Табиат ва инсон бирлигининг бадиий ифодаси - Литература - Рефераты

Табиат ва инсон бирлигининг бадиий ифодаси

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

167 KB

Табиат ва инсон бирлигининг бадиий ифодаси Маълумки, шоирнинг қўлига қалам олиб, муайян пейзажни яратишдан мақсади табиат гўзаллигини инсон фаолияти билан боғлиқ ҳолда бадиий талқин этиш истагидир. Бу истак ижодкорнинг табиатга бўлган эстетик муносабати ва унинг бадиий сўздан фойдаланиш иқтидори – поэтик маҳорати туфайли амалга ошади ҳамда пейзаж яратилади. Инсон ва табиат тасвири пейзаж яратиш усулларининг ўзига хослиги, бу услубни рўёбга чиқаришда образ, воқеа ва тасвир элементларининг роли, пейзаж таснифи масалаларини ёритишда ёшлар шеъриятидан юксак маҳорат билан яратилган асарларни кўплаб топиш мумкин. Манзара тасвирига бағишланган шеърлар шоир туйғуларини ғоят нозик бадиий ифодалар ва айни вақтда кучли эҳтирос билан талқин қилади. Лирик шеърларда бу эҳтирослар қаҳрамон ички кечинмалари орқали очилиб берилган бўлса, пейзаж асарларида муайян табиат манзараси воситасида билвосита ифодаланади. Табиат манзарасининг образли фикрлаш натижасида яратилган тасвири эса ўқувчида кучли поэтик ассоциация уйғотади. Зеро, «поэтик манзара асарлари ҳам қалбларга қўшиқдай оқиб кириши, фикр уйғотиши, гўзалликка, эзгуликка муҳаббат туғдириши керак» 1 . Бундан ташқари , пейзаж зиммасига жуда муҳим ижтимоий вазифа ҳам юкланадики, бу ижодкорга ўзи тасвирлаётган табиат манзарасини ҳаётимизнинг энг муҳим муаммолари билан боғлаш имконини беради. Бугунги ёшлар шеъриятидаги поэтик манзара асарларининг аксарияти она- Ватан табиатининг гўзаллигини, ол а м ва одам дардлари мужассамлашган оғриқ нуқталарини тасвирлашга қаратилган. Бундай асарларда тасвирланаётган пейзаж, шоир айтмоқчи бўлган поэтик фикр - ғоялар кишини олам тақдири ҳақида ўйлашга мажбур қилади, табиат гўзалликларини севишга, эзгуликка раҳна солувчи кучларга қарши тўришга чорлайди. Эркин Воҳидовнинг «Манзара», «Ўлка», «Баҳор»; Абдулла 1 Норбоев Б. Курашчан шеърият.-Тошкент. 1977, 141-бет.

Ориповнинг «Куз манзаралари», «Манзара»; Рауф Парфининг «Сунбула», «Ёмғир ҳам тинмади узун кун»; Омон Матчоннинг «Манзара»; Тилак Жўранинг «Саратон»; Усмон Азимовнинг «Қизармоқда ўрик барглари»; Садриддин Салимовнинг «Ариқ бўйи – туянинг ўркачлари», «Шивирлайди дарё хушҳол» каби асарларида табиат манзараларининг т а свири юксак бадиий маҳорат билан тасвирланади. Э.Воҳидов ўзининг «Манзара» номли шеърида «Мажнунтол шохига қўнган қора қушлар» - эзгуликка соя солишга уринган кучларни тасвирлар экан, бадиий образларга катта ижтимоий вазифа юклайди. Шоир виждонсиз, бемеҳр одамларни қора қушга, оғир аҳволга тушиб қолган кишиларни эса боши эгик мажнунтолга, ундан ёрдамини аямаган беминнат содиқ дўстни эса булбулга ўхшатади, ҳақиқат қуёши чарақлаганда қора қушлар чекинади демоқчи бўлади: Булутнинг орасидан Қуёш кулиб қарайди. Мажнунтолнинг ювилган, Сочларини тар а йди . 2 А.Орипов табиат манзараси замиридаги поэтик образларни, шамоллар қўшиғи-ю, хазонлар армонини ҳис қила оладиган ҳассос қалб соҳиби. У куз манзарасининг бир парчасини шундай тасвирлайди: Булут тошди, Водий осмонини Қоплаб қолди хира кўланка Ел овора, Намхуш хазонни Учиролмай боғдан йўлакка. Новдалари бирдан қотгандай, Кўринади сукутда толзор. Гўё ниманидир кутгандай, 2 Воҳидов Э. Муҳаббатнома.-Тошкент. 1986, 42-бет.

Булутлар ҳам ювош, беозор ... Кузнинг сокин манзараси. Боғ аро тўшалган намхуш хазон – умр сўқмоқларига ёйилган армон, «ювош булут» эса шоир қалбида қолган, шеър бўлиб тўкилмаган дардлардир. Ижодкор табиатнинг муайян манзарасини тасвирлар экан, ҳар бир образ ёки тимсолни яратишда оламнинг ўзига хос қирраларини излаб топиб, унга янгича маъно теранликларини юклашга интилади. Пейзаж хоҳ мустақил асар бўлсин, хоҳ бирор лирик шеърий асар таркибида келган бўлсин, катта-кичиклигидан қатъий назар, ҳаётий маъно ифодалашга хизмат қилмоғи керак.Хусусан, Муҳаммад Алининг «Спитамен» асарининг «Дарахт ўсар» деб бошланувчи қисми д аги пейзаж тасвирида шундай мисралар бор: Қара, дарахт саҳрода танҳо, Урар, урар бўрон унга бош. Дарахт кўзин очолмас, аммо, Бардошимга қўшади бардош. 3 Шоир тасвирлаган манзара – ортиқча тавсифлардан холи. Шеърда эзгулик билан ёвузлик ўртасидаги кураш ўз ифодасини топган. Саҳрода ўсаётган танҳо дарахт эзгулик, яъни ҳаёт рамзи, унга тинимсиз «бош ураётган бўрон» эса ёвузлик тимсолидир. Шоир дарахт образи орқали одамларни ҳаёт қийинчиликларидан қўрқмасликка, доимо ҳақиқат ва эътиқод учун курашдан қайтмасликка ч а қиради. Табиат манзаралари замиридаги уйғониш ва жонланиш фалсафаси, сокин ва шиддатли ранглар-у шакллар қиёфаси, нурлар ва товушларнинг лирик тимсолларини поэтик таҳлил этиб, пейзажнинг оригинал бадиий ифодаларини яратган Рауф Парфи табиат манзарасининг ҳар бир нозик қирраларини поэтик таҳлил объектига айлантиради, у табиат манзарасининг реал тасвирини чизиш орқали образли фикр юритади, дарахт новда л арининг оҳиста қисирлашидан булутларнинг сукутигача барини 3 Рауф Парфи. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 25-бет.

