Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

260.5 KB

Скачать

Тан қ иддаги тарихийлик принципи: замон ва тадриж Адабий танқид методологиясининг янгиланиш тамойилларидан бири танқидчиликда миллий уй ғ ониш (жадид) адабиёти ва унинг намояндалари ижодининг қайта бахоланганида кузатилади. Юқорида таъкидланганидек, ўтган асрнинг 80-йиллар якунига келиб, ижтимоий хаётда юз бера бошлаган сиёсий ўзгаришлар адабий танқид тафаккурида хам янгиланишларга туртки берди. Бу даврга келиб, айниқса, мустақилликнинг дастлабки йилларида адабий танқид сезиларли даражада фаоллашди, мавзу доираси кенгайди, бошқа гуманитар сохалар, жумладан, тарих, фалсафа ва эстетика билан алоқаси изчил ва мунтазам тус касб этаборди. Бунинг асосий сабаби айни ўша даврга келиб ўтмишни, тарихни, миллий маданий меросни ўрганиш ва қайта бахолашга қизиқишнинг гоятда кучайганлиги билан изохланади. Дархақиқат, айни шу даврдан тарихчилар, файласуфлар, адабиётшунос ва нафосатшунослар тарихимизга, маданий меросимизга доир қарашларни янгилашга, янгича концепция ва тафаккур тарзи билан ёндашишга киришдилар. Бу харакат, айниқса, чор мустамлакасидан кейинги, хусусан, Х I Х аср охири ва ХХ аср бошларидаги миллий уйгониш даврига қизиқишнинг кучайганида яққол кўринади. Чунончи, жадидчилик харакати билан боглиқ воқеалар, жадидларнинг октябр тўнтаришигача кўрсатган фаолияти ва тўнтаришдан кейинги қисмати масаласи илм ахлининг алохида эътиборида бўлди. Таъкидлаш жоизки, бу йилларда, яъни Х I Х аср сўнггидан ХХ асрнинг 30- йилларининг охиригача бўлган давр фақат ўзбек адабиётшуносларининг эмас, айни чогда, хорижлик адабиётшунослар, жумладан, америкалик, олмониялик, туркиялик олимларнинг хам диққат марказида бўлиб келди. Истиқлол арафасида ўз концепциясини ва тадқиқ усулларини янгилаётган танқид тафаккури бу пайтга келиб эътиборини бир қатор долзарб муоммоларга қаратмаслиги мумкин эмас эди. Чунки ХХ аср бошларидаги миллий уйгониш ва маърифатпарвар зиёлиларнинг истиқлол бора c идаги орзу-

интилишларига 80-йиллар зиёлиларининг саъй-харакатлари уйгун эди. Зеро, ўзбек адабиётида ўтган асрнинг 70-80-йилларида яратилган энг яхши асарларни кузатганда уларда социалистик реализм қолипларини ёриб чиқишга кучли интилишни, турли хил усуллар, образ ва тимсоллар воситасида давр фожеасини, тоталитар тузумдан норозилик кайфиятини, ўзликни англашга кучли иштиёқни кўриш мумкин. Шу боис, янгиланаётган танқид тафаккури 80-йиллар охирига келиб бутун диққат эътиборини аср бошидаги адабий ходисаларга қаратгани табиий жараёндир. Айни шу ходисанинг бошқа бир сабаби хам бор. Маълумки, ўтган аср бошидаги миллий уйгониш харакати намояндалари ва уларнинг фаолияти, асарлари шўро даврида муттасил турли сиёсий айбловлар билан қораланиб келинди. Айни чогда, илгор миллатпарвар зиёлилар, таниқли ёзувчи ва шоирлар, адабиётшунос ва мунаққидларда ўша даврда яшаб ижод этган адибларнинг ижодларига қизиқиш сусаймаган. Жумладан, улар Чўлпон ва Фитратларнинг таъқиқланган асарларини имкон топиб ўқишган, фикр юритишган. Таниқли мунаққидлардан бири Умарали Норматовнинг айтишича, Чўлпон шеърлари ён дафтарларда қўлда кўчирилиб ўқилган. Озгина имкон тугилган 60-йиллардаги каби «илиқ эпкин» паллаларида улар ижодини юзага чиқариш имкониятини излашган. Хусусан, ўша 60-йилларнинг охиридаги танқидчилик фаолиятидаги илгор тенденция фикрларимизнинг исботидир. Бу эса 80-йилларнинг охирига келиб, айниқса, истиқлол даврида аср бошидаги жадид адабиёти муаммолари адабий танқиднинг етакчи йўналишларидан бирига айлангани қонуний жараён эканини билдиради. Умуман, адабий танқиднинг ушбу сохани ёритишга доир фаолиятини кузатганда бир-бирига ўзаро боглиқ бўлган бир неча йўналишда изланишлар олиб борганлиги аён бўлади. Бу йўналишлар орасида, айниқса, ижодкор биографияси ва ижодий лабораториясига оид кузатишлар яққол кўзга ташланади. Уларда мунаққидлар миллий уйгониш даври адабиёти намояндаларининг хаёти ва ижодига оид манбаларни, маълумотларни топиб,

уларни тарихий воқеа ва фактлар асосида тадқиқ этиш, шархлаш усули етакчилик қилади. Адабий танқиднинг бу йўналишдаги фаолиятида унинг тарих билан хамкорлиги, айниқса, мухим ахамият касб этган. Ушбу кузатишлар воситасида танқидчилар ижодкор жадидлар хаёти ва фаолиятини ўрганиш асносида умуман жадидчилик харакати, унинг концепцияси хақида хам тарихий фактлар асосида қимматли маълумотлар бердилар. Натижада бу давр адабий хаётининг хаққоний тарихий лавхасини яратишга эришилди, ватанимиз тарихининг аср бошидаги сахифалари холис шарх ва изохлар билан тўлдирилди. Гарчи қисқа муддатни ўз ичига олган бўлса-да, янгича методология ва концепцияга асосланган адабий танқид фаолиятнинг ушбу босқичи беқиёс илмий ва амалий ахамиятга эгадир. Чунки, биринчидан, бу босқичда аср бошидаги адабий мухит хақида объектив маълумот берилган ва шу асосда адабиётимизнинг янги тарихи яратилишига асос солинган бўлса, иккинчидан, шўро тузумининг қатагонга таянилган сиёсатининг қурбонига айланган ва узоқ йиллар мабойнида нохақ айбловлар билан айбланиб келинган ижодкорларимизнинг хақиқий орзу-истаклари ижобат бўлди-уларнинг ижодий мероси халққа қайтарилди. Мунаққидларимиз миллий уйгониш даври адабиётининг етук намояндалари Махмудхўжа Бехбудий, Абдулла Авлоний, Хамза, Абдулла Кодирий, Фитрат, Чўлпон сингари улуг адиблар хаёти ва фаолиятини ёритишга багишланган тадқиқотларда аср аввалида нашр этилган газета ва журналлардан, архив материалларидан унумли фойдаланишган. Жумладан, бу борада Бехбудий шахси ва унинг жадидчилик фаолияти билан боглиқ илмий изланишлар алохида эътиборга лойиқ. 1990-йиллар бошида «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг икки сонида Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби Солих Косимовнинг «Бехбудий ва жадидчилик», «Ёшлик» журналининг 1990 йил 1-сонида эса таниқли олим Бегали Косимовнинг «Карвонбоши» сарлавхали мақолалари эълон қилинди. Уларда Бехбудийнинг жадидчилик харакатидаги ўрни хақида фикр юритилади. Солих Косимовнинг мақоласида етмиш йил давомида буржуа оқими сифатида

қораланиб келинган жадидчилик харакати илк маротаба миллий истиқлол гоялари билан сугорилган маърифатпарварлик харакати дея таърифланиб, Туркистонда бу харакатнинг бошида Махмудхўжа Бехбудий тургани асослаб берилади хамда унинг фаолияти хам дунёвий, хам диний асосларга таянгани тахлиллар билан кўрсатилади. Шунингдек, мақолада жадидчилик харакатининг асл мақсадлари хақида фикр юритилиб, унинг, шўро сиёсатдонлари айтганидек, панисломизм билан бир ходиса эмаслигини, бу харакат замирида маърифатпарварлик ётгани далиллар билан исботлаб берилган. Исмоил Гаспирали асос солган «усули жадид» мактабларига ўхшаш кўплаб мактабларнинг Туркистонда Бехбудий томонидан очилгани, улар учун дарсликлар яратилгани хам атрофлича ёритилган. Бегали Косимовнинг мақоласида эса, Бехбудий шахси, хаёти ва ижодига доир маълумотлар берилиб, асосий эътибор унинг педагогик, публицистик фаолиятига қаратилган. Муаллиф Бехбудийни жадидчилик харакатининг карвонбошиси сифатида таърифлаб, унинг вафоти муносабати билан 20-йилларда чоп этилган Садриддин Айний, Фитрат ва Чўлпон шеърларидан парчалар келтиради. Бу шеърларнинг яратилишига сабаб бўлган Бехбудий аслида ким бўлган, бугунги китобхон бу аллома хақида нималарни билади, дея саволлар қўйиб, уларга батафсил жавоб беради ва маърифатпарварнинг «Китобат ул-атфол» дарслигидан бир парчани ўқувчилар эътиборига хавола қилади. Умуман, бу каби чиқишларда ўтган аср охирлари ва мустақилликнинг дастлабки йиллари адабий танқидчилиги учун характерли хусусиятни, яъни маърифатпарвар адибларнинг қисқача таржимаи холини ёритиш, асарларидан парчалар бериш орқали уларни оммага таништириш усулини кузатиш мумкин. Жумладан, «Фан ва турмуш» журналининг 1989 йил ноябр ойи сонида хам Бехбудийнинг «Баёни хақиқат» номли мақоласи, 1991 йил 11 сонида эса тадқиқотчи Нормурод Авазовнинг қисқа сўзбошиси билан «Козоқ қариндошларимга очиқ хат»и босилди. Бу харакатлар Бехбудий хаёти ва ижоди хақида янгича қарашларнинг юзага чиқишига туртки бўлди, улуг

$маърифатпарвар хақида холис нуқтаи назарнинг шаклланишига хизмат қилди. Танқидчиликдаги айни шу тенденция миллий уйгониш даври адабиёти намояндалари фаолиятини ёритишга багишланган тадқиқотларга хос хусусиятдир. Чунончи, Бегали Косимовнинг Авлоний таваллудининг 110 йиллиги муносабати билан эълон қилинган «Сапёрлар кўчасидаги уй» 1 , Ахмад Алиевнинг «Гози Юнус хақида сўз» 2 , Нурмухаммад Холлиевнинг «Хамза: ўтмиш эмас, истиқбол» 3 , Саидахмад Сиддиқий Ажзий таваллудининг 125 йиллигига профессор Бегали Косимовнинг қисқа шархи билан босилган Вадуд Махмуднинг «Турк шоири Ажзий» 4 сингари мақолалари хам шундай чиқишлар сирасидандир. Бундай қимматли маълумотлар, манбааларнинг эълон қилингани ўтган аср бошида яшаган ижодкорлар хаёти ва фаолияти хақида алохида тадқиқотларнинг юзага келишига замин хозирлади. Бу давр танқидчилигидаги яна бир мухим жихат шундаки, мунаққидлар ёзувчи, шоирларнинг ижодий лабораториясига кириб, муайян асарларнинг яратилиш тарихи, уларнинг етакчи концепцияси, мавзу кўлами, гоявий мотивларини тахлил қилиб, кенг ўқувчилар оммасига етказишди. Ана шу мавзудаги мақолаларда бадиий асарлар тақдирига аниқлик киритиш тенденцияси етакчилик қилди. Жумладан, Бойбўта Дўстқораевнинг «Падаркуш»нинг гаройиб саргузашти» 5 , Хамидулла Болтабоевнинг «Юрт қайгуси» 6 , Шерали Турдиевнинг «Тонг юлдузи қисмати» 7 , Ўктам Мирзахўжаевнинг «Чўлпон хақида қайдлар», 8 Наим Каримовнинг «Кечанинг кундузи борми?», 9 Дилмурод Куроновнинг «Яна кеча ва кундуз хақида», 10 1 + осимов Б. «Сапёрлар кычасидаги уй\\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1988. 6 август. 2 Алиев А. /ози Юнус ща=ида сыз \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1990.25 май. 3 Холлиев Н. « Щамза: ытмиш эмас исти=бол» \\ «Ызбекистон адабиёти санъати».1990. 16 март. 4 Мащмуд В. Турк шоири Ажзий \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати»1989. 10 ноябр. 5 Д ы ст = ораев Б. Падаркушнинг \аройиб саргузашти \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2002. 11январ. 6 Болтабоев Щ. «Юрт =ай\уси» \\ «Шар= юлдузи», 1992.4 сон. 7 Турдиев Ш. Тонг юлдузи =исмати \\ «Ёшлик», 1991. 3 сон. 8 Мирзахыжаев Ы. Чылпон ща=ида =айдлар \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати».1994. 6 май. 9 Каримов Н. Кечанинг кундузи борми? \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати».1994. 28 октябр. 10 +уронов Д. Яна кеча ва кундуз ща=ида \\ «Шар= юлдузи».1996. 5 сон.$ $Наим Каримовнинг «Унутилган сахифа», 11 Умарали Норматовнинг «Адолатнинг йўллари машаққатли...», 12 Бойбўта Дўстқораевнинг «Чўлпон: газета-еттинчи давлат» сингари мақолалари характерлидир. Адабий танқид ижодкорларнинг ижодий лабораториясига кираркан, адабиётшунослик илми олдида муаммо бўлиб турган жихатларни ёритишга харакат қилди. Бундай муаммолар қаторида Бехбудийнинг «Падаркуш» асари яратилиш тарихи, Фитрат драмалари, Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи тақдири каби катта мавзулардан тортиб, муайян бир шеърнинг яратилишига туртки берган омилларгача қамраб олинган. Чунончи, «Падаркуш» драмасининг яратилиши билан боглиқ мақолаларда турли- туман маълумотларни кузатамиз. Шухрат Ризаев «Истибдодга қарши исён» 13 мақоласида Бехбудийнинг «Падаркуш» асари ўзбек драматургиясидаги илк асар эканлигини Миён Бузрук Солихов қарашларига таяниб баён этади. Шу билан бирга, драматург бу асарида фақат маърифатчилик гояларини илгари суриш билан чекланмай, айни чогда, турли деталлар, тагмаъноли сўзлар воситасида миллат, ватан тақдирига боглиқ катта гояларни ифодалаганини таъкидлайди. Хусусан, илмсизлик оқибатида келиб чиқадиган ичкиликбозлик, фохишабозлик каби бадбинликлар миллатнинг эътиқодини бузувчи иллат эканлиги биргина факт - Фаргонада жиноятчиликнинг ўсиши ўн йил ичида «бутун Россия империясидан икки баробар ортиқ эканлиги...»ни уқтириш билан кўрсатиб беради. Умуман, биз юқорида тилга олган мақолаларнинг мухим ахамияти шундаки, уларда Бехбудий ижодкоргина эмас, балки жадидчилик харакатининг етакчи намояндаси сифатида талқин этилади. Жадид адабиёти намояндалари хаёти ва ижоди жадидчилик харакати билан узвий боглиқликда ўрганилган мақолалардан яна бири тадқиқотчи 11 Каримов Н. Унитилган сащифа \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1997.10 октябр. 12 Норматов У. Адолатнинг йыллари маша==атли \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати».1997.14 ноябр. 13 Ризаев Ш. Истибдодга =арши исён \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати».1995. 23 июнь.$ $Зебуннисо Ахророванинг «Бехбудий кутубхонаси» 14 мақоласи. Мақолада улуг маърифатпарварнинг нафақат мактаблар очиб, газета-журнал ташкил этиб, дарсликлар чоп қилдиргани, айни пайтда, Самарқандда ўз даврида машхур бўлган, кейинчалик «Бехбудия» деб ном олган кутубхонанинг хам ташаббускори ва моддий таъминотчиси бўлгани таъкидланади. Бехбудий 1908 йилда очган бу кутубхона қисқа вақт ичида зиё масканига айланиб, 1000 жилдли нодир китоблар фондига эга бўлган. Дархақиқат, Бехбудийнинг бу тадбири жадидчилик фаолиятидаги мухим қирралардан бири эканлигига мақолада алохида ургу берилади. Бойбўта Дўстқораевнинг «Падаркуш»нинг гаройиб саргузашти» мақоласида иккита масалага: а)«Падаркуш» драмаси қачон ёзилиб, қачон чоп этилганига; б)асарнинг муқовасидаги «Бородино жангининг 100 йиллигига багишланади», деган ёзув нимани англатишига ойдинлик киритилган. Муаллиф ушбу масалаларга доир кўплаб манбаларни ўрганиб, кузатиб, асар 1911 йил охири 1912 йилнинг бошларида ёзилган, деган хулосага келган. «Падаркуш»нинг нега Тбилиси цензурасидан ўтганлигини хам ишонарли ёритган. Маълум бўлишича, 1912-1913-йилларда генерал-майор Иля Одишелидзе деган шахс Самарқанд харбий губернатори бўлган. Ўша пайтларда Бородино жангининг 100 йиллиги санаси нишонланаётган бўлиб, қўлёзмани нашр этишга рухсат сўриб унга мурожаат этилган. Китобдаги «хийла» ёзув шу тариқа муқовада пайдо бўлган. Айниқса, бу йилларда танқидчиликнинг диққат марказида Кодирий, Фитрат ва Чўлпон ижодлари тургани табиий хол эди. Миллий ўйгониш даврининг етакчи намояндалари бўлган бу улуг адиблар хаёти ва ижодига багишланган кўплаб адабий- танқидий мақолалар пировард натижада ўзбек адабиётшунослигида қодирийшунослик, чўлпоншунослик, фитратшунослик каби янги йўналишларнинг тўла шаклланишига олиб келди. Зеро, бу уч аллома ХХ аср ўзбек адабиётини хам мазмун ва хам шакл жихатдан бойитган, прозада 14 А щ ророва З. Бещбудий кутубхонаси \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1995 йил. 17 феврал.$

