларни тўлароқ англашда бу ривоятлардаги кучли бадиийлик қўл келар эди. Бинобарин, динни тарғиб этиш адабиётни ўрганиш орқали амалга оширилиши лозим бўлди. Қуръони Каримдаги яширин маъжозий маънони топиш, ундаги қатор адабий сюжетларни тушунтириш учун мукаммал адабий таълим йўлга қўйилиши керак бўлди. Бу тўғрида миллий методика тарихи билан чуқур шуғулланган методист У. Долимов ёзади: « Ислом эътиқодининг бош китоби

«Қуръони карим» бадииятнинг ҳам гўзал намунасидир. Мурғак болаликдан бу муқаддас китобнинг суралари, оятлари оҳанги, уларда сажъ санъатидан кенг фойдаланганлиги ўқувчиларнинг шуурини, қалбларини ром этган. Шарқ адабиётида шеъриятнинг сарбаланд мартабаси шундан бўлса, ажаб эмас ” (Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фанлари доктори илмий даражаси учун ёзилган диссертация. –Т.: 2007. 46-бет ) . Исломий маънавиятнинг асосини ташкил этган ҳадисларни ўрганиш ва уни илм даражасида юксалтириш, асосан, бизнинг ўлкамизда кенг йўлга қўйилди. Ат-Термизий, Ал-Бухорий сингари машҳур муҳаддисларнинг мерослари адабий манбалар сифатида ҳам алоҳида қимматга эга эдилар ва уни ўргатишнинг методикаси тадқиқ этилиши лозим эди. Мадрасаларда махсус “ тадрис ” - методика дарслари мавжудлиги шу билан изоҳланарди. Тўғри, у пайтлардаги адабиёт ўқитиш методикаси бугун биз ўрганаётган адабиёт ўқитиш методикасидан тамомила фарқ қиларди. Буюк ватандошимиз Абу Райҳон Беруний, Ибн Синолар ўз асарларида адабиётни ўрганиш зарурияти ҳақида тўхталганлар. Ибн Синонинг фанларни қай тартибда тасниф қилганлигини кўрибоқ, унинг адабиёт ўқитишга қанчалик катта ўрин берганлигини тушуниш мумкин. Ҳолбуки, Ибн Сино бу таснифни ўзи истаганича қилгани, хаёлига келганини ёзгани йўқ, балки у мавжуд ҳолатни илмий тизимга солган. Шунингдек, унинг тиббиётга бағишланган айрим асарлари бошдан-оёқ шеър билан битилганлиги ўша даврда адабий тарбия нақадар юксак бўлганлигидан далолатдир. Ўша замонларда ижод қилган бошқа қомусчи алломаларнинг жуда кўпчилиги ҳам шеърий санъат ва бадиий ижод сирларини ўзлаштириш билан шуғулланганликлари адабиёт ўқитишга жиддий эътибор берилганлигини кўрсатади. 13 асрда Марғилонда туғилиб ўсиб, ўлкамизнинг маданият ва илм марказлари бўлмиш шаҳарларда яшаб муддарислик қилган Бурҳониддин Марғинонийнинг 53 китобдан иборат “Ҳидоя” асари бугунги кунда ҳам

мусулмон дунёсида фиқҳнинг энг ишончли манбаларидан ҳисобланади. Ўша асарда муаллиф таълим масаласига ҳам тўхталиб, талаба ўтилган дарсларни пухта ўзлаштириши учун бугун ўтилганини 6 марта, кеча ўтилганини 5 марта, кечадан олдинги куни ўтилганини 4 марта, 3 кун олдин ўтилганини 3 марта, 4 олдин ўтилганини 2 марта, 5 кун олдин ўтилганини 1 марта такрорлаб бориши шарт деб ёзади. Алишер Навоий баркамол шахс ва даҳо адиб сифатида адабиёт ўқитилишига жиддий эътибор бермоғи табиий эди. Шоир “Маҳбуб ул-қулуб” асарида қайд этади: “ Шогирд агар шайхулислом, агар қозидур, Агар устоз андин рози эрса, Тенгри розидур ” деган сўзларида устозга бўлган юксак туркона эҳтиром акс этган. Ҳазрат Навоий “Назм ул-жавоҳир” асарининг 203- рубоийсида Ҳазрат Алининг: “ Лайса ли-султон ил-олими заволун ”,- деган фикрига таяниб, ёзади: Ҳар кимдаким, илм қийлу қоли* бўлмас, Илм аҳлиға сўз дерға мажоли бўлмас, Олим мулкининг интиқоли * бўлмас, Шаҳ олим агар бўлса, заволи бўлмас. Шу асарнинг 211- рубоийсида Али (р.а.)нинг: “ Мажлис ул-илми равзат ул-жаннати ” сўзларидан илҳомланиб ёзади: Ким олим эса, нуқтада * барҳақ * де они, Гар базм тузар, биҳишти * мутлақ де они, Ҳар кимсаки, йўқ илма анга аҳмақ де они, Мажлисдаки илм бўлса ужмақ * де они. * Қийлу қол – гап ва сўз. *Интиқол – кўчиш, айланиш, ўтиш, ўлиш, йўқолиш. *Нуқта – маъноли сўз, чиройли сўз. *Барҳақ – чин, тўғри, ҳақ. *Биҳишт – жаннат. *Учмақ – жаннат.