бадиий тимсолга кўчиради, оламнинг бадиий қиёфасини поэтик тилда тасвирлайди: Ёз кечаси. Осмон – фалакда, Кундузни китоби ўқилди. Тарс ёрилди қовун палакда, Олтин шафтолилар тўкилди, 4 дея шоир тун манзарасининг оддий ҳолатидан поэтик умумлашма ярата олган. Рауф Парфи табиат манзараларидан поэтик кашфиётлар яратади. У ўзининг бадиий мушоҳадаларини сатрдан сатрга, мисрадан мисрага ўстириб, ривожлантириб боради. Шоирнинг манзара асарлари қўшиқдай ўқилади. Чунки , у анъанавий табиат тасвирини тамомила янги ташбеҳлар, оригинал чизгилар ила бойитган. Дарё мавжларига ёзилмиш ғазал, Майсалар эгилиб ўқийди китоб, Шодланиб хандалар отар бир лаҳза, Бир лаҳза оҳ т о ртиб қўяди офтоб . 5 Бу шеърнинг ҳар бир мисрасининг ўзи шеъриятимиз учун бадиий кашфиёт десак адашмаймиз. Адабиётшунос И.Ҳаққулов «Дарё мавжларига ёзилмиш ғазал» мисрасини таҳлил қилар экан: «Ростини айтсам, шу мисранинг ўзи мен учун яхлит шеър. Яхлитлиги шундаки, у кўнгилда дарё мавжларига ўхшаш таассурот уйғотади, шунинг учун бўлса керак, бу мисра хаёлда тирик бир ғазал сифатида қайтарилаверади. «Баҳра» деган сўзимиз бор-ку. «Дарё мавжларига ёзилмиш ғазал» ҳам баҳра пайдо қилади. Мавжли дарё манзарасига гўё яна бир «чизги» тортилади» 6 ,- деб ёзган эди. Дарҳақиқат, бу манзара шеърнинг ҳар бир мисраси ҳақида ҳам худди шундай мулоҳазаларни билдириш мумкин. Чунки , шоир чизган 4 Рауф Парфи. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 25-бет. 5 Рауф Парфи. Акс садо.-Тошкент. 1970, 22-бет. 6 Ҳаққулов И. Сўзлар руҳ қанотларидир.//Ўзбекистон адабиёти ва санъати.1988, 17 июнь.

манзара руҳи нечоғлик гўзал бўлса, образли бадиий фикр ҳам шунчалик теран. Маълумки, майсалар қуёшга талпинади. Шу боис шоир: «Бир лаҳза оҳ тортиб қўяди офтоб», - дейди. Ана шу «бир лаҳзалик оҳ» аслида табиатнинг гўзал манзарасидан лол қолган шоир қалбининг лаҳзалик ҳаяжонидир. Рауф Парфи табиат манзарасининг поэтик ифодасини яратар экан, борлиқни жонлантириб, унга инсон дардларини эш қилади. Шу боис шоир асарларида олам ва одам дардларининг уйғунлиги кўзга чалинади. Тош ҳақидаги бир шеърда «замбарак»-қуёшнинг ўқидан яраланган заминни бошига «яшил чамбарак» ўраган ҳолатда тасвирлайди. Эрта тонгда уфқнинг алвон ранг олиши – ярадор замин қалбининг доғи. Лекин ана шу ҳолат замирида ҳаётнинг абадийлигига кафолат берувчи катта фалсафий ҳикмат яширинган. Шоир вақтнинг узлуксизлиги ва ҳаётнинг боқийлиги ҳақидаги ҳақиқатга ишонтира олади: Тонг отмоқда. Тонг ўқлар отар, Тонг отмоқда, қуёш – замбарак. Яраланган ер шари ётар, Бошларида яшил чамбарак. Тонг отмоқда, мусаффо тонгга, Юрагини тутар одамлар. Шу тонг учун келган жаҳонга Шу тонг учун ўтар одамлар . 7 Шоир табиат ҳодисасининг табиий бўёқларини, қуёшнинг илк бор замин бағрига тиғ уришидан тортиб, уфқнинг ял-ял товланишигача барини кучли руҳий-ҳиссий жозибаси билан тасвирлайди. Рауф Парфи ўзининг табиатнинг ажралмас қисми, латофатли оламнинг бир зарраси деб билади. Шу боис унинг сочига томчилаётган томчилар бирдан кучли ёмғирга айланиб, «ҳам қайғусига, ҳам руҳига» 7 Рауф Парфи. Сабр дарахти. 26-бет.

шиғалаб ёға бошлади. Табиат ҳодисалари шоир юрагининг қатларига етиб боради, «пуштиранг ва заъфарон ғунчалар» унга ҳамдард бўлади: Ғунчалар пуштиранг ва заъфар, Зангори япроқлар шаҳрида. Ғунчалар орзумдек ҳар сафар, Ғунчалар қалбимнинг бағрида. 8 «Пейзаж шоир руҳини, дунёнинг кўринишини ёрқин характерловчи воситалардан бири» 9 эканлиги Рауф Парфи шеърларида ёрқин кўриниб туради. Шоир табиат манзаралари орқали ўлкамиз гўзаллигини образли воситалар орқали тасвирлар экан, ана шу поэтик шакл ёрдамида ўз ички кечинмаларини ҳам баён қилади. Пейзаж- кўркам манзара ифодаси эмас, баъзан замондошларимиз меҳнатини улуғловчи, порлоқ истиқболдан дарак берувчи бадиий восита ролини ҳам ўтайди. Рауф Парфининг назарида кечга томон «сочини турмаклаётган қуёш» тун даракчисигина бўлиб қолмасдан, тонг элчиси ҳамдир. У ҳаёт тонги келажак элчиси бўлгани учун ҳам гўзал: Кундуз ўйга чўмар, тун яқин, Осмон янглиғ оқшом шарпаси, Олис уфқ четида ёрқин, Кўкнинг қизил шоҳи пардаси. Кечки қуёш турмаклар сочин, Жозибали бўлар эрта. Рауф Парфининг пейзаж яратиш маҳоратининг ўзига хослиги шундаки, у борлиқни бадиий тадқиқ этар экан, ўзининг руҳига мос манзаралар тасвирида дардчил шоир юрагининг изтиробларини кўради, бинобарин, «осмоннинг синиқлигини», «жарангсиз кумушнинг жаранглашини», «хотиранинг тасбеҳлари тизилишини», «яланғоч дарахтларнинг сирли энтикишини» поэтик идрок этиш шоирнинг юксак бадиий маҳоратидан далолат беради. 8 Рауф Парфи. Акс садо. 3-бет. 9 Ёқубов Ҳ. Ғоявийлик ва маҳорат.-Тошкент. 1963, 87-бет.