Кодирий, драматургияда Фитрат, шеъриятда эса Чўлпон ХХ аср ўзбек реалистик адабиётига асос солган ижодкорлардир. Сўнгги давр танқидчилигида бу ижодкорлар фаолиятига кенг ва чуқур ёндашилгани масаланинг мохияти методологик жихатдан тўгри белгиланганидан далолат беради. Чунки Кодирий, Фитрат ва Чўлпон ижоди 70 йил давомида шўро хокимияти томонидан таъқиб ва тазйиққа олиб келинган, хукмрон комфирқа мафкурачилари тарафидан турли айбларга грифтор этилган, бахс-мунозараларнинг доимий мавзусига айлантирилган эди. Масаланинг яна бир жихати эса шундаки, бу ижодкорларнинг асарлари ўз замондошларининг ижоди намуналаридан бадиий жихатдан анча юксак даражада бўлиб, ХХ аср ўзбек адабиётини том маънода янгилаган эди. Уларнинг ижоди шўро даври назариётчи ва мафкурачиларининг энг кўп таъқибига учрагани боиси хам шундан. Зеро, 1956 йилдаёқ ёзувчи сифатида номи оқланган, асарларини кенг китобхонлар оммаси ўқиш имкониятига эга бўлган Кодирий ижоди хатто мустақилликкача ўзининг тўла хақли, холис бахосини олмади. Метод ва дунёқараш муоммаси билан боглиқ бахс- мунозаралар қуюни муттасил Кодирий ижодиёти тепасида айланди. Адабиётшунос олим Матёқуб Кўшжонов адиб ижодини ўрганиш тарихини олти босқичга ажратади ва хар бир босқичнинг ўзига хос жихатлари, ютуқ ва камчиликларини тахлил қилиб берди. Унинг талқинига кўра, олти босқичнинг бештаси шўро даврига оид бўлиб, мазкур босқичларда ёзувчи ижодини ўрганишда кўплаб чекланишлар бўлган. Жумладан, ХХ аср бошларидан 20- йилларнинг иккинчи ярмигача биринчи босқичида Кодирий ижоди бўйича деярли алохида мақолалар чоп этилмаган бўлса-да, «Ўтган кунлар» романи катта қизиқиш билан қабул қилинган, асарнинг яхлит боблари ёд олинган. Иккинчи босқичда, яъни 20-йилларнинг охирига келиб фақат Кодирий ижоди эмас, балки Фитрат, Чўлпон асарлари хам сиёсий айбловлар билан қоралана бошлаган. Михаил Швердин, Сотти Хусайн ва Ойбекнинг адибга айблар қўйиб ёзилган мақолалари шу иккинчи босқичда эълон қилинган. М Кўшжонов учинчи босқичга Абдулла Кодирий номини тиклаш йўлидаги

саъйи-харакатларни киритган. У комфирқанинг ХХ сеъздидан кейин ёзувчи номини оқлашда мухим роль ўйнаган икки шахснинг жасоратини алохида таъкидлайди: «...Улардан бири ўша пайтлари республикамизда олий лавозимларни эгаллаб турган Н. Мухитдинов, иккинчиси йирик адабиётшунос олим И. Султоновдир. Н. Мухитдинов бу савоб ишга сиёсий жихатдан замин тайёрлади ва йўл очди. И Султонов эса, А Кодирий бизга ёт адиб эмаслигини илмий равишда исботлаб берди. 15 Шунга қарамай, хали Кодирий асарларини эмин-эркин тахлил қилишга имкон йўқ эди, чунки «Кодирийнинг оқлангани билан у мансуб бўлган гоявий оқим-жадидизм қора тахтага тортиб қўйилган эди. Шу сабабдан Кодирий хақида гапирмоқчи бўлганлар жадидизмни икки марта сўкиб, адиб хақида бирор фикр билдириши мумкин эди, халос». Ўтган асрнинг 60-йилларидан 80 йиллар бошигача бўлган даврни М. Кўшжонов тўртинчи босқич деб белгилайди. Бу босқичга Собир Мирвалиевнинг «Ўзбек романи» китобидан тортиб 70-йилларнинг бошида «Ўзбекистон маданияти» газетасида эълон қилинган социалистик реализм ва Абдулла Кодирий ижоди мавзусидаги бахс- мунозараларгача киради. Бешинчи босқичга эса, 80-йиллардаги мафкуравий курашни ва Кодирий, Чўлпон, Фитрат ижодларига багишланган мунозараларни ўз ичига олади. Нихоят, олтинчи босқич сифатида М.Кўшжонов мустақиллик йилларида қодирийшуносликнинг том маънода янги даври бошланганини, бунда Абдулла Кодирий таваллудининг 100 йиллигини нишонлаш тўгрисидаги Президентимизнинг Фармонининг улкан ахамият касб этганини, адиб ижодини эмин- эркин, янгича тафаккур асосида қайта бахолаш жараёнлари бошланганини таъкидлайди. Албатта, мухтарам олимимизнинг ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилигида Абдулла Кодирий ижоди ўрганилишини босқичларга бўлиши, яъни даврлаштириши шартли характерга эга. Шу ўринда таъкидлаш жоизки Матёқуб Кўшжонов қодирийшуносликни даврлаштиришда йиллар ва саналарни эмас, балки биринчи галда адиб ижодини бахолашдаги 15 «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1995. 29 сентябр. 39 сон.

чекланишлар, бирёқламаликлар ва уларнинг мохиятини очиб бериш жараёнларини назарда тутган. Мунаққид тилга олган олтинчи босқич, яъни истиқлол арафалари ва истиқлолдан кейинги давр мохият эътибори билан етмиш йилдан зиёдроқ вақт мобайнида давом этган қодирийшунослик заминида пайдо бўлган ва айни чогда, ўша пайтда йўл қўйилган камчилик хамда нуқсонларни бартараф этишга харакат қилинган, янгича коцепция, янгича танқид тафаккурига асосланилган даврдир. Бинобарин, бу даврда адабий танқид етмиш йил хукмронлик қилган марксча-ленинча методологиядан воз кечиш баробарида, адабий жараёнга янгича методологик тамойиллар асосида ёндаша бошлаганлигини кўришимиз мумкин. Бу хол фақат Кодирий асарларига эмас, балки умуман жадид адабиёти намояндалари ижодига муносабатда ўз аксини топди. Шу боис, 80-йилларнинг охири 90-йилларнинг бошларидаёқ Кодирий хаёти ва ижодига боглиқ хақиқатларни тўла тиклаш, асарларини янгича мезонлар, методологик тамойиллар асосида қайта бахолашга жиддий эътибор берила бошланди. Бунда адабий танқид жахон адабиётшунослиги ва танқидчилигига хос илгор методологик тамойилларга таянди, хорижда шаклланган қодирийшунослик, фитратшунослик ва чўлпоншуносликнинг етакчи концепцияларни ўрганиш орқали эътиборли жихатларини ижодий ўзлаштириш йўлидан борди. Адабий танқид бу адиблар ижодини бахолашда, айниқса, Кодирий асарлари тадқиқида мувофиқлик ва тўлдирувчанлик тамойилларга таянди. Бу хусусият, айниқса шўро даври қодирийшунослигига хам ўз хиссаларини қўшиб келишган М.Кўшжонов, С.Мирвалиев, А.Алиев, У.Норматов сингари мунаққидлар ижодига хосдир. Натижада ёзувчи таржимаи холининг шу пайтгача ошкор этилмаган қирралари янги факт ва маълумотлар билан тўлдирилди, илгари маълум бўлмаган фактлар, қўлёзмалар, хужжатлар, архив материаллари илмий муомилага киритилиб, муайян хулосалар чиқарилди. Илгари ўрганилмаган манба ва талқинлар қайта тахлилдан ўтказилди.