“Лисонут-тайр”дан олинган бу мисраларда эса, Навоий болалигида “Қуръон”ни ўрганиш йўлидаги эмгак чекканлари, хотирани ўткирлаш ва саводни равон қилиш мақсадида шеър ўқитилгани, болалар наср билан ҳам шуғулланганликлари, Саъдийнинг “Гулистон” ва “Бўстон” асарлари асосий сабоқ китобларидан бўлганлигини эслайди: Ёдимда бундоқ келур бу можаро, Ким туфулият чоғи мактаб аро. Ким чекар афтол марҳуми забун, Ҳар тарафдин бир сабақ забтиға ун. Эмганурлар чун сабоқ озоридин, Ё “Каламуллаҳ”нинг такроридин. Истабон ташхизи хотир устод, Назм ўқутурким равон бўлсин савод. Насрдин баъзи ўқур ҳам достон, Бу “Гулистон” янглиғ, ул “Бўстон” Тўғри, ўрта асрларда ўтилган адабиёт дарслари ҳозирги таълим тизимидаги каби муайян дастур ёки режага таянилган ҳолда олиб борилмаган. Лекин ҳар бир босқич учун махсус дарсликлар яратилган. Ҳар бир ўқитувчи ўз дастури, режаси ва ўзи танлаган адабиётлар асосида машғулот уюштирган. Адабиётлар ўқитувчининг тайёргарлик даражаси ҳамда талабаларнинг имкониятларига кўра танланган. Мактабларда кейинчалик Саъдийнинг “Бўстон”, “Гулистон” асарларига қўшимча равишда

Яссавий, Ҳофиз, Навоий, Оллоёрнинг бадиий етук, тили содда асарлари ҳам ўргатилган. Бу ҳақда адабиётшунос У. Долимов ёзади: “ Абжаддан кейин «ҳафтияк» ўргатилган. «Ҳафтияк»да 13-14 кичик-кичик суралар жамланган бўлиб, «Қуръон»ни ўқиш ва ёдлашдаги бир босқичдир. Бунда муаллим «Қуръон» сураларидаги сўзларни тўғри талаффуз қилишга, баъзи бир ёдлаш қобилияти кучли бўлган, чиройли товушга эга бўлган ўқувчиларни қироат билан таъсирли ўқишга ўргатган. Маълумки, ёш болаларда хотира, ёдлаш қобилияти анча кучли бўлади. Шунинг учун «Ҳафтияк»ни ҳижжалаб ўқишдан кўра қироат билан ўқийдиган домла ёки қорилардан эшитиб ёдлаш анча осондир. Кўп мактабларда муаллимлар «Ҳафтияк»даги баъзи сураларни «Қуръон»ни ўқиш давомида ўргатадилар, аслида «Ҳафтияк» «Қуръон»нинг еттидан бир қисмидир. Умуман, «Қуръон»дан суралар ёд олиш ўқув жараёнининг ҳамма босқичларида фаол давом этади. «Ҳафтияк» ва «Қуръон»дан кейин «Чор китоб» ўқитилган. «Чор китоб» X- XII асрларда ислом дини рукнлари форс-тожик тилида назм ва насрда кўпроқ Имом Исмоил ал-Бухорий, Фаридиддин Атторнинг сўфиёна асарлари асосида тузилган. Унда диний ақидалар қисқа-қисқа савол-жавоб тарзида берилган ва ўқувчилар жавобларни ёд олишган. Бу китобни ўрганишдан асосий мақсад мусулмончилик қонун-қоидаларини пухта эгаллаш, намоз ўқиш, таҳорат қилиш, закот бериш, рўза тутиш ва шариатнинг бошқа қоидаларини пухта эгаллаш ва амал қилишга ўргатиш эди. Аммо ушбу «Чор китоб»ни ўқиш ва ўрганиш жараёнида ўқувчилар катта қийинчиликларга дуч келадилар. «Қуръон» хати – насх хатига бирмунча ошно бўлган болалар энди бирдан настаълиқ11 хатига дуч келадилар. Бу ёзувда кўп ҳолларда ҳаракатлар (зер, забар, пеш, сукун, ҳамза, ташдид ва бошқалар) қўйилмайди, шу билан бирга, ёзилиши ҳам анча бошқача. Иккинчи қийинчилик бу китобнинг катта қисми форс тилида битилганлигидир. Шунинг учун ҳам ўқувчилар ҳатто 15-20 байтни ўқиш ва