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат манзарасининг сўлим лавҳаларини ногаҳоний қалб кўзи билан кўриб, унинг мўъжизакор лирик лавҳаларидан фалсафий-эстетик умумлашмалар қилишга интилиш тамойили етакчилик қилади. Уларнинг тинимсиз ижодий изланишлари-ю ўзига хосликка интилишлари натижасида табиатдаги ҳар бир оддий деталь ҳам бетакрор поэтик тимсолга айланади. Усмон Азимов кузги боғ манзарасини чизар экан, «олтин фасл» ни боғ ичидаги «беланчаги-изғирин, йўргаги-барги хазон»дан ўралган чақалоққа ўхшатади. Булут ёмғир дардларини тўкиб солади, нам шабададан титраётган боғдаги гўдак кузнинг «беш панжаси бўлмиш яланғоч шохлар совуқ қотган. Усмон Азимов «тунни оралаб сим- сим» ёғаётган ёмғир ва чақалоғини боққа ташлаб ўзи «баҳорнинг ортидан сарсон кетган» табиатнинг тили билан сўзлайди: Ёмғир ёғиб ўтди, Тунни оралаб сим-сим: Шамолларда сесканиб, Тўкилиб титранар боғ, Гўё боғнинг ичида – Беланчаги-изғирин, Йўргаги - барги хазон, Алаҳсирар чақалоқ. Дер а задан тушган нур, Ёнар ўрик шохида, Шох – бемор, совуқ қотган Гўдакнинг беш панжаси, Уни нодон онаси Ташлаб мени боғимга, Ўзи баҳор ортидан, Сарсон кетган чамаси . 10 10 Усмон Азимов. Дарс.-Тошкент. 1986, 54-бет.

Бугунги ўзбек шеъриятида пейзаж оламни фалсафий-эстетик моҳиятига кўра поэтик тадқиқ этиш воситаларидан бири бўлиб келмоқда. Усмон Азимов «тунни оралаб сим-сим» ёғаётган ёмғир, шамолнинг дарахтларнинг сескантириши ва новдаларнинг юраги шув этиб, сарғиш япроқлар дув тўкилишини сермаъно образлар орқали тасвирлаган бўлса, Садриддин Салимов оламни табиий рангларда кўришга интилади, «куз шамоли сим-сим эсиб, дарахтларни ечинтириши», юлдузларнинг «булутларга бандилигини», пахса деворларнинг мудроқлиги-ю, «оғзини юмган тандир»-қуёшнинг паришонлигини салмоқли поэтик тасвирга кўчирадики, шоир тасвирланаётган ҳодисалар инсон руҳиятининг тимсоллар и ни, кечинмаларининг бетиним ҳарак а тини гўё ўзига сингдирганга ўхшайди: Куз шамоли сим-сим эсиб, Дарахтларни ечинтирар. Кейин висол завқин сезиб, Бўса олиб тентирар, Ким бўларди бунга гувоҳ, Юлдуз булутга банди, Пахса девор мудрар, эвоҳ, Оғзини юмган тандир . 11 Шоирни муайян табиий ҳодисалар динамикаси қизиқтирмайди. Гарчи табиат манзарасининг уни кўриш, эшитиш, ҳис қилиш натижасида уйғотган ассоциациялари мукаммал ва конкрет пейзажни ташкил этса - да, поэтик маъно бадиий деталлар ривожининг кулминацияси сифатида реаллаш а ди. А д а б ий анъана муайян пейзаж билан боғлиқ бадиий образлар ва турғун де т алларни шакллантиради. Хусусан, куз фасли манзараси тасвирланган шеърларда, одатда, боғ, дайди шамол, хазонлар, ёмғир, дарахт каби образлар қўлланилади. 11 Садриддин Салимов. Ёруғлик одами.-Тошкент. 1983, 20-бет.

Пейзаж ҳар бир шоир ижодида ўзига хос бадиий вазифа бажаради. Хуршид Даврон учун пейзаж табиатнинг беғубор ва латофатли манзараларини поэтик оҳангларга мос чизгиларда тасвирлаш воситасидир. «Табиат билан қардошлик, уни теран, инсоний туйғуларга ҳамоҳанг англаш поэтик манзараларни равшан тиклашга, кўнгил ҳолатларини аниқ ифодалашга замин бўлади» 12 , - деб ёзган эди танқидчи Аҳмад Аъзам Хуршид Даврон ҳақида. Шоир «табиатнинг боғ кўчаларида» кезар экан, унинг ҳар бир чечагидан, ҳар бир япроғидан катта руҳий қувват олади. Ана шу кечинмалар асосида тузилган қуйма мисраларда табиатнинг бетакрор гўзаллиги шоирнинг жўшқин туйғулари билан қоришиб кетади: Тун чўкади бағримга секин, Ой чўмилар – сочлари тўзғин, Меҳмон бўлиб келади шамол, Ялпиз ҳидин босиб бағрига. «Ялпиз ҳидини бағрига босган шамол» образи ҳам манзара шеъриятидагианъанавий бадиий унсурлардан бири. Бу поэтик детални Рауф Парфи: Қор ҳиди димоққа урилди, Ухлайди шамолнинг қўйнида Баргларини тўкмаган райҳон, 13 тарзида қўллайдики, ҳаётнинг боқийлиги ҳақидаги поэтик маъно беғубор кайфият ифодаси орқали баён қилиняпти. Хуршид Даврон яратган поэтик манзараларда фикрий тиниқлик, маъно теранлиги, туйғулар ҳаракатининг изчиллиги ва тасвир объектига кирган олам кўринишининг тимсоллаштирилиши кўзга ташланади. Шоир ҳар бир тимсолга ўз кайфиятини муҳрлайди. Масалан: Самарқандда ўрик гуллайди, Майса босди отам қабрини, - 12 Аъзамов А. Масъул сўз.-Тошкент. 1987, 97-бет. 13 Рауф Парфи. Сабр дарахти. 37-бет.