$Шундай ишлардан бири Абдулла Кодирийнинг фарзанди Хабибулла Кодирийнинг «Кодирийнинг сўнгги кунлари» 16 номли хотира қиссасидир. Маълумки, Х. Кодирий 70-йилларда «Отам хақида» номли хотира қиссасини эълон қилиб, унда Абдулла Кодирий хаёти ва ижоди хақида дастлабки маълумотларини баён этган эди. Мазкур хотира шўро даврида ёзилгани боис, унда адиб хақида эмин-эркин фикр айтиш имконияти йўқ эди. 80- йилларнинг охирига келиб ижтимоий-сиёсий хаётда юз бера бошлаган ўзгаришлар туфайли бир қадар эркинроқ фикрлаш шароити тугилди ва янги фактлар, кузатишлар, изланишлар орқали А. Кодирий тўгрисида очигроқ ёзишга имконият пайдо бўлди. Дархақиқат, «Кодирийнинг сўнгги кунлари» хотира қиссасида улуг адиб хаёти, ижодий лабораториясининг айрим қирралари ўз аксини топди. Чунончи, хотиранинг «Хитой консули» бобида адиб романларининг фақат Ўрта Осиёдаги туркий халқлар орасида эмас, балки Шарқий Туркистонда хам кенг ёйилгани таъкидланади. Бошқа тарафдан ўша даврда сиёсийлашган шўро идораларининг тазйиқини хам кўрсатувчи хужжатдир. Дарвоқе, А. Кодирийнинг Амир Умархоннинг канизи хақида роман ёзиш нияти бўлганига оид маълумот айни шу жихатдан характерлидир. Адиб нияти ва бу мавзуга доир маълумотлар тўплагани бошқа адабиётшуносларнинг кузатишларидан хам учрайди. Жумладан, «Шарқ юлдузи» журналида босилган «Абдулла Кодирий ва тарихчи Хакимхон» сарлавхали мақолада «Амир Умархоннинг канизи» номли романга материаллар тўплаш чогида тарихчи Мухаммад Хакимхон тўранинг «Мунтахаб ат таворих» номли тарихий китоби мухим манба сифатида ёзувчининг эътиборини тортгани таъкидланади. Бу маълумот Кодирийнинг навбатдаги тарихий романлар туркумини давом эттириш нияти жиддий бўлганидан далолат беради. Кейинги давр танқидчилигида адабий ходисаларга тарихий- биографик ёндашувнинг кучайгани янгича адабий танқид методологиясининг мухим 16 +одирий Щ. «+одирийнинг сынгги кунлари». \\ «Ёшлик» журнали. 1989 йил. 4,5,6,7 сонлар .$ $тамойилларидан бири шаклланаётганидан далолат беради. Зеро, ижодкор хаёти ва асарларига доир манбаларни аниқлашда бу тамойил мухим ахамият касб этади. Мазкур давр танқидчилиги фаолиятида Кодирий, Чўлпон, Фитрат, биографиясига тааллуқли, бироқ яшириб келинган, ёритилмаган маълумотларга эътибор қаратилганига гувох бўламиз. Чунончи, уларнинг қанақа айбловлар билан қачон, қандай вазиятда қамоққа олингани, тергов жараёнида уларга қандай айблар қўйилгани, кимлар билан юзлаштирилгани, қайси «гунохлари» учун отилганликлари ойдинлашдики, бу улар биографиясининг очилмаган томонлари эди. Шу боис, адабий танқид 80- йиллар охири 90-йилларнинг бошларидаёқ архив материаллари асосида сир тутиб келинган муаммоларга ойдинлик киритди. Бу борада кенг ўқувчилар оммасига ошкор этилган материалларни янгича нуқтаи назар ва янгича концепция билан тадқиқ хамда тахлил этишга харакат қилингани мухим ахамиятга эга. Шу маънода, айниқса, Наим Каримов, Ислом Усмонов, Хамидулла Болтабоев, Шухрат Ризаев сингари мунаққидларнинг кузатишлари характерлидир. Наим Каримовнинг «Ўзбек зиёлиларининг жаллодлари» туркуми сирасидан «Кодирий боши-янги йил совгаси», «Чўлпон учун кишан», Ислом Усмоновнинг «Кодирий қаерда отилган?» 17 мақолалари, Мажид Хасановнинг «Ватан менинг саждагохим» 18 сарлавхаси билан эълон қилинган Фитратнинг хаёти ва ижоди хақидагин сухбатида атоқли адиблар хаётининг энг қайгули, фожеали вазиятларига оид маълумотлар берилган. Хусусан, Наим Каримовнинг мақолаларида Кодирий ва Чўлпон хаётининг халқдан сир сақланган сахифалари ёритилган. Кодирийнинг қамоққа олиниши ва шўро хавфсизлик хизмати бошлиги Апресян ва унинг гумашталари Агабеков, Тригулов кабиларнинг Кодирий, Чўлпон ва Фитрат тақдирида ўйнаган машъум роллари ишончли тахлиллар билан кўрсатилган. Бинобарин, қатагон қурбонлари бўлган бу адиблар қисматини ёритишда ушбу 17 Усмонов И. +одирий =аерда отилган. \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1990. 28 сентябр. 18 Хасанов М. «Ватан менинг саждаго щ им». \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1990. 28 сентябр.$

мақолаларнинг ахамияти жуда катта бўлди. Бошқа тарафдан эндигина истиқлолга эришган халқимиз ўша пайтда бу фактлардан воқиф бўлиб, хурриятга эришганимиз тасодифий эмаслигини, балки Ватан озодлиги йўлида фидойи зиёлиларимиз ўз жонларини қурбон қилишганини, мустақиллик огир ва машаққатли курашлар эвазига қўлга киритилганини далилловчи манбалар билан танишишга муяссар бўлди. Шубхасиз, бу давр танқидчилигида, аввало, ижодкорларнинг поэтик олами, бадиий махоратини кашф қилиш, асарларини янгича мезон ва методологик тамойиллар асосида тахлил хамда талқин этиш етакчилик қилади. Бу борада, айниқса, Кодирий, Фитрат, Чўлпон ижодиларига муносабат характерлидир. Аслида, шўро даври танқидчилигида хам Кодирий ижодий оламини ёритишга багишланган кўплаб тадқиқотлар яратилганди. Ушбу мавзудаги мақола ва бахс-мунозараларда асосий эътибор ёзувчи дунёқараши, мафкураси, методи ва нихоят махорати масаласига қаратиларди. Бироқ уларда марксча-ленинча методология устуворлик қилгани учун, гарчи Кодирий улкан истеъдод сохиби сифатида этироф этилган бўлса-да, хукмрон мафкура талабларидан келиб чиқиб, унинг ижодидаги чекланганликлар алохида уқтирилар эди. Кодирийшунос олим Баходир Каримовнинг «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси» (Кодирийшунослик мисолида) мавзусидаги докторлик иши ва шу илмий тадқиқот асос бўлган «Абдулла Кодирий» 19 номли монографиясида адиб ижодининг ўзбек ва хориж адабиётшунослиги хамда танқидчилигида қандай талқин этилганлиги хар томонлама очиб берилган. Тадқиқотчи тўгри таъкидлаганидек, «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида, умуман, собиқ иттифоқдаги миллатлар адабиётшунослигида бадиий асар талқини кўпинча давр сиёсатига мувофиқ бўлганлиги кўринади. Шу маънода, адабиёт ва сиёсат жуфтлиги филология илмида хар вақт ёнма-ён келди». Бинобарин, истиқлол даврига келиб, Кодирий ижодини тахлил қилишда қандай методологик тамойилларга таянила бошланди, адиб ижодий 19 Каримов Б. «Абдулла + одирий». - Т:. «Фан». 2006.

$махоратининг қайси қирраларига эътибор қаратилди, деган масала жуда мухимдир. Шу нуқтаи назардан кейинги йилларда чоп этилган мақолалар, тадқиқотлар ва бахс - мунозараларни кўздан кечирсак, уларда ёзувчи биографиясининг янги қирраларини очишдан ташқари, адиб поэтик оламининг талқинида хам янгича мезонларга қўл урилганлигини кузатамиз. Аввало шуни таъкидлаш керакки, истиқлол даври танқидчилигида Кодирий ижодий махоратига багишланган бир қанча мақола, тадқиқот юзага келди. Уларнинг айримлари монографик характерда бўлиб, ёзувчи хаёти ва ижодини яхлит холда ўрганишга багишланган очерклар ва монографиялар бўлса, айримлари ижодкор поэтик оламининг муайян қирраларини ёритган тадқиқотлардир. Жумладан, М. Кўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги», 20 И.Ганиевнинг «Рухий гўзалликнинг қисмати», 21 А.Муродхоновнинг «Истеъдод жозибаси», 22 Г.Лутфиддинованинг «Гулларнинг раъноси», 23 «Абдулла Кодирийнинг бадиий дунёси», 24 Б.Каримнинг «Кодирий қадри», 25 «Абдулла Кодирий», 26 «Адабиёт бадиият абадият» 27 каби асарларда адиб поэтик олами тадқиқ этилса, У. Норматовнинг «Кодирий боги», 28 А.Алиевнинг «Истиқлол ва адабий мерос» 29 китобидаги «Абдулла Кодирий» очерки, С.Мирвалиевнинг «Абдулла .Кодирий» 30 каби тадқиқотларида унинг хаёти ва ижоди батафсил ёритилган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, истиқлол йилларида Кодирий ижодини янгича тафаккур тарзи, янгича методологик тамойиллар асосида талқин этиш шўро даври қодирийшунослиги шаклланишига катта хисса қўшган атоқли мунаққидлар фаолиятига хам хос хусусиятдир. Улар мустақилликнинг илк йилларидаёқ ўз дунёқарашларини қайта қура олган, аввалги айрим мафкуравий қарашларидан воз кеча олган олимлардир. Уларнинг тадқиқотларида шўро давридаги 20 +ышжонов М. «Ызбекнинг ызлиги»-Т.: 1994 21 /аниев И. «Рущий гызалликнинг =исмати»-Т.: 1994 22 Муродхонов А. «Истеъдод жозибаси»-Т.: 1992 23 Лутфиддинова /. «Гулларнинг раъноси»-Т.: 1997 24 «Абдулла +одирийнинг бадиий дунёси»-Т.: 1992 25 Карим Б. «+одирий =адри»-Т.: 2003 26 Карим Б. «Абдулла +одирий»-Т.: 2006 27 Карим Б. «Адабиёт бадиият абадият»-Т.: Хотиралар, бадиалар, ма=олалар.2004 28 Норматов У. «+одирий бо\и»-Т.: 1995 29 Алиев А. «Исти=лол ва адабий мерос»-Т.: 1997 30 Мирвалиев С. «Абдулла .+одирий»-Т.: 2004$

Кодирийшуносликка хос сиёсий-мафкуравий ёндашувдан батамом воз кечишга интилишни хам, ёзувчи поэтик оламини бадиийлик, миллий ўзликни англаш ва қадриятлар, халқ ва ватан манфаатлари билан боглиқ холда ёндашишга уринишни хам кузатиш мумкин. Бу эса, истиқлол даври Кодирийшунослиги концепциясининг етакчи хусусиятларидандир. М. Кўшжонов, А.Алиев, С.Мирвалиев, У. Норматов, Б. Каримов, И.Ганиев ва бошқа мунаққидларнинг кузатишларида шу хусусият сингдирилганлигига амин бўламиз. Албатта, Кодирий шахси ва ижодига тахлилига доир тадқиқот ва мақолаларни тўла-тўкис анализ қилиш бизнинг вазифамизга кирмайди. Колаверса, Б.Каримов тадқиқотларида бу масала муфассал тадқиқ этилган. Биз бу ўринда истиқлол даври танқидчилигида қодирийшунослик қайси методологик тамойилларга кўра ривожланди деган масалага кўпроқ эътиборни қаратдик. Таъкидлаш жоизки, истиқлол даврида қодирийшунослик, фитратшунослик ва чўлпоншуносликнинг мукаммал намуналарида, шўро давридагидан фарқли равишда, ижтимоий тахлилга эмас, балки эстетик талқинга кўпроқ эътибор қаратди. Улар ижодига ёндашишда бадиий-эстетик қонуниятларга таяниш етакчилик қила бошлади. Муайян асарда ижодкорнинг махорати, аввало, рухият тасвирлари қай даражада хаққоний акс этган, деган масала устуворлик қилди. Таъкидлаш зарурки, адабий танқиднинг миллий уйгониш даври адабиёти намояндалари ижодига багишланган кузатишларида аксиологик ёндашув етакчилик қила бошлади. Яъни бу ижодкорларнинг ижодий меросини миллий қадриятларимизнинг гўзал намуналари сифатида эъзозлаш, асраб-авайлаб халққа етказиш устувор вазифага айланди. Хусусан, М.Кўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги» китоби ана шу хусусияти билан қимматлидир. Унда Кодирий романлари эзгу қадриятлар, ўзбекона урф-одатлар ва миллий рухият нуқтаи назаридан талқин этилади. Мунаққиднинг ютуги шундки, у асар қахрамонлари Отабек ва Кумуш қалбида кечган тугёнларни, рухий холатларни роман сюжети ва композициясидан ажратмай, яхлит холда тахлил қилишга эриша олган. Етакчи қахрамонлар қалб кечинмаларининг ишонарли тахлилларида мунаққиднинг ёзувчи махоратини изчил кашф этиб борганига гувох бўламиз. Китобда эстетик

тахлил устувор, бироқ ижтимоий талқин хам эътибордан соқит этилмаган. Жумладан, асарнинг гоявий мотивини очишда, Отабек дунёқарашининг етакчи хусусиятларини таъкидлашда, романга сингдирилган миллат, ватан тақдири билан боглиқ коцепцияни далиллашда мунаққид ижтимоий талқинга ургу берган. Бу табиий хол албатта. Чунки бадиий асар талқини «соф эстетик тахлил»дан иборат бўлиб қолмаслиги лозим. Бадиий асарда, айниқса, насрий асарларда, хусусан, йирик жанр хисобланмиш романда қахрамон бевосита ташқи мухит, ижтимой борлиқ билан муайян тарзда муносабатга киришади. Демакки, асар тахлилида мунаққид хам ижтимоий хаёт хақида фикрлашга бурчли. Бироқ ижтимоий талқин илмий тахлилнинг ўзагига айланмаган, М. Кўшжоновнинг «Ўзбекнинг ўзлиги» асари Кодирий ижодига миллий қадриятлар нуқтаи назаридан ёндашишнинг гўзал намуналаридан биридир. Мунаққид талқинида ёзувчининг поэтик махорати хар томонлама далиллаб кўрсатилганини таъкидлаш зарур. Айни чогда, романга шўро даврига хос мафкуравий мезонлар билан ёндашилган ўринлар хам учрайди. Бу, айниқса, Отабек билан Кумушнинг фожеасига сабаб бўлган омилларни белгилашда кўзга ташланади. Мунаққид Отабек билан Кумуш фожеасига зулмкор ижтимоий мухит, эски урф-одатлар, ота-она орзуси кабиларни асосий сабаб сифатида кўрсатади. Вахоланки, Отабек билан Кумуш фожеасининг сабабларини фақат ташқи мухитдан ахтариш унчалик тўгри эмас. Аслида, булар иккинчи, учинчи даражали сабаблардир. Роман қахрамонлари фожеасининг бош омили эса, Отабек билан Кумушнинг қалби, рухияти, маънавий оламининг ўзига хослигидадир. Зеро, Отабек ва Кумушнинг қалблари шундай жавохирки, унда Зайнабларга ўрин йўқ. Тасаввур қилайлик, Отабек хам ўз замонасининг фарзанди. Ўша замонда савдогарлар юртларни кезиб юришган. Отабекка ўхшаган савдо ахли нафақат Маргилон ёхуд Кўқон, балки Руссия, Шарқий Туркистон, қолаверса, Афгонистон, Эрон, араб давлатларида тижорат билан машгул бўлишиб, бир кетишда ойлаб, йиллаб, хатто ўзга элларда ўн йиллаб юришган. (А. Фитратнинг отаси Кашқарда 15 йил тургани хақидаги фактни эсланг -К.К.) Демак, ўша давр хаёти савдогар ахлининг, ислом ақидаларига кўра,