ёд олишга ойлаб вақт сарфлаганлар. «Чор китоб»ни ўқишда болаларнинг форс тилини, нисбатан бола учун янги бўлган «настаълиқ» хатини билиш- билмаслиги муаллимни қизиқтирган эмас. Ўқувчилар асардаги байтларни ўқитувчидан кейин, баъзан баравар баланд овоз билан такрорлайверганлар, натижада байтлар ўқишни билмайдиганларга ҳам ёд бўлиб кетган. «Чор китоб»ни хатми кутуб қилгандан кейин ўқувчи ибтидоий мактабнинг сўнгги босқичига - форсий ва туркий адабиётнинг буюк намояндарлари Хўжа Ҳофиз, Навоий, Бедил, Фузулий, Сўфи Оллоёр асарларини ўқишга ўтади. Ушбу босқичда болалар гўзал сўз санъатининг сирли оламига қадам қўядилар, кўплаб мурғак қалблар шеъриятга бир умр ошно бўлиб қолади. Улар Навоий ва Ҳофиз ғазалларининг, Бедил рубоийларининг фалсафий моҳиятини, Машраб ва Сўфи Оллоёр шеъриятидаги ишқи зоҳирий ва ишқи ботиний масалаларини тушуниб етмасалар-да, шеъриятдаги гўзалликни, мусиқийликни қалбан ҳис қиладилар. ...Ибтидоий мактабларда бошланган шеърият дарслари мадрасаларда навоийхонлик, фузулийхонлик, бедилхонликларда давом этади. Мусулмон Шарқида шеърият мактаб орқали халқ оммаси ичига кириб борган ва оғзаки ҳамда ёзма нутқини гўзаллаштирган ” ( Настаълиқ хати-«насх» ҳамда «таълиқ» хатининг бирикишидан буюк хаттот Мир Али Табризий XV аср бошларида ихтиро sилган. Бу ҳақда Исҳоқхон Ибрат қуйидагиларни ёзади: «Эроннинг Табриз деган балодада Хўжа Мир Али Табризий чиқарганлар. Насх ила таълиқдин мураттаб учун настаълиқ исм қўйганлар. Бу хат Арабистонда жорий эмас. Ҳиндистон ва Бухоро, Туркистон, Фарғона, Кошғар аҳли ислом ораларида жорийдур. Бунга сабаб бу мулкларга Эрон подшоҳларини(нг) ихтилоти бўлуб, Бухоро, бўлакларни олиб, ул вақтларда жорий қилинган экан». («Жамеъул-хутут», Наманган «Исҳоқия», 1912. 74-бет) ) . Туркистонда олий адабий таълим ҳам ўзига хос тарзда йўлга қўйилган. Бу ҳақда У. Долимов ўз докторлик диссертациясида шундай ёзади: “ Мактабларда тушунмасдан қуруқ ёдлаш асосий ўринни эгаллаган бўлса («катта бўлганда тушуниб олади» деган фикр одат тусига кирган эди),

мадрасаларда эса ўқилган асарни чуқур таҳлил қилиш, идрок қилиш, бошқа асарларга муқояса қилиш, мантиқий фикрлаш биринчи ўринга кўтарилади ” (Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фанлари илмий даражаси учун ёзилган диссертация. –Т.: 2007. 45-46-бетлар). 19 асрнинг иккинчи ярмига келиб, туркистонлик ойдинлар орасида халқ турмушининг мавжуд ҳолатидан қониқмаслик, уни енгиллаштириш, миллат аҳлига одамга муносиб ҳаёт кечириш йўлларини кўрсатишга уриниш майли пайдо бўлди. Асрнинг охирларида илғор ойдинларимиз Исмоилбей Гаспралининг « Хўжаи сибён » алифбо дарслиги, « Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош » методик қўлланмаси таъсирида усули жадидни таълим амалиётига олиб кира бошладилар. Жадидлар адабий таълимни ҳам халқ ҳаётига, одамларнинг бугунги турмуш йўсинига яқинлаштиришга урина бошладилар. Натижада, жуда кўплаб ўқиш китоблари, адабиёт дарслик ҳамда мажмуалари яратилди.

Адабиётлар: 1. В а лихўжаев Б. Самарқандда олий таълим – мадрасайи олия – университет тарихидан лавҳалар. –Т.: “Халқ мероси”, 2001. 2. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари. -Т.: “Университет”, 2006. 3. Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий ҳамда амалий асослари. Педагогика фанлари илмий даражаси учун ёзилган диссертация. –Т.: 2007. 4. Зуннунов А. Ўзбек адабиёти методикаси тарихидан очерклар. -Т.: “Ўқитувчи”, 1973.

Похожие

Адабиёт ўқитиш методикаси фан сифатида

Адабиёт ўқитиш методикаси фан сифатида

Адабиёт ўқитиш методлари

Адабиёт ўқитиш методлари

Туркистонда адабиёт укитиш тарихи. Адабиёт укитиш методикасининг тарихий тараккиёти