мисраларида оламни икки қутби – ҳаёт ва ўлим, эзгулик ва ёвузлик, навқиронлик ва кексалик ҳақидаги фалсафий тимсол ўз аксини топган. Зеро, ўрикнинг оппоқ гулга бурканиши, кўкламда табиатнинг уйғониши тириклик ва ҳаёт рамзи бўлса, «майса босган қабр» - тирикликнинг ниҳояси, ўлим белгисидир. Хуршид Даврон табиат манзараларини бадиий тадқиқ этишга астойдил киришган, пейзаж яратишда ўз йўли, ўз овози ва ўз услубига эга бўлган ижодкордир. Ҳозирги замон ёшларининг шеъриятидаги пейзаж ўз бадиий асосининг табиийлиги, ижодкорнинг ички кечинмалари ва маънавий оламини мужассамлаштириш даражасининг ўзига хослиги, табиат манзараларини поэтик ўзлаштириш усулининг янгилиги билан характерланади. Поэтик пейзаж муайян табиат манзарасининг оддий кўчирмасидан иборат эмас, балки пейзаж яратиш санъати реал табиат манзараси тасвирини ташкил этувчи образларни эстетик нуқтаи назардан танлаш ва бадиий контекстда жойлаштириш билан боғлиқ муайян қонуниятларга бўйсунади. Биргина «боғ» ва «хазон» образларини олиб кўрайлик. Одатда куз манзарасини чизишга киришган шоир дарҳол хазонлар тўшалган боғни кўз олдига келтиради: Яна далаларга бошлайди ҳавас, Боғларда хазонлар ёнади лов-лов. (А.Орипов). Қизармоқда ўрик барглари, Боғлар аро кузги тантана. (У.Азимов). Намчил оқшомингда кезаман, кузак, Тилларанг баргларинг бошимда гултож. (Тилак Жўра). Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Куз, боғ, қизғиш япроқларнинг маънолари ўзига хос поэтик параллализмни юзага келтиради.

Бу образлар қайта-қайта қўлланилиши пейзаж тасвирининг анъанавий, турғун поэтик формулаларини юзага келтирувчи омилдир. Ҳозирги ёшлар шеъриятидаги пейзаж асарларнинг поэтик табиатини чуқур тадқиқ этишда пейзаж типлари, унинг таснифи ва эстетик типларини ажратиш жуда муҳим аҳамиятга эга. Ўзбек адабиётшунослигида пейзаж таснифига доир мулоҳазалар билдирилган эмас, у ёки бу шоир ижодидаги манзара асарлар муайян туркумларга ажратиб ўрганилмаган. Рус шеърияти тадқиқотчиси М.Н.Энштейн пейзажни тасниф қилиш мезонларини ишлаб чиққан бўлиб, XVIII-XIX аср шеъриятидаги пейзажларни эстетик, жанрий ва услубий хиллари ҳақида қимматли мулоҳазаларни билдирган 14 . Биз М.Н.Энштейннинг пейзажни тасниф қилиш мезонларига доир назарий фикрларига тўла қўшилган ҳолда, 80-йиллар ўзбек шеъриятидаги манзара асарларни муштарак ва хусусий белгиларига кўра таснифлашга ҳаракат қилдик. Поэтик пейзажни муайян тип ва турларга бўлиб тасниф қилиш тажрибаси ўзбек адабиётшунослигида илк бор амалда қўлланилмоқда. Поэтик пейзажни бир неча мезонлар асосида тасниф қилиш мумкин. Бунда тасвирланаётган табиат манзарасидаги бадиий образларнинг услубий-маъновий хусусиятлари, ғоявий-эстетик вазифалари ҳисобга олинади. Масалан, ўзига хос замоний ва маконий белгисига кўра поэтик манзара икки типга бўлинади: а) мавсумий пейзаж; б) маконий пейзаж. Мавсумий пейзаж ҳам ўз навбатида қишки, баҳорги, ёзги ва кузги манзара каби ички кўринишларга эга. Маконий пейзажнинг ҳам структурал- семантик типлари кўп бўлиб, ҳозирги ўзбек шеъриятида тоғ, чўл, водий, дарё, денгиз, боғ, экинзор, гулзор, яйлов манзаралари каби ранг-баранг кўринишлари қайд қилинган. 14 Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайник вселенной. Система пейзажных образов в русской поэзии. –М. 1990, С. 130-200.

Муайян табиатдан олинган таассуротларнинг бадиий матнга айланиш даражасига кўра пейзажнинг уч хил услубий-эстетик типлари мавжуд: 1 . Идеал манзара . Маълумки, поэтик манзаранинг энг қадимий ва кенг тарқалган типларидан бири идеал пейзаждир. Идеал пейзажнинг эстетик моҳияти борлиқдаги энг олий, тўкин-сочин, эзгу ҳислар уйғотадиган гўзал табиат манзараларини тасвирлашдан иборатдир. Идеал пейзажнинг илк намуналари антик адабиёт намоёндалари – Ҳомер, Феокрит, Вергилий ва Овидий томонидан яратилган бўлиб, ўрта асрлар, айниқса Уйғониш даври адабиётида ўзининг юқори тараққиёт босқичига чиққан. М.Н.Энштейн идеал пейзажнинг мумтоз намуналари яратила бошлаган даврни поэтик манзара яратиш анъанасининг ибтидо нуқтаси деб ҳисоблайди. 15 Адабиётшуносликда идеал пейзажнинг антик ва ўрта асрлар оврупо шеъриятида шаклланган беш унсур назарияси мавжуд. Бу поэтик қонунга кўра идеал пейзаж беш асосий белгиси билан характерланади: 1) Бўстон чаманларининг анвойи ҳидларини оламга таратувчи оромбахш, енгил шабада; («Ухлайди шамолнинг қўйнида, баргларини тўкмаган райҳон»,-дейди Рауф Парфи «қор ҳиди димоққа урилган» кеч кузакнинг идеал манзараси тасвирига бадиий чизги ахтарар экан). 2) Чанқоқни қондириб, дилга ором б е рувчи сарч а шма-ю ирмоқлар. Шеъриятда бу поэтик образнинг дарё, кўл, ҳовуз, денгиз, анҳор, ариқ каби семантик эквивалентлари қўлланилиши ҳам мумкин: Дарё мавжларига ёзилмиш ғазал, Майсалар эгилиб ўқийди китоб. (Рауф Парфи). Шошилиб чопади табиб ирмоқлар, Ернинг томирига қуймоқ учун қон. (Э.Воҳидов). Шивирлайди дарё хушҳол, 15 Эпштейн М.Н. Природа, мир, тайник вселенной.–М. 1990, С. 131.