бошқа юрт шахарларида хам оилали бўлишларини тақазо этган. Бу хол табиий бўлиб, Отабек ва Кумушнинг замондошларини хеч бир қийноққа солмаган. Шу нуқтаи назардан, Отабекнинг Тошкентда Зайнабга уйлантирилиши анъана ва урф-одатларга хос хол бўлиб, бунда на «мажбурият», на «зулмкор мухит» ва на «ота-она орзуси»нинг айби бор. Фожианинг сабаби эса Отабек билан Кумуш қалбларининг севги билан лиммо-лимлигики, улар ўз замонасининг тартиб- қоидалари, тамойилларини сингдира олишмади. Бинобарин, Отабек билан Кумуш фожеаси хақида фикр юритганда асосий эътиборни улар қалбининг ўзига хослигига қаратиш лозим бўлади. У.Норматовнинг «Кодирий боги» номли китобида ёзувчининг «Калвак махзум...» ва «Тошпўлат тажанг...» хажвиялари давр ва шахс концепцияси нуқтаи назаридан талқин этилади. Мунаққид талқинига кўра, адиб Калвак Махзум ва Тошпўлат Тажанг образлари орқали фақат мутаассиб рухоний ёки чапани образларини яратиш билан чекланмаган, айни чогда, бу характерлар воситасида даврнинг фожеали жихатларини хам ёритиб берган. Китобда У.Норматов Калвак Махзум ва Тошпўлат Тажангнинг ўзига хос инсоний қиёфаси яратилганлигини, гарчи бу образлар хажвий характер касб этган бўлса- да, нуқул қора бўёқлар билан чапланган схематик характерлар эмас, балки хаётий, хаққоний қахрамон даражасига кўтарилган образлар эканини асослаб беради. Адабиётшунос Б.Карим хам «Кодирий қадри» номли китобидаги «Ким нимадан куладир» («Хотира дафтар»ини варақлаганда) мақоласида У. Норматов фикрларини мантиқан давом эттириб, Калвак Махзум образи орқали Кодирийнинг давр иллатларини хажвий йўсинда асосли, ишонарли фош этганини поэтик махорат нуқтаи назаридан талқин этади. Таъкидлаш жоизки, Кодирий хажвиётига доир бу талқинлар, фикрлар адабий танқид тафаккуридаги эврилишлар, янгича мезонларни ўзига дастуриламал қилиб олаётган методологик тамойилларнинг илк намуналаридир. У.Норматов «Кодирий боги» китобида адиб ижодининг мохиятини – ижтимоий, бадиий-эстетик концепциясини тарихийлик тамойиллари асосида

$ёритишга, асарларига эстетик принциплардан келиб чиқиб ёндашишга харакат қилади. Хусусан, Кодирийнинг 20-йиллардаги ижодининг бир йўналиши- журналистлик фаолиятини тахлил қиларкан, унинг октябрь инқилобини қувонч билан кутиб олганлигини ва унга сидқидилдан хизмат қилганини мақолалари тахлили орқали таъкидлайди. «Абдулла Кодирий Октябрь инқилобини шу тарзда кутиб олди, ундаги социализмга, большевикларга, Ленин ишига эътиқод шу тариқа шаклланди, совет хокимиятининг дастлабки пайтлариданоқ сидқидилдан унинг хизматида бўлди» 31 . Мунаққид бу фикрларини Кодирийнинг таржимаи холига таяниб, унинг «Рўста», «Иштирокуюн», «Кизил байроқ», «Инқилоб», «Коммунист» ва айниқса, «Муштум» журналидаги фаолияти давомида эълон этган мақолалари асосида далиллашга уринади. Жумладан, китобдаги ёзувчининг хурофатга қарши ёзилган мақолалари тахлили шу жихатдан характерлидир. Бироқ таъкидлаш жоизки, «Кодирий боги» рисоласида мунаққиднинг ўзини- ўзи инкор этган ўринлар хам бор. Хусусан, 20-йилларнинг биринчи чорагида яратилган «Ўтган кунлар»нинг эстетик принципларига доир кузатишларида У.Норматов бу роман шўро даври фожеаларини фош этувчи, миллий мустақиллик гояларини ифодаловчи асар эканлигини таъкидлаб, Юсуфбек Хожининг ўгли Отабекка қарата айтган хитобномасидан каттагина кўчирма келтириб, ўз фикрини асослашга харакат қилади 32 . Мунаққид хатто рисоласининг мазкур бобини «Истиқлол қайгуси» деб номлайди. У «Мехробдан чаён» романини хам худди шу нуқтаи назаридан талқин этади. Ушбу талқинлардан гўё ёзувчи бир вақтнинг ўзида хам инқилобни олқишлаган, унга хизмат қилган (мақолалари билан), хам истиқлол учун кураш олиб борган (романлари билан), деган хулоса келиб чиқади. Албатта, масалага бундай ёндашиш методологик жихатдан ўзини оқламайди. Назаримизда, мунаққид ушбу кузатишларида давр ва ёзувчи дунёқарашидаги зиддиятли жихатларга ургу берганида мақсадга мувофиқ бўлар эди. У.Норматов рисоласининг хотимаси- «Фигон» деб 31 Норматов У. «+одирий бо\и» -Т.: 1995. 13-бет. Ыша китоб. 135 бет. 32$

номланувчи бобида Хабибулла Кодирийнинг «Кодирийнинг сўнгги кунлари» хотира-қиссаси ва у хақда айтилган фикр-мулохазаларга муносабат билдирган. Жумладан, хотира қиссага киритилган архив хужжатларида номлари зикр этилган кўплаб таниқли ижодкорларни обрўсизлантирувчи фикрларга эътироз билдирган айрим мунаққидлар билан мунозарага киришади. Провардида мунаққид барча тарихий фактларни очиқ-ойдин, холис, ошкоралик билан бахолаш пайти келди, шу боис, турли хил мулохазалардан чўчимасдан бундай фактларни эълон қилиш зарур, деб хисоблайди. Муаллифнинг холисликка, ошкораликка чорлаганини қўллаб қувватлаган холда, хотира-қиссадаги кўпгина мулохазалар субектив қарашлар натижаси эканлиги хақидаги А. Расулов фикрлари асосли эканлигини таъкидлаш зарур. Чунончи, Х.Олимжон ва Зулфиянинг тўйи муносабати билан ота-бола ўртасидаги мулоқат, хусусан, Абдулла Кодирийнинг айтган гаплари нафақат Х.Олимжон ва Зулфия сиймосига, балки Кодирийдек буюк адиб сиймосига хам соя солади. Зулфия эса Х.Олимжон вафотидан кейин севги ва садоқат тимсоли сифатида халқимиз қалбига мухрланиб қолди. Бунинг замирида қандайдир таргиботлар эмас, балки Зулфиянинг ўзбек халқи кўз ўнгида босиб ўтган хаёт ва ижод йўли, умрининг мазмун-мохияти ётибди. Шу боис, унинг сиймосига соя ташлашга хеч кимнинг маънавий хаққи йўқ. «Кодирийнинг сўнгги кунлари» қиссасида акс этган давр фожеалари, буюк ёзувчининг аччиқ қисмати ва саргардон кезган ўгилнинг фожеали образи қодирийшуносликнинг кемтик жойларини тўлдиришга хизмат қилса-да, юқорда кўрсатилганидек, унда ўринсиз таъкид ва талқинлар хам учрашини инкор этиб бўлмайди. Хуллас, айрим эътирозли ўринларига қарамай, хозиржавоб мунаққид У. Норматовнинг «Кодирий боги» китоби янгича методологик тамойиллар асосида қодирийшуносликда янги қарашларни ўзида акс эттирган, янгича танқид тафаккурининг намунаси сифатида майдонга келган тадқиқотлардан биридир. Шўро даври қодирийшунослигига муносиб хисса қўшган олимлардан яна бири Ахмад Алиевдир. У хам, бошқа қодирийшунослар сингари, шўро даврида Кодирий ижодини бахолашда муайян чекланишларга йўл қўйилганини эътироф

этиб, истиқлол даврида Кодирий хаёти ва ижоди хақида янгича концепция ва янгича нуқтаи назарга асосланган мақолалар чоп эттирди. Шунингдек, «Истиқлол ва адабий мерос» 33 «Маънавият, қадрият ва бадиият» 34 номли китобларида Кодирий хаёти ва ижоди хақида хам фикр юритилади. Муаллиф бир ўринда Кодирий ижодини ўрганишга 50-йилларнинг ўрталаридан киришганини , 50-йилларнинг охирларидан мақолалар чоп эттира бошлаганини ва 1967 йили «Абдулла Кодирий» номли адабий-танқидий очеркини нашр қилдирганини айтаркан, жумладан, бир масалага эътиборни қаратади. Олим гарчи ўша даврда хам Кодирий ижоди хақида илиқ фикрлар айтган бўлса-да, замона зайли билан танқидий мулохазаларни хам айтишга мажбур бўлганини, бунга шўро мафкураси ва миллий уйгониш даври адиблар ижоди таргиботига қарши турган кучларнинг тазйиқи сабаб бўлганини таъкидлаб, мустақилликдан кейин янгича қарашлар учун кенг имконият яратилганлигини мамнуният билан эътироф этади ва ўзининг чоп этилган мақолаларида янгича қарашларни илгари сурганлигини айтади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб мунаққиднинг «Истиқлол ва адабий мерос» номли қўлланмасига назар ташласак, унда Фитрат, Кодирий, Чўлпон, Бехбудий, Гози Юнус, Элбек, Боту каби ижодкорлар асарлари янгича тамойиллар асосида бахоланганига гувох бўламиз. А. Алиев хар иккала китобида хам А. Кодирий ижодига юксак бахо беради, унинг ХХ аср ўзбек адабиётида реалистик романчиликни бошлаб берганини таъкидлайди. Адиб ижодини тахлил ва талқин этишда мунаққид унинг адабий- эстетик қарашларидаги етакчи тамойилларга, хаётийлик, хаққонийлик, миллийлик тилдан фойдаланиш махорати сингари мезонларга ургу беради. Бироқ айни дамда У. Норматов каби Кодирий октябрь инқилобини тўгри қабул қилди ва 20-йиллари ижоди билан шўро даврига хизмат қилди, деган фикрни илгари суради: «У октябрь инқилоби галабаларига ишонди ва уни хар томонлама химоя қилиш ва сақлаб қолишда қатнашди. 33 Алиев А. «Исти=лол ва адабий мерос» -Т.: 1997. Алиев А. «Маънавият, =адрият ва бадиият» -Т.: 2000. 34

А.Кодирий сира иккиланмай бутун онгли хаётини, ижодий фаолиятини, таланти, қобилиятини барча қийинчиликларга чидаган холда янги давр адабиётини, янги давр маданиятини яратишга багишлаган энг илгор, энг етук зиёлиларимиздан эди» (60-бет). Ушбу фикрдан келиб чиқадиган хулоса шуки, демак, Кодирий октябрь тўнтаришидан кейинги давр адабиётини яратишга хизмат қилган ижодкорлардан бири. Дарвоке, А. Алиев хам У.Норматов сингари «Ўтган кунлар» ва «Мехробдан чаён» романи тахлилида бу асарларнинг етакчи концепцияси истиқлол гояларини илгари сурганида, деб хисоблайди. Жумладан, мунаққид «Маънавият, қадрият, бадиият» номли китобида Отабек ва Юсуфбек хожи образларига тўхталиб, шундай деб ёзади: «Отабек, Юсуфбек хожилар умр бўйи ватан деб унинг равнақига тўсиқ бўладиган ёвузларга қарши аёвсиз кураш олиб борадилар, шу юксак қиёфалари билан софдил китобхонни эргаштирадилар... Уларнинг бутун хатти-харакатлари миллий истиқлолга бориб тақалаверади...» 35 . Ушбу мулохазадан аён бўлаётирки, мунаққид талқинида А. Кодирий бир вақтнинг ўзида октябрь инқилоби гояларини қабул қилган, унга сидқидилдан хизмат қилган ва ўша пайтда яратган романларида эса шўро сиёсатига қарши кураш олиб бориб истиқлол гояларини илгари сурган. Бир қатор қодирийшуносларнинг сўнгги даврда яратган тадқиқотларида мана шу икки хил, қарама-қарши фикрларнинг мавжудлиги адабий танқид методологияси тамойилларининг, янгича танқид тафаккурининг юзага келишидаги мураккабликлардан, зиддиятлардан далолат беради, танқиднинг ўзини қайта қуриши осонлик билан юзага келмайдиган жараён эканини кўрсатади. А.Кодирийнинг хаёти ва ижоди тадқиқига багишланган С.Мирвалиевнинг «Абдулла Кодирий» номли монографияси хам қодирийшуносликдаги эътиборли ишлардан бўлди. Маълумки, С.Мирвалиев 60-йилларда чоп этилган «Ўзбек романи» номли китобида хам Кодирий романларини анча кенг тахлил қилган эди. Бу китобда хам ўша давр адабиётшунослигига хос бўлган айрим чекланганликлар кўзга 35 Алиев А. «Маънавият, =адрият ва бадиият» -Т.: 2000. 312 бет.

ташланади. Жумладан, муаллиф «Ўтган кунлар» романида ёзувчи мехнаткаш халқ вакилларини етакчи қахрамон қилиб олмаганини, тарихни синфийлик принцплари асосида ёритмагинини, ўтмишни идеаллаштирганини айтади. «Абдулла Кодирий» монографиясида муаллиф шўро давридаги камчиликлар хақида фикр юритиб, адабиётшуносликда бадиий асарга сиёсий- мафкуравий йўсинда ёндашиш етакчилик қилганини таъкидлайди ва истиқлол даврига келиб бу салбий оқибатлар бархам топганлигини, бадиий асарга холис ёндашиш имконияти пайдо бўлганлигини, бинобарин, адиб ижодига объектив бахо бериш ниятида эканини таъкидлайди. Дархақиқат, ушбу тадқиқотда у шўро даври адабиётшунослигига хос бўлган қарашлар «жанги»ни четлаб ўтилган, матнни тушуниб талқин қилишга харакат қилган. Бир неча бобдан ташкил топган ушбу монографияда Кодирийнинг оилавий шажараси, авлодлари, ижодга кириб келиш вақтидаги шарт-шароит, ижодининг илк намуналари- шеълари тахлили, хажвий асарларида кулги яратиш махорати мухтасар тахлил этилади. Муаллиф ёзган маълумотларнинг аксарияти китобхонга маълум бўлса-да, Абдулла Кодирий шеърларнинг давр билан хамоханглиги, жадидчилик харакати билан уйгунлиги мазкур ишнинг оригиналлигини таъминлаган. Колаверса, адибнинг насрий асарларидаги, жумладан, романларидаги шеърларнинг тахлили алохида ахамиятга молик. Мунаққид бу шеърларни мумтоз адабиёт анъаналари билан қиёслаб, ижодкорнинг поэтик махоратини кашф қилишга интилганки, бу хам тадқиқотнинг ютуқларидандир. С. Мирвалиев китобида Кодирийнинг романлари тахлилига кенг ўрин ажратилган. Хусусан, У «Ўтган кунлар» романининг мазмун –мохиятига тўхталиб: «Бинобарин, «Ўтган кунлар» эпик жанр турига кўра хам ижтимоий- тарихий, хам ишқий романдир» 36 , -деб асарнинг ижтимоий-тарихий ва бадиий – эстетик қимматига бирдай бахо беради. Демак, мунаққид талқинида ижтимоий тахлил хам, бадиий тахлилга хам эътибор қаратилганини кўришимиз мумкин. 36 Мирвалиев С. «Абдулла +одирий» -Т.: 2004. 79- бет.