Гард йўқ ҳавода. (С.Салимов). 3) Дала-қирла р га, она заминнинг ҳамма жойига алвон ёйилган ранго-ранг гуллар: Томларда қизғалдоқ - арғувон мужда, Тоғларда лолалар - қирмизи хабар. (Омон Матчон). Барқут кийиб безанди боғлар, Саҳролар кўксига тақди қизғалдоқ. (Э.Воҳидов). 4) Панжалари – илдизлари билан она-заминни қучиб турган улуғвор серсоя дарахтлар. Гуркираб ўсаётган дарахт, бутазорлар, майсалар, умуман, яхшиликнинг улуғланиши идеал пейзажнинг ўзига хос белгилар и дан бири саналади: Куртакларнинг нафаси, Илк нурларга тармашар, Ғунчаларнинг ҳавоси, Новдаларга чирмашар. Ёш далалар кўксида Тиниқиб борар наҳор. Бинафшанинг кўксида, Етилади навбаҳор. (М.Эгамбердиева). 5) Новдаларга қўниб, хониш қилувчи қушлар: Бутоқларга қўниб гул китобини, Варақлашга тушди булбул - ғазалхон. (Э.Воҳидов).

Идеал пейзаж тасвирига асос бўлган «беш поэтик унсур» қонуни антик ва ўрта аср адабиётида шаклланган бўлиб, беш сезги ҳақидаги фалсафий-эстетик қарашларга боғланади. 16 Маълумки, беш сезги – кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш ва ҳис этиш муайян табиат манзарасини тўла бадиий ўзлаштириш имконини беради. Ирмоқлар инсонни ташналикдан халос этса, шабада гуллар ва майсалар ҳидидан баҳраманд қилади, сайроқи қушлар инсон дилини яйратса, гуллар гўзаллиги кайфиятимизни кўтаради. Ҳозирги замон ўзбек шеъриятидаги пейзаж намуналари ичида ҳам идеал табиат манзараси тасвирланган асарлар кўп учрайди. Эркин Воҳидовнинг «Баҳор», Абдулла Ориповнинг «Куз манзаралари», Омон Матчоннинг «Осмон соғинч каби поёнсиз, яшил», Рауф Парфининг «Ёз кечаси», «Осмон фалакда», Садриддин Салимовнинг «Шивирлайди дарё хушҳол», Эргаш Муҳаммаднинг «Мезон» шеърлари ўзбек адабиётидаги идеал пейзажларнинг энг яхши намуналари сирасига киради. Идеал пейзажда одатда баҳор, ёз айрим ҳолларда эса куз манзараси тасвирланади. Бу фасллар табиатига хос энг гўзал ва латофатли поэтик умумлашмалар чиқарилади. Э.Воҳидов ўзининг «Баҳор» шеърида ўлкамиз баҳорининг фусункор манзараларини ҳаяжонли сўзлар сеҳри ила тасвирлайди. Кўз ўнгимизда «барқут кийиб безанган боғлар», саҳролар бағрига алвон бўлиб сочилган лолақизғалдоқлар, «этагига оқ булут боғлаб», ўрик шохларидаги оқ маржонларни тизаётган қуёшбобо образи гавдаланади: Барқут кийиб безанди боғлар, Саҳролар кўксига тақди қизғалдоқ. Қуёш этагига оқ булут боғлаб, Ўрик шохларида қовурди бодроқ . 17 Кўклам – табиат қиш уйқусидан уйғонадиган, бутун борлиқ ҳаёт ташвиши билан банд бўладиган ажиб фасл. Шоир «мусича оғзидан бир дона хасни олиб қочган чумчуқнинг» қувлигини-ю, ҳайдалган ердан топиб олган 16 Эпштейн М. Кўрсатилган асар. 131-бет. 17 Воҳидов Э. Муҳаббатнома.-Тошкент. 1986, 185-бет.

егулигини уясига олиб кетаётган чумолининг меҳнатсеварлигини, «она- замин томирига қон қуймоқ учун шошилган ирмоқлар»нинг марҳаматидан баҳра олган тупроқнинг мўл ҳосил ҳақидаги хаёлларини қалбидан ҳис этади: Ҳайдалган даладан бир хас ортмоқлаб – Чумоли югурар у ҳам тирик жон. Шошилиб чопади табиб ирмоқлар, Ернинг томирига қуймоқ учун қон ... 18 Идеал пейзажнинг ўзига хос хусусиятларидан бири яна шуки, унда манзаранинг энг нозик қирралари ижодкор кечинмалари ва руҳий ҳолатлари билан бирлашиб кетади, бундай асарларда гўёки вақт макон билан уйғунлашиб, ижодкор қалби ҳис қилиши мумкин бўлган дақиқага айлангандек бўлиб туюлади. 2. Жўшқин манзара . Жўшқин поэтик манзара идеал пейзаждан фарқланувчи хусусиятларга эга. Идеал пейзажни ташкил этувчи поэтик образлар одатдан ташқари ҳолатда тасвирланади: дарёлар қирғоғидан тошади, дарахтлар шовуллайди, шамоллар увиллайди, булутлар фарёд чекади, момақалдироқ гулдирайди, яшин чақнайди ва ҳ.к. Рауф Парфининг «Шовуллайди, шамол увиллайди», Садриддин Салимовнинг «Шиддат билан югурар осмон», «Куз шамоли сим-сим эсиб», Тилак Жўранинг «Гўзаллик» каби шеърлари шиддатли-жўшқин поэтик манзара намунасидир. Зеро, шеър осуда одамларнинг хаёли эмас, балки нотинч илҳомларнинг фарзандидир. У безовталикни, яраланишни, пўртанали масканларни хуш кўради . 19 Шиддатли-жўшқин пейзаж ҳам ана шундай туйғулар ғалаёнининг маҳсулидир. Жўшқин пейзажда табиатнинг шиддатли ҳолати тасвирланиб, бу ҳолат идеал пейзаждаги тинч манзарага қарама-қарши қўйилади. Шиддатли- жўшқин поэтик пейзажнинг бадиий элементлари қ у йидагилардан иборат: 18 Юқорида кўрсатилган манба. 185-бет. 19 Ғофуров И. Ёнар сўз.-Тошкент. 1973, 32-бет.

1 ) Табиатдаги одатдан ташқари жўшқинлик, шовқин- сурон,шиддатлилик ва «тинч» табиий ҳолатнинг ҳаракатга келиши: Шиддат билан югурар осмон, Ортда қолган офтоб паришон. (С.Салимов). 2) Қаттиқ шамолнинг бесаранжом эсиши: Шовуллайди, шамол увлайди, На тиним бор, на уйқу унда. (Рауф Парфи). Агар идеал пейзажда инсонга бутун гўзаллигини намойиш этган фусункор табиат манзарасининг осуда ҳолати тасвирланса, жўшқин поэтик манзара борлиқнинг кучли қўзғалишини, табиат ҳодисаларининг инсон иродасига бўйсунмайдиган шиддатли ҳаракатини ифодалайди. Жўшқин пейзаж «даҳшат», «шиддат», «қўрқинч» каби тушунчаларнинг эстетик моҳиятини ўзига сингдирган бўлса, идеал поэтик манзаранинг асосини «гўзаллик» категорияси ташкил қилади. Идеал пейзаж лирик қаҳрамонни табиатнинг олий гўзаллиги сари етакласа, жўшқин пейзаж эзгуликка қарама қарши кучлар билан боғлиқдир. 3. Маҳзун ёки сокин манзара . Ҳозирги ёшлар шеъриятидаги поэтик асарларнинг аксариятида сокин пейзаж тасвирланган. Маҳзун ёки сокин пейзаж сентиментализм даврида келиб чиққан бўлиб, элегия жанрининг таркибий қисми саналган ғамгин, мунислик ва армон мотивлари билан боғланади. М.Н.Энштейннинг ёзишича, «пейзажнинг услубий-эстетик типлари генезиси ода, элегия, идиллия ва баллада сингари поэтик жанрларнинг шаклланиши ҳамда оламни бадиий ҳис этиш усулларининг ранг-баранглигига алоқадордир. Масалан, идеал пейзажни идиллия жанрига таққослаш мумкин бўлса, жўшқин, шиддатли пейзаж ода жанрига хос хусусият ҳисобланади. 20 20 Эпштейн М. Кўрсатилган асар. 148-149-бетлар.

Маҳзун-сокин пейзажни идеал ва жўшқин поэтик манзара ўртасида турувчи оралиқ манзара дейиш мумкин. Бундай шеърларда тип- тиниқ осмон, гулларга бурканган боғлар, қушлар навоси ёки чақмоқнинг ваҳимали ярақлаши, дарё тўлқинларининг шиддатли шовуллаши тасвирланмайди. Э.Воҳидовнинг «Манзара», Рауф Парфининг «Шивирлади оёғимда яшаб ўтган хазонлар», «Ёмғир ёғиб чиқди тун бўйи», «Синиқ осмон. Бир юлдуз мудрар», Тилак Жўранинг «Намчил оқшомингда кезаман, кузак», «Дарахтлар бунчалар безовта», «Ғуборли ойнадир кузнинг осмони», Усмон Азимовнинг «Ёмғир ёғиб ўтди», Миразиз Аъзамнинг «Ёмғир ёғиб ўтган» каби асарларида маҳзун-сокин манзара тасвирланган. Ўзбек шеъриятида яратилган маҳзун-сокин пейзажнинг асосий бадиий хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1) Ёмғир-сокин пейзажни юзага чиқарувчи асосий бадиий образлардан бири. «Ёмғир» фақат сокин поэтик манзарага хос табиий ҳодиса. Чунки идеал пейзаж осмони беғубор, мусаффо бўлгани учун унда ёмғир ёғиши мумкин эмас. Ёмғир оддий табиий ҳодиса бўлгани учун шиддатли- жўшқин манзарада ҳам муайян бадиий вазифа бажармайди. Шу боис ёмғир ижодкор руҳий дунёсидаги маҳзун ёки сокин туйғуларни ифодаловчи поэтик рамзга айланган: Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар, Томчилар томчилар сочимга. Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар, Ҳам қайғумга, ҳам қувончимга. (Рауф Парфи). Ёмғир ёғиб чиқди тун бўйи, Тонг оқарди, тинмади ёмғир. (Рауф Парфи). Ёмғир ёғиб ўтди, Тун оралаб сим-сим. (У.Азимов).

Раҳми келиб булутларнинг, Йиғлаб тўкар ёшини. (Э.Воҳидов). 2) Намгарчилик ҳам сокин пейзажга хос анъанавий белги. Бундай манзараларда муайян сув ҳавзаси-булоқ, денгиз сувидан ҳўл бўлган жой эмас, балки ҳавонинг ёғингарчиликдан кейинги ҳолати тасвирланади: Хилватгина салқин хиёбон, Намчилгина туманли кеча. (Т.Жўра). Намчил оқшомингда кезакман, кузак. (Т.Жўра). 3) Сокин пейзажда баъзан «шамол» образи ҳам қўлланилади, аммо бу идеал манзарадаги «анвоий гуллар бўйини таратувчи» майин шабада ёки шиддатли жўшқин пейзаждаги дарахтлар шохини синдириб, майсалар қаддини дол этадиган бўрон ҳам эмас, бу шамол – эринчоқ. Бу шамол- дардини кимга айтишни билмаган саргардон кўнгил. Шу боис у гоҳо «остонага бош уриб йиғлайди», гоҳида эса юрагига малҳам излаб, шоирнинг кўзларига қўнади: Остонамда йиғ л айди шамол, Беланчакда тебранар фонус. (Т.Жўра). Сочларимга қўнар шамол, Шамол қўнар кўзларимга. (Р.Парфи). 4) Сокин пейзаждаги «хазон», «сарғиш япроқлар», «бандидан узилаётган япроқлар» образлари ва хазон фасли тасвири кўп учрайди. Хазон – ушалмаган орзу, ҳаёт сўқмоқлари – боғларга тўкилган дардчил туйғулар. Бу туйғуларни тақдир-шамол дуч келган томонга тўзғитиб юборади: Кўряпсанми, гавжум бутоқдан, Чирт узилиб тушди бир япроқ.