Романнинг гоявий мотивини тарихийлик ва ижтимоийлик мезонлари асосида тахлил қиларкан, С. Мирвалиев асарнинг ижтимоий мазмунини белгилайдиган гоя-миллий истиқлол учун курашнинг етила бошлаганлигини кўрсатишдан иборатдир, деган хулосани беради. Чунончи, тадқиқотдаги тахлил, образлар таснифи, қахрамонлар нутқидан келтирилган парчалар- барчаси шу фикрни асослашга хизмат қилдирилган. Романнинг бадиий -эстетик қимматини белгилашда мунаққид масалага оригинал ёндашган.. Бунда унга асар матни асосий манба бўлиб хизмат қилган. Тадқиқотчи романдаги алохида тасвирлар, иборалар, манзараларнинг ўзига хослигини таъкидлаш орқали рамзий мазмунни очишга уринганига гувохи бўламиз. Хусусан, романнинг «...1264 хижрия...» деб бошланувчи илк жумласи билан асар хотимасидаги жумлаларнинг қиёслаш, Отабекнинг «Бобурнома» китобини ўқиши, Кумуш кўз ёраётганда Отабекни тушида кўриши каби деталлар, холатлар сингдирилган рамзий мазмунни очишга харакат қилган. Дархақиқат, бу борада муаллиф кейинги давр танқидчилигида «Ўтган кунлар» романининг янгича талқинини беришга уринаётган мунаққидлар билан хамқадамдир. Мунаққид «Мехробдан чаён» ва «Обид кетмон» асарларини хам ана шу мезонлар асосида талқин этади. Китобнинг яна бир қимматли жихати Кодирий хаёти ва ижодига оид мухим саналар, Кодирий шажараси, адибнинг қизи Адиба Абдуллаеванинг мактуби қўлёзмаси ва Кодирий қатл этилган жой харитасининг чоп этилганда, китобхонларга ёзувчи хаёти ва ижоди хақида тўлиқроқ маълумот олиш имконияти яратилганида. Истиқлол даври қодирийшунослигига ўзининг муносиб хиссасини қўшаётган ёш адабиётшунослардан бири Баходир Каримов сўнгги ўн йил мобайнида мазкур мавзуга багишлаб бир неча мақола эълон қилди, рисолалар чоп эттирди. «ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси» (Кодирийшунослик мисолида, 2002 йил) мавзусидаги докторлик диссертацияси зса, ўзбек адабиётшунослигида биринчилардан бўлиб Кодирийшунослик тарихини яхлит янгича методологик тамойиллар асосида тахлил ва талқин этди.

Б.Каримовнинг бу сохага қўшган мухим хиссаси шундаки, у сўнгги давр танқидчилигида юзагага кела бошлаган янгича методологик ёндашув– герминевтиканинг ўзбек адабиётшунослари фаолиятидаги ўрнини, мавжудлик даражасини илмий тавсифлаб берди. Унинг бу иши янигиланаётган адабий танқид методологик тамойилларининг мухим йўналишларини белгилашга хизмат қилди. Б. Каримовнинг Кодирий асарлари талқинига багишланган мақолаларига хос энг мухим хусусиятлардан бири янгича талқин тафаккурини ўзида мужассамлаштирганлигида. Бадиий матнни янгича тушуниш ва янгича талқин этиш унинг кузатишларига хос хусусиятларидан биридир. «Кодирий қадри» (2003) номли рисоласига жамланган мақолаларида айни шу хусусият устувор. Бошқа адабиётшунослардан фарқли равишда Б.Каримов ёзувчи Х.Султонов ва адабиётшунос М. Каршибоев сингари «Ўтган кунлар» романини, аввало, севги-мухаббат мавзусида битилган асар, деб қарайди хамда Отабек ва Кумуш мухаббати фожеаларини-тақдири азал тушунчаси билан боглаб тахлил қилади. Мунаққид «Ўтган кунлар» романи матнидаги қодирийшунослар кўпдан эътибор бермаган «тақдир» тушунчаси билан боглиқ воқелик ва рухият қирраларини асардан келтирилган кўплаб мисоллар воситасида далиллайди. Б.Каримовнинг ушбу рисолага кирган ва матбуотда эълон қилинган мақолаларини Кодирий ижодига онтологик ёндашувнинг ўзига хос намуналари сифатида бахолаш мумкин. Мунаққид асардаги матнни тутиб турувчи энг характерли нуқталарини топиб, олам ва одам бир бутунлигини «тақдир хукми» тушунчасининг мохиятига жойлай олган. Б.Каримов бизда кам ўрганилган хорижий қодирийшунослик муаммоларига алохида зътибор қаратган. У ўтган асрнинг 30-йилларидан бошлаб яқин йилларгача хорижий қодирийшуносликда яратилган мақола ва тадқиқотлар мазмунини, мохиятини, концепциясини, тадқиқ йўналишларини умумий тарзда бўлсада шархлаб берган. Мунаққиднинг кузатишича, 30-40 йиллардаёқ Парижда чоп этилган «Ёш туркистон», Берлинда нашр қилинган «Миллий адабиёт», «Миллий Туркистон» каби журнал ва тўпламларда босилган Исроилжон, Боймирза Хайит

сингариларнинг мақолаларида Кодирий ижоди тахлилга тортилган. Америкалик олим Эдувард Оливорд «Ўзбек адабий сиёсати», олмон адабиётшуноси Ниота Тун, Эден Наби, Майкел Мурфе каби тадқиқотчиларнинг турли даврларда Кодирий ижодига турлича қарашларини ифодалаган мақолалари ушбу мавзуга багишланган ўзбек адабиётшунослари тадқиқотлари билан қиёсланиб ўрганилади, хорижий қодирийшуносликнинг ўзбек адабиётшунослиги билан муштарак ва ўзига хос жихатларига аниқлик киритилади. Хуллас, ана шундай тадқиқотлар истиқлол даври қодирийшунослигининг ўзига хос жихатларини белгилашга имконият яратди. Жумладан, бу давр танқидчилигида Кодирий биографияси ва ижодий лабораториясининг хали очилмаган сахифаларига эътибор қаратилди ва кўплаб хотиралар, мақолалар, эсселар яратилди. Иккинчидан, шўро даври қодирийшунослиги ривожига хисса қўшган кўплаб мунаққидлар ўзларининг олдинги қарашларини назардан ўтказиб, янгича нуқтаи-назар асосида яратилган тадқиқотларини чоп этдилар. Жумладан, бундай адабиётшунослар қатарида М.Кўшжонов, С.Мирвалиев, А.Алиев, Х.Абдусаматов, У.Норматов кабиларни тилга олиш мумкин. Учинчидан, бу даврда етишиб чиққан ёш мунаққидлар изланишларида қодирийшунослик масалаларида янгича методологик тамойиллар асосида талқин этила бошлади. Бу ўринда ёзувчи Х. Султоновнинг адабий-танқидий мақолаларини, М.Каршибоев, Б Каримов ва бошқаларнинг илмий тадқиқотларини мисол келтириш мумкин. Жадид адабиётининг йирик намояндаларидан Фитрат ижодини ўрганишга хам 80-йилларнинг охиридан киришила бошланди. Бу пайтга келиб Б.Косимов, Э Каримов, Н. Каримов, Ш Турдиев сингари таниқли фитратшунослар сафига Х. Болтабоев, И. Ганиев, Г. Рахимова каби кўплаб ёш олимлар қўшилди. Айни ўша йилларда эълон қилинган мақолаларда бошқа жадидчилар каби Фитратнинг хам хаёти ва ижоди, биографиясининг очилмаган қирралари хақида маълумотлар бериб, унинг асарлари билан халқни таништириш асосий мақсад қилиб белгиланган эди.

Таъкидлаш жоизки, мустақилликкача ёзилган мақолаларда янгича тафаккур тарзига хос белгилар билан бир қаторда, шўро даври танқидчилигидаги адабий эхтиёткорлик, Фитратнинг шўро хукуматига хизмат қилган ижодкор эканлигини исботлашга уриниш тенденциялари бўрттирилганини кўрамиз. Бу жихатдан тадқиқотчи Г. Рахимованинг «Мунозара» уйгониш даракчиси», Н.Каримовнинг «Мавлоно Фитрат», Б.Косимовнинг «Тарих ва тақдир» рукни остидаги сухбати, Х. Болтабоевнинг «Номаълум Фитрат» мақолалари характерлидир. Бу мақолаларда Фитрат, бир томондан, жадидчилик харакати билан боглиқ холда халқни истибдодга қарши уйгонишга чақиргани айтилган бўлса, иккинчи томондан, унинг аста-секинлик билан шўролар позициясига ўта бошлаганини исботловчи қарашлар илгари сурилган. Бундай хол 80-йиллар охирларига келиб адабий танқидда эскича методологик тамойиллар (марксча- ленинча методология) билан янгича методологик қарашлар ўртасида кураш жараёни кечганлигини кўрсатади. Г.Рахимова «Мунозара» асари талқини асосида Фитрат дунёқарашининг шаклланиш жараёнларини тадқиқ этишга харакат қилади. Чунончи, Фитратнинг Истамбулда тахсил олгани, у ердаги ижтимоий-сиёсий воқеалар дунёқарашининг шаклланишида асосий омил бўлгани ва «Мунозара» асарининг яратилишига туртки бергани қайд этилади. Мақолада «Мунозара»га муносабат билдирган В.Б.Андреев, В.Климович каби рус олимларининг фикрларига муносабат билдирар экан, муаллиф Фитратни диний мутаассибликка қарши курашувчи материалист сифатида таърифлайди. «Шахс давр махсули экан, шу жамиятнинг жарохати-ю дардлари, ўсиш-ўзгаришларини ўзида хис қилади. Бинобарин, Фитрат хам материализмга бирдан келиб қолган эмас, у бунга классик меросимизни, хусусан, Бедил, Хайём фалсафасини, дунёвий билимларни чуқур ўрганиш асосида хамда ижтимоий-сиёсий воқеаларга қизгин аралашиш асносида эришди. Хозирги кунда биз учун Фитратнинг атеист сифатида намоён бўлишидан кўра, ислом эътиқодининг тарафдори- мусулмон зиёлисидан ўзи сигинган дин догмаларини инкор эта бориб дахрийлик позициясида туриб

$курашган ёзувчи даражасига кўтарилгани мухимроқдир.» 37 Н.Каримов хам «Мавлоно Фитрат» мақоласида адиб хаёти ва ижоди, унинг дунёқараши хақида маълумот беради, шунингдек, унинг «Захронинг иймони» хикоясини ўқувчилар эътиборига хавола этади. Мақолада муаллиф сўнгги давр танқидчилигида Фитрат ва Чўлпон ижоди жиддий ўрганла бошланганини, жамиятдаги ижтимоий- сиёсий ўзгаришлар туфайли танқидий тафаккурда хам эврилишлар юз кўрсатаётганини тўгри қайд этиб, Фитратнинг хаёти, ижодий фаолияти ва дунёқарашининг шаклланишини янгича мезонлар асосида ёритишга интилади. Бироқ олимнинг фикр-мулохазаларида, гарчи бу мақола мустақиллик арафасида ёзилган, қолаверса, Фитрат фаолиятини жадидчилик харакатининг етакчи гоялари билан боглашга харакат аниқ кўриниб турса-да, бошқа тарафдан, адибнинг шўро мафкурасига хизмат қила бошлаганини хам кўрсатиш, жумладан, 23-24-йилларда Фитратнинг Москвадаги Шарқ тиллари институтида ишлагани, яъни «давр хизматида» бўлгани қуйидагича таъкидланади: «У ўша йиллари Октябр инқилобининг халққа берган ва бераётган самараларини ўз кўзи билан кўрди. Ленин ва коммунистик партиянинг шарқ халқлари хаётига янгилик шабадаларини олиб кирганлигига ишонди, ижоднинг илк босқичидаги айрим миллий биқиқлик холатларини бартараф қилди, адиб имкони борича халқ ва давр хизматида бўлишга интилди» 38 . Н.Каримов Фитрат ижодидаги атеистик йўналишга ургу беради ва уни атеист ижодкор даражасига кўтаради. Хусусан, насрий асарларида Фитрат диний ақидалар устидан кулганини, ёзувчи «...худо, пайгамбарлар ва малоикалар хақидаги афсоналарнинг мехнаткаш халқ оммаси онгини захарлаш, унинг ижтимоий озодлик ва бахтли турмуш сари интилишларини кишанлаш учун ўйлаб топилган қурол эканини кўрсатади» 39 , дея алохида таъкидлайди. 37 Ращимова Г. «Мунозара» уй\ониш даракчиси» \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1989. 29 декабр. 38 Каримов Н. Мавлоно Фитрат \\ «Фан ва Турмуш». 1989. 7-сон. 7- 8-бетлар. 39 Ыша манба. 11- бет.$ $Албатта, фитратшуносликда бундай фикрларнинг учраши бежиз эмас. Зеро, адибнинг «Киёмат» каби хикоялари, «Шайтоннинг тангрига исёни» драмасининг зохирий мазмунида юқорида айтилган гоя етакчилик қилаётгандек таассурот қолади. Бироқ уларнинг ботиний мазмунига, рамзий жихатларига назар ташласак, бошқачароқ манзаранинг гувохи бўламиз. Фитрат диний мавзу воситасида жахолат батқогига ботган кишиларнинг маънавий инқирозини, иймонсизлигини, шунингдек, шахс эрки масаласини кўрсатишга харакат қилган. Буни машхур «Киёмат» хикоясида хам, Н.Каримов нашрга тайёрлаган «Захронинг иймони» хикоясида хам кўриш мумкин. Чунончи, «Захронинг иймони» хикоясида жодугарга айланган Захро охир -оқибат одамга нон эмас, иймон керак деб тавба қилишга уринади. Умуман, бу асарнинг етакчи концепцияси Оишанинг қуйидаги сўзларида ўзининг аниқ ифодасини топган: «- Кампир, энди сенинг тавбанг қабул бўлмайдир. Бобулинг билан чиқиб кўкка учиб кетган бўз отли одам сенинг иймонинг эди. Сен имонсиз бўлиб қолгансан. Имонсизнинг тавбаси қабул бўлмайдир!»-деди 40 . Демак, бу хикояда хам гап малоикларнинг худога эътирози ёки шубхаси борасида эмас, балки мусулмончиликда одамлар имон-эътиқодларини пок сақлаши зарурлиги хақида кетмоқда. Етакчи фитратшуносларидан бири Х.Болтабоевнинг «Номаълум Фитрат» 41 мақоласида Фитрат ижодининг умумий концепцияси методологик жихатдан тўгри белгиланган. Жумладан, ижодининг илк намуналаридан бўлган «Сайха» тўплами хақида фикр юритар экан, мақола муаллифи мажмуадаги ватанпарварлик ва истиқлол мотивлари учун Фитратни нафақат Бухоро хукумати, айни пайтда, Чор Россияси хукумати хам таъқиб қила бошлаганини Файзулла Хўжаев фикрларини келтириш орқали асослайди. Адибнинг «Мунозара» асари, диний мавзудаги «Киёмат» ва бошқа бир қанча хикоялари хақида мулохаза юритаркан, Х.Болтабоев, Г. Рахимованинг фикрларига эътироз билдириб, Фитратнинг асарлари динга қарши эмас, балки диний хурофотга, бидъатга қарши курашувчи асарлар, дея тўгри хулосаларга келади. 40 41 Болтабоев Щ. Номаълум Фитрат \\ «Ёшлик»$

Муаллиф Фитрат дунёқараши халқчил дунёқараш эканлигини алохида таъкидлайди, унинг драмалари, адабиётшунос ва тилшунос сифатидаги фаолиятига, мумтоз адабиётимизнинг билимдони сифатида ёзган мақолаларига ургу беради. Мақоласи якунида Х. Болтабоев Фитратнинг бой ижодий меросини ўрганиш кун тартибидаги асосий вазифалардан зканлигини айтаркан, биз хам шу ўринда олимнинг бу борада кейинги йилларидаги саъйи-харакатлари ибратли эканини, унинг фитратшуносликка муносиб хисса қўшиб келаётганини эътироф этишни жоиз деб биламиз. Истиқлол даврига келиб Фитрат ижоди жиддий ўрганилди, фитратшунослик янги босқичга кўтарилди. Ушбу йўналишда докторлик ва номзодлик тадқиқотлари яратилди, мақола ва рисолалар чоп этилди, ёш фитратшунос олимлар етишиб чиқди. Энг мухими, Фитрат ижодини ўрганишда холислик, теранлик, матн билан ишлаш етакчи усулга айланди. Колаверса, адиб ижоди хориждаги фитратшунослик билан қиёсий аспектда ўрганила бошландики, бу янги давр танқидчилигининг мухим ютуқларидан биридир. Фитрат ижоди тахлилига багишланган хорижлик ва ўзимизнинг олимларнинг тадқиқотларини қиёсласак, уларда кўпгина муштарак жихатлари билан бирга, тафовутли томонлар хам борлигига гувох бўламиз. Чунончи, хорижлик адабиётшунослар Фитратни атеист ва материалист, деб узил- кесил хулосани берадилар. Ўзбек адабиётшунослари эса, сўнгги даврдаги тадқиқотларида, Фитратнинг диний мавзудаги асарларида турли хил рамзий образлар, поэтик кўчимлар воситасида адиб миллий истиқлол мотивларини илгари сурганлигини, давр фожеаларини очишга хизмат қилганлигини асослаб беришди. Умуман, бу даврнинг янгича методологик тамойилларни ўзида мужассамлаштиришга интилаётган, тафаккурини қайта қураётган адабий танқид олдида нафақат Кодирий, Фитрат ёки Чўлпон ижоди хақида маълумотлар бериш, балки уларнинг таржимаи холи, қатагон қурбонига айланишганининг туб сабаблари, қолаверса, уларнинг бутун ижодий меросидан кенг китобхонлар оммасини хабардор қилиш вазифаси туради. Зотан, истиқлолга эришиб, ўз

$дунёқарашини қайта қураётган халқ ўзининг озодлиги йўлида фидойилик намунасини кўрсатган ижодкорлар хаёти ва ижодий мероси хақида тўлиқ тасаввурга эга бўлмоги лозим эди. Адабий танқиднинг бу йиллардаги миллий уйгониш даври адабиёти намояндалари, хусусан, Чўлпон ижодига доир фаолиятида аксиологик, тарихий- биографик ёндашувлар етакчилик қилганини кўришимиз мумкин. Шўро даври фалсафасида тилга олиниши таъқиқлаб келинган ва сўнгги пайтлардагина амалиётда қўллана бошланган акциологик ёндашув қадриятлар хақидаги таълимот бўлиб, фанга Х I Х асрнинг иккинчи яримида немис қадриятшуноси Э.Гардман ва француз олими П.Лаппи томонидан киритилган эди. «Акциология- акциологик онг, қадрлаш туйгуси, акциологик билиш, қадриятли ёндашув ва бошқалар асосида тўпланган қадриятлар тўгрисида билимлар системасидир» 42 . 80-йилларнинг охириларидан бошлаб ва асосан мустақилликка эришилганидан сўнг Чўлпон ижодига багишланган юзлаб мақолалар, ўнлаб китоблар чоп этилди. Уларда улуг шоир ижодий меросига, асосан, акциологик ёндашув етакчилик қилганлигини кўриш мумкин. Бироқ шуни таъкидлаш керакки, Чўлпон ижодини халққа қайтариш осон кечгани йўқ. Уни миллатчи, пантуркист, халқ душмани, деб айблаб келган қатогончи кучларнинг «меросхўр»лари шоирга нисбатан ушбу нохақ тамгаларни қаттиқ туриб сақлаб қолишга харакат қилдилар. Лекин истиқлол арафаларидаёқ янгича фикрлашга мойил бўлган тараққийпарвар зиёлиларимиз- ижодкорлару адабиётшунослар, мунаққидлар Чўлпон ижодини халққа қайтариш йўлида жиддий кураш олиб бордилар ва муайян натижаларга эришдилар. Шу боис, 80-йилларнинг охиридаёқ Чўлпон хаёти ва ижодий биографиясига, асарларига багишланган мақолалар бирин-кетин эълон қилина бошлади. Бу давр танқидчилигининг мухим хизматларидан бири шундаки, адабий танқид қисқа вақт ичида халқда, кенг китобхонлар оммасида Чўлпон хақида янги тасаввурларни уйготди. Бундай мухим ишни мунаққидлар шоир замондошларининг хотираларини, у хақида ўз даврида чиққан мақолаларни, бахс-мунозараларни чоп этиш ва уларга муносабат 42 «Фалсафа» =омусий лу\ат. -Т.:2004.17 бет.$ $билдириш, Чўлпоннинг асарларидан, мақолаларидан намуналар эълон қилиш, у хақдаги архив хужжатларини ва стенограммаларни босиш орқали амалга оширди. Бу борада таниқли олимлар О.Шарафиддинов, Н.Каримов, Э.Каримов, Ш.Турдиев, У.Норматов, Б.Назаров, А.Алиев, Б.Дўстқораевлар билан бир қаторда Д.Куронов, Б.Каримов, З.Эшонова, Н.Йўлдошев, С.Ахмад каби ёш адабиётшунослар хам фаоллик кўрсатдилар. Жумладан, 80-йиллар охиридаёқ «ЎзАС» хафталигида «Кайта қуриш ва маданий мерос» рукни остида Чўлпоннинг шеърларидан намуналар эълон қилинди 43 . Чўлпоннинг 1938 йил Ёзувчилар уюшмасида сўзлаган нутқи «Нутқ» сарлавхаси остида хам чоп этилди 44 . Шунингдек, унинг шеърлари 45 , «Кеча ва кундуз» романи 46 хам баъзи жузъий тахрирлар билан эълон қилингани китобхонларнинг Чўлпон хақида тасаввурлари бойишига хизмат қилди. Булардан ташқари, мустақилликкача бўлган даврдаёқ Чўлпон шеърлари жамланган «Бахорни согиниб» (нашрга тайёрловчи-И.Хаққулов) тўпламининг чоп этилгани хам унинг ижоди хақида ўқувчиларда муайян тасаввурларни шакллантирди. Шунингдек, Чўлпонга замондош бўлган, уни кўрган, билган кишиларнинг хотиралари, мақолаларининг топилиб, эълон этилгани хам шоир хаёти ва ижоди тадқиқотига доир материалларнинг тўпланишига имкон тугдирди. Жумладан, «Ёшлик» журналида Чўлпонга замондош бўлган Лазиз Азиззоданинг «Чўлпон ким эди» мақоласи 47 чоп этилди. Мақолада шоирнинг дунёқараши, шахсияти, ижоди хақида фикр юритилади. Чўлпоннинг рус, татар, озарбайжон, турк адабиётидан бахраманд бўлгани, рус ва турк тиллари орқали гарб адабиётини ўргангани ижодий камолотига катта таъсир қилгани айтилади. Гарчи мақолада Чўлпон хам октябрь тўнтаришидан кейин шўролар сиёсатига хизмат қилди, деган фикрга ургу берилган бўлса-да, унинг айрим шеърлари ўша даврда йўл қўйилган камчиликни фош қилганига эътибор қаратилади. А. 43 + айта = уриш ва маданий мерос \\ «Ызбекистон адабиёти ва санът». 1987. 4 декабр. 44 Чылпон. «Нут=» \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати».1981. сентябр. 45 «Ёшлик».1987.10 сон. 46 «Шар= Юлдузи». 1988 47 Азиззода Л. Чылпон ким эди? \\ «Ёшлик». 1988. 10 сон$ $Лазиззоданинг ушбу мақоласи Чўлпон хақида мухтасар маълумот берувчи дастлабки мақолалардан бири сифатида қимматлидир. Шунингдек, Абдуазиз Холмухаммедовнинг «Букилган бардош», К.Норхўжаевнинг «Мен билган Чўлпон» 48 мақолаларида хам Чўлпон хақидаги хотиралар баён этилган. А.Холмухаммедов 1928-1930- йиллар Самарқандда Чўлпон билан қўшни яшагани, бир-бирларига самимий муносабатда бўлишганини эслайди: Чўлпоннинг илмли, ақлли, мулохазали, бошқа миллат вакилларига хам дўстона муносабатда бўлгани айтилади. Муаллиф ўша пайтдаёқ Чўлпон ижоди хақида матбуотда танқидий мақолалар босилгани, унинг шеърий тўпламлари нашрига рухсат берилмаганини, хар томонлама таъқибга учраган шоир иқтисодий танг холда яшагани хақида маълумот беради. К.Норхўжаевнинг ёдномасида эса, 20-йиллардаги адабий мухитда Чўлпоннинг обрў- эътибори хақида фикр юритилади. Хусусан, Кодирий, Фитрат каби мактаб дарсликларига Чўлпон ижодидан хам киритилгани айтилади. Бу давр матбуотини кузатганда Чўлпон хаёти ва ижоди билан кенг халқ оммасини таништириш изчил давом этгани кўриш мумкин. Жумладан, Сирожиддин Ахмад томонидан нашрга тайёрланган Заки Валидий Тўгоннинг «Абдулхамид Сулаймон (Чўлпон)» 49 сарлавхали мақоласида Чўлпонни шоир сифатида бирдан порлаган улкан исътедод сохиби эканлиги қайд этилган. Заки Валидий шоир дунёқараши хақида фикр юритаркан, унинг қозоқ шоири Магажон билан хамфикр, хаммаслак эканлигини таъкидлаб шундай ёзади: «Чўлпон мафкуравий жихатдан Магажоннинг ўзи кабидир. Буларнинг хар иккаласини адабий фаолиятдан асл мақсади турк миллий маданиятининг фикрий уйгонишидир». Муаллиф ўз фикрини Магажон шеърларидаги «кун» ва «тун» образларининг Чўлпон ижодида хам «Шарқ ва Гарб», «мазлум ва золим» тарзида келишини таъкидлайди. Ушбу мақола ва бошқа хотираларнинг эълон қилиниши кенг китобхон оммасини Чўлпон шахси билан, унинг бетакрор ижоди билан таништиришда мухим ахамиятга эга бўлди. 48 Норхыжаев +. «Мен билан Чылпон» \\ «Шар= Юлдузи».1990. 6 сон. 49 «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1988. 3 апрел.$ $Чўлпоннинг Ёзувчилар уюшмасида сўзлаган «Нутқ»ининг чоп этилиши шоир хақидаги тасаввурларни кенгайтиради. Мазкур «Нутқ» ва унга хамоханг бўлган ижодкор хаётига оид айрим архив материаллари Чўлпоннинг хаёти ва ижодининг сир тутиб келинган жихатлари хақида маълумот бериш баробарида, шўро мафкурасининг манфур башарасини хам очишга хизмат қилади. Бу борада, айниқса, Н.Каримовнинг «Чўлпон учун кишан», 50 М. Каршибоевнинг «Мухит эркидаги тутқинлик» 51 мақолалари характерлидир. М.Каршибоев мазкур мақоласида ижодкорнинг қисмати хақида фикр юритиб, асосий эътиборни «шоир ва мухит» муносабатларининг айрим жихатларига қаратади. Унинг «Сомон парча» шеъри тахлили воситасида шўро тузумининг қаттол сиёсати 20-йилларнинг аввалидаёқ бошланганлигини, Чўлпоннинг бу шеъри зса 1923 йилда ёзилганлигига эътиборни қаратади. 30- йилларга келиб собиқ иттифоқ худудида давр ва шахс муносабатлари кескин тус олганини таъкидларкан, мақола муаллифи қосимовчилик, бадридиновчилик, Мунавварқори, Рамз, Боту «иши» каби суд жараёнлари пайтида Чўлпоннинг қамалмай қолгани сабабларини архив материаллари, хусусан, Давлат хавсизлик қўмитасида сақланаётган Чўлпоннинг жиноят ишидаги материаллар асосида кўсатади. Тахлилий қийматга эга бўлган М.Каршибоевнинг мазкур мақоласида 20-30-йилларда ижтимоий-сиёсий ва адабий мухитида зўравонлик авж олганини, сиёсий қатагонлар билан адабий мухитдаги қатагон сиёсати бир-бирига боглиқ бўлгани, бири иккинчисини тақозо этгани, тўлдиргани қатор далиллар билан исботлаб берилган. Чунончи, Чўлпоннинг бошида қора булутлар айлаган 1927 йилда матбуотда «Айн» ва Усмонхон каби мунаққидлар унга сиёсий айбар қўйишади, 30-йилларга келиб М. Швердин, А. Саъдий сингари ёзувчи ва мунаққидлар «қосимовчилик» деган тамгага ўхшаш «чўлпончилик» атамасини ўйлаб топишиб қўллай бошлайдилар. М. Каршибоев мақоласида архив материалларини ўрганиб, уларни тахлил ва талин қилиш баробарида, Чўлпоннинг КП(Б) Марказкомининг Ўрта Осиё бюроси котиби Бауманга йўллаган баённомаси матнини хам тўлигича келтиради. Бундан ташқари 50 Каримов Н. Чылпон учун кишан \\ «Фан ва Турмуш», 1991. 10, 11 сон. 51 +аршибоев М. Мущит эркидаги тут=инлик \\ «Шар= Юлдузи». 1990. 10 сон.$