(А.Орипов). Чарх уриб бошимга қушлар галаси, Хазонлар шаънига ўқийди афғон. (Т.Жўра). 5) Н а мчил ва совуқ манзарада тасвирланган дарах т ларнинг «яланғочлиги» сокин пейзажнинг функционал сифатларидан бири саналади. О датда бундай манзара ғамгин ва маъюс кайфият уйғотади. Япроғидан айрилган «яланғоч дарахтлар» уялганидан ё сукут сақлайди, ё хаёл суради ёки «нохуш уйқуга» кетган бўлади: Яланғоч олмалар нохуш уйқуда (А.Аъзам). Сирли энтикади яланғоч дарахт. (Р.Парфи). Куз шамоли сим-сим эсиб, Дарахтларни ечинтирар. (С.Салимов). 6) Сокин пейзаж ўзига хос рамзлари билан ҳам характерланади. Одатда идеал пейзаж хилма-хил рангларнинг ўзаро мутаносиблигига кўра гўзаллик касб этса, сокин манзарадаги маҳзунлик кайфиятига мос равишда «қора» ва «сариқ» ранг тимсоллари қўлланилади: Ҳалиям ҳавонинг қовоғи солиқ, Қора от ўтларга урмоқда оғиз. (М.Аъзам). Қора қушлар қўнарлар, Мажнунтолнинг шохига. (Э.Воҳидов). Бундан ташқари, идеал пейзажда осмон тиниқ ҳолатда гавдаланса, маҳзун-сокин манзарадаги осмон булутли, «булутларнинг орасидан қуёш кулиб қарайди», тасвирдаги равшанлик ўрнини зулмат эгаллайди. «Синиқ осмон», «мудроқ юлдузлар», «қаро дунё», «кўзларига

чанг ютган ҳаво», «ғамли юлдуз», «танҳо юлдуз», «совуқ осмон», «хомуш тортиб жунжикувчи шамол» (Рауф Парфи), «совуқ қотган шохлар» (Усмон Азимов), «паришон офтоб», «юм-юм бўзлагувчи майсалар» (С.Салимов) сокин – маҳзун поэтик манзаранинг турғун бадиий тимсолларидир. Янги ўзбек шеъриятида маҳзун сокин пейзажнинг ўзига хос тарихий-бадиий типи яратилган бўлиб, бундай асарларда «тинч» ва «сокин» манзара тасвирланади. Маълумки, тематик кенглик ва чуқурлик поэтик ижоднинг энг муҳим фазилатларидан бири 21 . Шу боис ўзбек шеъриятидаги поэтик пейзажни мавзу доираси-қамровига кўра ҳам тасниф қилиш мумкин. Зеро, бундай тасниф пейзаж поэтик структурасини ҳудудий-жўғрофий ва мавзу параметрлари бўйича таҳлил этиш имконини беради. Поэтик манзара ўзининг мавзу доирасига кўра қуйидаги типларга бўлинади: а) Миллий пейзаж. Она-Ватан табиатининг бадиий умумлашма сифатида тимсоллаштирилган поэтик манзараси миллий пейзаж дейилади. Ўзбек шеъриятида миллий пейзажнинг кўпгина сара намуналари яратилган бўлиб, Эркин Воҳидовнинг «Ўлка», «Дарё оқшоми», А.Ориповнинг «Саратон», Тилак Жўранинг «Эркаланар оппоқ табассум», «Судралади чала жонли ҳут», «Саратон» каби асарлари шулар жумласидандир. Миллий пейзаж ватан табиатининг гўзаллигини, ҳудудий-жўғрофий тузилишини, ҳайвонот ва наботот оламини, ўзига хос табиий-иқлимий шарт- шароитларини поэтик англашнинг бадиий ифодаси сифатида юзага келган бадиий ҳодисадир. Ҳар бир халқ адабиёти вакиллари ўзлари истиқомат қиладиган ўлка табиатининг ўзига хос хусусиятларини очиб берадиган турғун мотивлар, образлар ва бадиий тимсоллардан ташкил топган миллий пейзаж намуналарини яратганлар. Э.Воҳидовнинг «Дарё оқшоми»шеъридаги манзаранинг миллийлигига диққат қилайлик: Булутларнинг этагида зар, Аму узра тўр ташлар қуёш, Дарё сокин, 21 Мамажонов С. Шоир ва замонавийлик.-Тошкент. 1963, 37-бет.

Ухлар тўлқинлар, Ухлаб, қўйиб қирғоқларга бош. Товланада уфқ атласда, Балиқчилар овдан қайтади. Елканларни тебратиб аста Она дарё алла айтади . 22 Дарё оқшоми тасвирланган бу шеърда ўлкамизнинг кўҳна обиҳаёт манбаи – Аму манзараси чизилмаганда у миллий ўзбек пейзаж намунаси бўлолмасди. Шоир оқшом чоғи уфқнинг қизғиш тус олишининг «булутларнинг этагидаги зар»нинг ранго-ранг товланишига ўхшатиб чиройли манзара чизади. Сокин дарё тўлқинларининг қирғоққа солган изи- бўртманинг соҳилларга бош қўйиб ухлаши, она дарёнинг оҳиста шивирлаб алла айтиши нафис бадиий бўёқларда тасвирлаган. А.Ориповнинг «Саратон» шеърида ҳам фақат Ўзбекистоннинг ёзидагина кузатилиши мумкин бўлган миллий манзара ўз аксини топган. «Тутлар ковагида мудрар ғурраклар», «осмон лов-лов ёнар офтоб қўридан», «уфқда саробдан оташин балдоқ», «гўдак уҳидай ҳам шамол топилмас» каби мисраларга жо бўлган поэтик маъно ҳаммага таниш. Шеърда тасвирланган пейзаж, шоир тили билан айтганда, «ўзбек диёрининг саратони»- ёз чилласининг типик манзарасидир. б) Экзотик пейзаж. Муайян шоир яшаб, ижод қиладиган жой табиатига ўхшамайдиган ўзга юртлар табиатининг манзараси тасвирланган шеърий асар экзотик пейзаж ҳисобланади. Э.Воҳидовнинг «Елкан», «Арарат чўққисига», Ҳусниддин Шариповнинг «Денгиз сокин эди» каби шеърларида экзотик манзара яратилган. Ижодкор ўзининг поэтик фикрини ифодалашда экзотик манзара тасвиридан ҳам унумли фойдаланади. Табиатни нозик бадиий дид билан тасвирлаш иқтидорига эга бўлган шоир Эркин Воҳидов ўзининг «Елкан» 22 Воҳидов Э. Муҳаббатнома.-Тошкент. 1986, 144-бет.