мақолада келтирилган Фитрат ва Чўлпон билан қилинган тергов протоколлари матни хам ўша давр адабий ва ижтимоий мухити хақидаги тасаввурни кенгайтиради, бойитади. Н.Каримовнинг «Чўлпон учун кишан» сарлавхали тахлилий мақоласи хам янгиланаётган танқид тафаккурининг мухим жихатларини ўзида намоён эта олган. Унда хам, М.Каршибоев мақоласидаги сингари, 20- 30- йиллар ижтимоий-сиёсий хаётида ва адабий мухитида авж олган, бир- бирини тақозо этган, қатагон сиёсатининг мохияти очиб берилади. Ўша пайтдаги сиёсатнинг машъум кўриниши- «наркомпрос иши» тугагандан сўнг, «Миллий истиқлол» ва «Миллий иттихот» ташкилотлари аъзоларини қамаш бошланганлигини таъкидларкан, муаллиф 1929-йилнинг ноябридан 1930 йилнинг февралига қадар, яъни 4 ой давомида 87 нафар ўзбек зиёлиси «халқ душмани» сифатида қамоққа олинганини қайд этади. Мана шундай қалтис вазиятда хаёти хавф остида қолган шоир ўзини асраш учун қандай кўрган чора –тадбирларни кўргани, хусусан, Файзулла Хўжаевнинг қўллаб- қувватлагани туфайли бу сафар қамалишдан омон қолгани Н.Каримов мақоласида хужжатлар, маълумотлар асосида далиллаб кўрсатилади. Мақолада Чўлпонга «аталган» кишан, аслида, ўша давр хаёти учун характерли хол бўлгани, бу кишан бир неча йил давомида айгоқчи хуфиялар томонидан тайёрлангани, ўз жонини сақлаб қолиш илинжида шоирга тухмат тошларини айнан касбдошлари отгани (масалан, Насрулло Охуний тақризи) характерли далиллар билан асослаб берилади. Ўткир фош қилувчи пафос ёзилган, истиқлолнинг илк кунларида эълон қилинган бу хилдаги мақолалар халқимизнинг мустақилликка бўлган интилишларини қўллаб-қувватлашда, шўро даври фожеаларини тўлароқ хис қилишида мухим ахамият касб этади. Бу давр танқидчилиги халқни фақат Чўлпон биографияси, унинг тақдири билан таништирибгина қолмай, айни пайтда, адиб асарлари тахлили, таргиб- ташвиқини хам эътибордан соқит қилмади. Бу борада О.Шарафиддинов, Ш.Турдиев, Н.Каримов, А.Алиев, Б.Дўстқораев каби таниқли адабиётшунослар

$билан бир қаторда Б.Каримов, Н.Йўлдошевдек ёш тадқиқотчилар хам фаол изланиш олиб бордилар. 1992 йилда ёш тадқиқотчи Н.Йўдошев томонидан «Чўлпон хаёти ва ижодий библиографияси»нинг, «Фан ва турмуш» журналида 52 Ш.Турдиев нашрга тайёрлаган «Чўлпоннинг адабий танқидий мақолаларидан намуналар»нинг эълон қилиниши, 1988 йилда «Бахорни согиндим», 53 1991 йилда «Яна олдим созимни» 54 каби тўпламларнинг чоп этилиши, халқни Чўлпон ижоди билан таништиришга жиддий киришилганидан, ўз навбатида адиб асарларига қизиқиш гоят юксаклигидан далолат беради. Кисқа фурсатда Чўлпоннинг уч жилдли асарлари, «Адабиёт надир» номли адабий-бадиий мақолалар тўплами нашр этилди. 80- йилларнинг охири, 90- йилларнинг аввалида бошланган чўлпоншунослик қизгин илмий тадқиқот сохаларидан бирига айланди. Тез орада О.Шарафиддинов ва Н.Каримовнинг «Чўлпон» номли тадқиқотлари, «Чўлпон дунёси» номли мақолалар тўплами, «Чўлпонни англаш», «Рухий дунё талқини» каби рисолалар чоп этилди. Матбуотда кўплаб мақолалар эълон қилинди. Жумладан, қисқа фурсат ичида кетма-кет чиққан О.Шарафиддиновнинг «Кеча ва кундуз», 55 «Кўнгилда қолгуси унинг бир изи», 56 «Адабиёт яшаса, миллат яшар», 57 «Тирик сатр»ларнинг қийин қисмати», 58 «Чўлпон», 59 «Чўлпон таржимон», 60 «Чўлпон драмалари» 61 ва бошқа мақолалари ўша даврдаги адабий мухитда алохида салмоқ касб этиб, танқид тафаккурини янгилашга катта хисса бўлиб қўшилди. 52 Йылдошев Н.Ч ылпон щаёти ва ижодий библиографияси \\ «Фан ва турмуш». 1989. 10 сон. 53 Чылпон. Бащорни со\индим. –Т.: «Юлдузча». 1988. (нашрга тайёрловчи ва сызбоши муаллифи Иброщим Ха==ул.) 54 Чылпон. Яна олдим созимни.-Т.: /афур /улом номдаги адабиёт ва санъат нашриёти,1991.(тыпловчи Н.Каримов, Ш.Турдиев, масъул мущаррир ва сызбоши муаллифи О.Шарафиддинов) 55 Шарафиддинов О.Кеча ва кундуз \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1990. 16 феврал. 56 Ш арафиддинов О. Кынгилда =ол\уси унинг бир изи \\ «Шар= юлдузи», 1990, 3-сон. 57 Шарафиддинов О. Адабиёт яшаса миллат яшар \\ «Шар= юлдузи»,1993, 9- сон. 58 Шарафиддинов О. «Тирик сатр»ларнинг = ийин = исмати \\ «Ыэбекистон адабиёти ва санъати».1991. 51 сон. 59 Шарафиддинов О. Ч ылпон \\ «Ёш Ленинчи». 1989. 19-29 декабр. 60 Шарафиддинов О. Чылпон таржимон \\ «Гулистон». 1990. 2 сон. 61 Шарафиддинов О. Чылпон драмалари \\ «Санъат». 1990. 4 сон.$

О.Шарафиддинов Чўлпон ижодининг етук билимдони сифатида истиқлол арафасида ва истиқлолнинг сўнгги дастлабки йилларда ушбу мавзуда жонбозлик кўрсатиб ижод қилди. 1991 йилда «Чўлпон» номли рисоласини чоп эттирди. Унинг мақолалари ва бу рисола икки жихати билан гоятда ахамиятлидир. Биринчидан, олимнинг Чўлпон дунёқараш ва ижодий истеъдодига оид кузатишлари 80-йиллар охири танқид тафаккуридаги эврилиш ва янгиланиш жараёнини ўзида намоён этиш билан қимматли. Маълумки, шўро даври танқидчилигида Чўлпон ижоди, асосан, дунёқараш ва ижодий метод билан боглиқ холда айбланиб келинган эди. Унинг асарлари хақида ижобий фикр айтиш мумкин бўлмаган ходиса саналарди. Номи эса фақат миллатчи, пантуркист ва «халқ душмани» сифатида тилга олинар эди. Бинобарин, ижодини халққа қайтариш имкони пайдо бўлган 80- йилларнинг охирларида Чўлпон дунёқараши ва маслаги, ижодий методи ва асарларининг гоявий мазмунини белгилаш долзарб масалалар сифатида танқидчилик олдида кўндаланг бўлди. Шу боис, танқидчилар, ўз хохиш иродаларига зид тарзда бўлса-да, бор имкониятидан фойдаланиб, Чўлпонни хам худди Кодирий, Фитрат сингари шўро мафкурасига яқинлаштириб, шўро гояларига хизмат қилган, деган эътирофлар билан юзага олиб чиқишига уриндилар. О. Шарафиддинов хам Чўлпон хақидаги илк мақолаларида, шунингдек, «Чўлпон» номли рисоласида адиб дунёқараши, ижодининг гоявий мотивига тўхталаркан, унинг октябрь инқилобини катта умидлар билан кутиб олганлигини, дастлаб инқилобга сидқидилдан хизмат қилганлигини таъкидлайди. Айни чогда, мунаққид шоир шеърларининг тахлили орқали унинг миллий истиқлол мотивларини илгари сурганини хам таъкидлайди. Чўлпонннинг миллатчиликда айбланиб келинганига ўз муносабатини билдириб, О.Шарафиддинов унинг дунёқарашини ойдинлаштиришга харакат қилади. Мунаққид умуман миллатчиликка хос белгилар нималарда намоён бўлишини шархлаб, шундай ёзади: «...Унда муқаррар тарзда бир халқ бошқа бир халққа қарама- қарши қўйилади, бир халқни камситиш ва тахқирлаш эвазига бошқа халқ кўкларга кўтарилиб мақталади, хатто унинг ирқий устунликлари ва

бошқа афзалликлари хақида сафсата сотилади» 62 . Шоир ижодига шу нуқтаи назаридан ёндашилганда унинг на шеъриятида, на прозаси ва мақолаларида бирон бир миллатчилик унсурларини учратмаганини таъкидларкан, мунаққид, аксинча Чўлпоннинг миллатпараст шоир эканини ишончли далиллар орқали асослаб беради. Чўлпоннинг дунёқараши ва ижодининг гоявий мотивини белгилашда унинг миллатпарварлиги нуқтаи назаридан келиб чиқиб, асарларини талқин қилиш адабий танқид методологиясининг янгиланаётганлигидан далолат беради. Зеро узоқ вақт мабойнида шўро даври танқидчилиги Чўлпонни миллатчиликда айблаб келган бўлса, бу давр танқидчилиги унинг миллатчи эмаслигини, балки миллатпарвар эканлигини ижтимоий-эстетик тахлил асосида асослашга харакат қилди, қолаверса миллатпарварлик байналминал ижодкор бўлишга монелик қилмаслиги хам эътиборда тутилди. Бу давр танқидчилигида нафақат Чўлпон ижодини, шунингдек Фитрат, Кодирий асарларини хам тарихий-биографик ёндашув асосида талқин этишга уриниш кучайганлигини кўриш мумкин. Чўлпон хаётини, унинг ижтимоий фаолиятини ижоди билан, айниқса, асарларининг гоявий мотивлари билан боглиқ холда талқин этиш бу давр танқидчилигининг мухим хусусиятларидан биридир. Чунончи, О.Шарафиддинов Чўлпонга айб тақашда далил сифатида келтирилган «Бузилган ўлкага» шеъри хақида фикр юритар экан, шеърда «...баландпарвоз оханглар, кўтаринки кайфиятлар, хайқириш ёхуд фахриялар йўқ, аксинча, унда кўм-кўк ўтлоқлари топталган, подачилари осилган, шарақ-шарақ булоқлари қайнашдан тўхтаган, тогу- тошларида ўйин қилган, чопқиллаган гўзал қизлар, ёш келинлар гойиб бўлган хароб ахволи тасвирланган. Шеърда шу хақсизликларга, адолатсизликларга қарши курашга ундовчи эхтиросли мисралар бор», 63 деб тўгри талқин этади. Шеърда гўё Фаргона водийси манзаралари тасвирланган, деган қарашларга муносабат билдирар экан, мунаққид 56 мисра шеърнинг бирор жойида «Фаргона» сўзининг учрамаслиги, эхтимол, шоир «Шарқнинг бошқа бирор ўлкасини назарда тутган хам бўлиш мумкин», деган мулохазани айтади. 62 Шарафиддинов О. «Шар= Юлдузи»,1990, 3 сон. 63 «Шар= юлдузи»,1990, 3-сон, 192-бет.

$Бу каби мулохазалар ўша пайтда Чўлпон ижодини таргиб-ташвиқ қилиш, ўрганишга эхтиёткорлик билан ёндашилганидан далолат беради. Зеро, танқидчиликнинг бу борадаги саъй-харакатларини 1987 йилда Чўлпон ва Фитрат ижодини ўрганиш бўйича тузилган комиссия хулосалари билан мувофиқлаштириш лозим эди. Чунки 1987 йил 7 феврал куни Марказкомда ўттиз икки нафар олим ва ижодкор иштирокида ўтган йигилишда «Чўлпон ва Фитрат асарларини нашр этиш ва ижодларини янгича бахолаш тўгрисида» бир қарорга келинган эди. 64 Шу нуқтаи назардан адабий танқиднинг 80-йиллар охири 90-йиллар бошидаги фаолиятида Чўлпон зиддиятли ижодкор сифатида талқин этила бошланди. Бу хол, айниқса, шўро даврида хам Чўлпон ижодига имкон қадар муносабат билдирган мунаққидлар фаолиятига хос эди. Уларнинг мақола ва рисолаларида шоир ижоди, дунёқараши мураккаб, зиддиятли эканлиги, 30- йилларга келиб Чўлпон батамом совет позициясига ўтганлиги ижобий ходиса сифатида бахоланади. Бироқ бундай мазмундаги қарашлар ва эхтиёткорликлар қисқа фурсатда бархам топди. Мустақиллик эълон қилингандан сўнг эхтиёткорликнинг зарурати қолмади. Адабий танқид энди баралла Чўлпонни истиқлол куйчиси сифатида таърифлашга, бу таърифни асослашга киришди. Бироқ таъкидлаш керакки, адабий танқид истиқлол арафасидаёқ Чўлпоннинг истиқлол куйчиси эканлигини алохида қайд эта бошлаган эди. Чунончи, О.Шарафиддинов «Кеча ва кундуз» 65 мақоласида: «Бу роман бугунги кунда бизнинг қалбимизда жўш ураётган эркинлик ва мустақиллик охангларига эшдир. У ўзимизни танишимизга ёрдам беради. Юраклардаги инсоний гуруримизни янада авж олдиради», дея асарнинг тарбиявий ахамиятини алохида таъкидлаганди. Шунингдек, ёш мунаққидларнинг мақолаларида хам Чўлпон истиқлол учун курашган шоир эканлиги, шеърларида давр ва шахс фожеаси тасвири етакчилик қилиши баралла айтила бошланган эди. Умуман олганда, бу давр танқидчилигида Чўлпон дунёқараши, ижодининг гоявий мотивини белгилашда, бир томондан, унинг ижодига тарихийлик 64 О.Шарафиддинов, «Ижодни англаш бахти», 60-бет. 65 Шарафиддинов О. Кеча ва кундуз \\ Ыэбекистон адабиёти ва санъати. 1990. 16 феврал.$

тамойиллари асосида ёндашилганини кузатсак, иккинчи томондан, ижтимоий тахлил билан эстетик тахлилнинг уйгунлашган холдаги талқини, ижтимоий- эстетик тахлил адиб ижодини бахолашдаги етакчи мезонга айланганлигини кўрамиз. Бу тарздаги ёндашувлар таниқли мунаққидлари билан бир қаторда ёш чўлпоншунослар изланишларига хам хосдир. Жумладан, М.Каршибоев, Д.Куронов, З.Эшонова, Н.Йўлдошев сингари ёш чўлпоншуносларнинг мақолалари, қўлланма ва рисолалари айни шу хусусиятлари билан эътиборни тортади. Жумладан, Д.Куроновнинг «Чўлпон. Хаёти ва ижодий мероси» 66 номли қўлланмаси фикримизга далил бўла олади. Таъкидлаш жоизки, Д. Куронов чўлпоншунос сифатида Чўлпон ижодини хар томонлама тадқиқ этган мунаққидлардан. Унинг номзодлик ва докторлик диссертациялари Чўлпон насри поэтикасига багишланган. Олим Чўлпон ижодини, айниқса, насрини тадқиқ этишда янгича методологик тамойиллар, усул ва талқинларга асосланади, тарихий-биографик, тарихий-функционал, структуравий-функционал методларни муваффақият билан қўллайди. Мазкур қўлланмасида хам у шоир ижодини унинг хаёти ва ижтимоий фаолиятига доир мухим саналар билан боглиқ холда тахлил этади. Чўлпоннинг хаёт йўли ва ижодининг илк босқичи хақида фикр юритаркан, Чўлпоннинг чоп этилган биринчи асари сифатида «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 3-сонида босилган «Туркистонли қардошларимизга» номли шеърини кўрсатади. 67 Шу ўринда эслатиб ўтиш лозимки, О.Шарафиддинов Чўлпоннинг илк асари сифатида «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 29-апрел сонида чиққан «Курбони жахолат»ни тахмин қилган. Адабиётшунос Б.Каримов эса «Даха гўзал битиклар» номли мақоласида «Таржимон» газетасининг 1913 йил 17 ноябри, 261 сонидаги «Андижондан ўлан савола жавоб» сарлавхали мактуб хақида фикр юритиб, И.Гаспиралининг жавоб мактубини ёзишга сабаб бўлган бу хат «Сулаймонзода Абдулхамид Юнусов»- Чўлпон эканлигини айтади ва Чўлпоннинг савол мактуби тўлиқ келтирилганлигини таъкидлайди. Эхтимол, 66 Д.+уронов. «Чылпон» щаёти ва ижодий мероси-Т.: «Ы=итувчи». 1997. 67 Шарафиддинов О. ижодкорнинг илк асари сифатида «Садойи туркистон» газетасининг 1914 й 29 апрел сонида босилган «+урбони жащолат» деб тащмин =илади. =аранг: Чулпон, 9-бет.

ушбу мактуб Чўлпоннинг матбуотдаги илк қадамидир», дейди Б.Каримов. Ушбу фикрни Н.Каримов хам «Чўлпон» номли маърифий романида таъкидлаган. Н.Каримов «Чўлпон» 68 номли маърифий романида Чўлпоннинг дастлабки асари «Ойна» журналининг 1914 йил 18 январ сонида эълон қилинган «Андижонда янги банк» номли хабар эканлигини қайд этади. Юқорида келтирилган маълумотларнинг турли-туманлиги Чўлпон ижодий фаолияти бўйича изланишлар давом этаётганлигидан далолат беради. Д.Куронов «Чўлпон. Хаёти ва ижодий мероси» номли қўлланмасида Чўлпон дунёқараши билан қизиқаркан, М.Мухаммаджоновнинг «Турмуш уринишлари»га таяниб шоирнинг 1917-йил феврал инқилобини зўр шодиёна билан кутиб олганлигини, 69 шунингдек, Закид Валидийнинг хотиралари асосида бу даврда шоир нихоятда фаол бўлганлигини таъкидлайди. Бироқ қисқа вақтдаёқ Чўлпоннинг орзу-умидлари барбод бўлганлигини, унинг ижоди намуналари талқини билан асослашга харакат қилади. Мунаққид Чўлпоннинг 20-йиллар бошидаги, жумладан, «Ётоқдан», «Тарих», «Кўнгил», «Бас энди», «Алданиш» каби шеърларининг яратилиш асносидаги рухий холати билан тарихий воқеаларни уйгунлаштириб, қиёслаб фикр юритадики, бу хам Чўлпон ижодига тарихий-биографик ёндашув хамда ижтимоий-эстетик талқиннинг ўзига хос намунасидир. Мунаққид фикрича, Чўлпон шеърияти ХХ аср ўзбек поэзиясини ўзига хос тарзда янгилаган шеъриятдир. Шоир даврга мос тарздаги фикр ва туйгунинг шиддатли ифодасини бера олган янги шакл ва вазнни дадил қўллаган хақиқий навотир ижодкордир. Шеъриятидаги бу янги мотивларга мумтоз адабиётимизнинг энг яхши анъаналари асос бўлиб хизмат қилганини таъкидларкан, Д.Куронов Чўлпон поэзиясини тушуниш, унинг мазмун- мохиятини англаш фақат «матн» орқали эмас, балки контекстда тўла намоён бўлишини, шу асосдагина мукаммал талқинга эришиш мумкинлигини эътироф этади. Унинг фикрича, «контекст» тушунчасини шоирнинг шеър ёзаётган 68 Каримов Н. «Чылпон»-Т.: «Шар=» МАКБТ. 2003. 39 бет. 69 +уронов Д. «Чылпон», щаёти ва ижодий мероси-Т.: «Ы=итувчи», 1997, 9-бет.

пайтдаги рухий холати, дунёқараши, ўша даврдаги ижтимоий тарихий хаёт, тарихий- маданий анъана ва хоказолар ташкил этади. 70 Мунаққид айни шу мезонлар асосида Чўлпоннинг «Гўзал», «Бинафша», «Каландар ишқи», «Ўзбегим», «Бузилган ўлкага», «Виждон эрки» каби кўплаб шеърларини тахлилга тортади. Бироқ, шу ўринда сўнгги давр чўлпоншунослигида хам ўрни бўлса- бўлмаса ижтимоий талқинга хаддан ташқари ургу бериш холлари учрашини таъкидлаш зарур. Хатто шоирнинг «Гўзал» шеъридан хам эрк, озодлик гоясини излаш ножоиздир. Тўгри, танқидчидикда бу шеърнинг турли-туман талқинлари хам яратилди. Шундай бўлиши табиий деб қаралса-да, бироқ Чўлпонни шоир сифатида кўпроқ муайян бир гоянинг куйчисига айлантириш холлари кузатилади. Бу хол методологик жихатдан ўзини оқламаслигини шўро даври танқидчилиги мисолида кўриш мумкин. Чўлпон ижоди хақида таниқли адабиётшунос олим ва мунаққид Н.Каримовнинг тадқиқотлари хам алохида салмоққа эга. Ўтган асрнинг 20-30- йилларига доир манбаларни чуқур ўрганган захматкаш олим 80-йилларнинг охиридаёқ Чўлпон биографиясининг тикланишида, асарлари нашр этилишида, адиб хаёти ва ижодини ёритиш, концепциясини белгилашда, поэтик оламини талқин этишда жуда катта хизмат қилди. У ўз тадқиқотларида Чўлпоннинг улкан истеъдод сохиби, буюк шоирлигидан ташқари, ўз миллатини севувчи миллатпарвар, кўнгли нозик, хиссиёти уммон қадар кенг инсонлигини хам кашф эта олди хамда ХХ аср ўзбек адабиётини янгилашга ўзининг муносиб хиссасини қўшган новатор шоир ва ёзувчи сифатидаги сиймосини тўлиқ ярата олди. Назарий жихатдан, Н.Каримовнинг Чўлпон хақидаги илмий, оммабоп, маърифий асарларини ўрганар эканмиз, олимнинг ўзбек адабий танқидчилиги шўро даврига хос синфийлик хамда партиявийликка асосланган методологиядан халос бўлиб, янгича илгор методологик тамойилларга эга бўла бошлашида ўзининг муносиб хиссасини қўшганини кўрамиз. Н.Каримов адабий танқид методларининг жанр имкониятларини кенгайтиришга хизмат қилган 70 +уронов Д. «Чылпон», щаёти ва ижодий мероси-Т.: «Ы=итувчи», 1997, 28-29-бет .

$мунаққидлардан биридир. Унинг Чўлпон хақидаги кўплаб хотираларни тўплагани, архив материаллари ва давлат хужжатларини ўрганиб, шулар асосида адиб хаёти ва ижодига доир турли жанрларда ёзган асарлари танқид фаолиятининг кўлами кенгайиб, бошқа сохалар билан хамкорлиги тобора ортиб бораётганлигидан далолатдир. Бу адабий танқид методологиясининг янгиланаётган жихатларидан биридир. Истиқлол даврида чўлпоншуносликнинг янги йўналишлари таркиб топганини хам таъкидлаш жоиз. Жумладан, мустақиллик йилларида Чўлпон ва танқид, Хамза ва Чўлпон, Чўлпон ва Фитрат, Гаспиринский ва Чўлпон, Чўлпон ва театр, Чўлпон таржимон, Чўлпон ва матбуот каби йўналишлар бўйича турли хил илмий ахборотлар, мақолалар, хотиралар чоп этилди. 71 Уларда Чўлпоннинг ижодкор ва фаол жамоатчи шахс сифатидаги фаолияти тахлил этилади. Бу типдаги мақолалар адабий танқид доираси кенгайиб, бошқа сохалар билан алоқаси кучая бошлаганидан далолат беради. Айни пайтда, бу саъй-харакатлар қиёсий адабиётшуносликнинг ривожланишига муносиб хисса бўлиб қўшилди. Ана шундай изланишлар орасида, айниқса, «Гаспиринский ва Чўлпон», «Чўлпон ва Фитрат», «Чўлпон ва Хамза» каби мавзуларидаги тадқиқотлар Чўлпоннинг поэтик махоратини ёритишга хизмат қилади. Хулоса қилиб айтганда, истиқлол даври танқидчилигида Миллий уйгониш даври (Жадид) адабиёти намояндалари хаёти ва ижодини хар томонлама тахлил ва талқин этиш етакчи йўналишлардан бирига айланди. Адабий танқид Бехбудий, Авлоний, айниқса, Фитрат, Кодирий ва Чўлпон сингари миллий уйгониш (жадид) адабиёти намояндалари ижодини ўрганар экан, асосий эътиборни қуйидаги мухим масалаларга қаратди. 71 Йылдошев Н. «Умид Чиро =лари» \\ (Чылпон ва Фитрат) Ызбекистон адабиёти ва санъати. 1995. 20 январь; Сафтер Ногаев «Адолат-рущият манзили» \\ «Шар= юлзузи» 1999. 1 сон; Мамажонов С.«Чылпон ва ызбек театр санъати» \\ Ызбекистон адабиёти ва санъати. 1998. 30 январь; +уронов Д. «Кеча ва кундуз» \\ таржима тажрибаси Ызбекистон адабиёти ва санъати. 1995. 9 март; Дыст=ораев Б. «Чылпон: Газета еттинчи давлат» \\ Ызбекистон адабиёти ва санъати. 2004. 22 октябрь; Каримов Б. «Даща гызал битиклар» \\ «Янгиланиш со\инчи» Тошкент. 2004.$

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

08.09.2022

0

260.5 KB

Похожие