номли шеърида денгиз узра ёлғиз кеманинг сузиб кетишини бетакрор ташбеҳлар орқали тасвирлайди. У қоронғуликни «туман кўрпаси», денгиз сувини эса «зангори ҳаво» деб атайди. Тонг сабоси – ҳаётбахш эпкинда тебран и б, чайқалган оқ елкан – умид, эзгулик қўним топган нурли гўша – уфқ томон интилади. У сузиб бормоқда, ҳадемай у «кокилини ёйиб пешвоз чиққан қуёш» - эзгуликка етади: Елкан сузар, елкан сузар қолдириб из, Чағалайлар теграсида қилади парвоз. Кокил ёзиб қуёш унга чиқади пешвоз. Экзотик пейзажнинг ўзига хос жиҳатларидан бири шуки, ижодкор ўзига таниш бўлмаган, нотабиий манзарани ўз поэтик ўлчамлари билан чизади. Масалан, Ҳ.Шарипов нозик ўхшатишлар ва образли ташбеҳлар воситасида денгиз соҳилини тасвирлашга киришаркан, уни ўзбек деҳқонининг кўзи билан «кўриб», «деҳқончасига» тасаввур қилади. Адабиётшунос О.Шарафуддинов жуда ўринли пайқаганидек 23 , «поэтик образлар жонланиб кетган»: Денгиз сокин эди. Ўхшарди денгиз, Мола босилмаган мовий шудгорга. Муздек дазмолини аста юргизиб, Текислаб қўймоқчи бўлди шаббода, Сувнинг титраб турган ажинларини. Шоир денгизга хос белгиларни жонлантириш ва уларга инсоний сифатларни юклаш орқали чиройли экзотик манзара яратган. Ўзбек шеъриятидаги экзотик тасвирнинг илк намуналаридан бири – Алишеър Навоийнинг «Садди Искандарий» достонидаги табиат лавҳаларида шоир ўзи кўрмаган узоқ ўлкалар табиатини муболаға санъати воситасида афсонавий тарзда тасвирлаган бўлса, ҳозирги ёшлар шеъриятида экзотик манзара реал ҳаётий асосга эга бўлиб, муайян фалсафий-эстетик қарашларни ифодалашга хизмат қилади. 24 23 Шарофуддинов О. Адабий портретлар.-Тошкент. 1989, 206-бет. 24 Эркинов А. Навоий - пейзаж устаси.-Тошкент. 1988, 61-бет.

Маълумки, бадиий асардаги ҳар қандй табиат манзарасининг тасвири муайян замон ва макон белгисига эга бўлади. Зеро, пейзаж ҳам йилнинг муайян даври, кунини, дунё табиатининг муайян бир ҳудудигагина хос бўлган хусусиятларини ёки бўлмаса хаёлий замон ва маконни ифодалаб келиши мумкин. Пейзаж тасвирининг замоний-мавсумий дифференциацияланиши шеъриятнинг ўзига хос бадиий равнақида муҳим роль ўйнайди. Йилнинг ҳар бир фасли ижодкорда ўзига хос эстетик туйғулар уйғотади, шу боис фаслларнинг ҳар бирини бадиий идрок этишнинг муайян усуллари, бадиий тасвир воситалар мажмуаси мавжуд. Табиатнинг ҳар бир фаслидаги ҳолатига асосланиб фикр юритган канадалик адабиётшунос Нортон Фрай ўзининг «Тўрт асосий бадиий модуслар қонуни»ни яратган эди. Унинг бу қонунига кўра, адабиётдаги «фожиавий модус» тарихий-генетик ва структурал жиҳатдан куз фасли нур манбаи, қуёш маъбудасининг рамзий ўлими билан қиёсланса, идеоместик модус эса ўзининг тўкин-сочинлиги билан инсонга мурувват кўрсатадиган ёз фасли эса ассоциацияланади 25 . Фасллар манзарасини алоҳида бадиий-эстетик категория сифатида текшириш ижодкорнинг табиат манзарасини чизишдан кузатган мезонлари, ундан маънавий таъсирланиш ва бойиш усуллари, пейзаж ва асардаги фалсафий моҳият орасидаги мутаносибликларни тадқиқ этишнинг кенг имкониятларини очади. Кейинги йилларда ёш шоирлар ижодида йил фаслларининг ўзига хос табиат манзараларини тасвирлашга интилиш кучайди. Манзара лирикасининг бутун нозиклиги ва бадиий теранлигини тушуниш учун фасллар ҳақидаги шеърларни таҳлил этиб кўрайлик. Зеро, муайян фасл билан боғлиқ пейзаж шеъриятдаги миллий манзаранинг шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Шоир Тилак Жўра табиат фасллари ҳақида ёзишни яхши кўради. Шоир шеърларида табиат ҳодисалари, унинг ҳар бир детали инсонлаштирилади. У кузни «кўҳна оламга» ўхшатади, шу қадимий заминда 25 Зарубежная эстетика и теория литературы XIX - XX вв.-М. 1987, С. 235-242.

минг йиллардан буён яшаб келаётган одамларнинг кечинмаларини қоғозга туширади: Хўрсиниб ботади юлдузлар, Кузнинг сокин кечаларида, Тарновларнинг унсиз бўғзига, Майсаларнинг қонсиз юзига, Хўрсиниб ботади юлдузлар, Хотирамнинг кўчаларига, Хаёлимнинг дарчаларига, Хўрсиниб ботади юлдузлар, Кузнинг сокин кечаларида ... 26 Куз тасвири олам ва одам дардларининг уйғунлигини тараннум этишга, дунё гўзаллигининг жамики нафис жилваларини улуғлашга хизмат қилади. Тилак Жўранинг кеч куз оқшоми тўғрисидаги бу шеъри ўқувчида рангин таассурот қолдиради. Шоир «майсаларнинг қонсиз юзига», «хотираларининг кўчалари-га», «хаёлининг дарчаларига» юлдузлар хўрсиниб ботаётган маҳзун фасл-кузни инсон умрининг поёнига ўхшатади. Куз фасли- инсон бир йиллик фаолиятини сарҳисоб қиладиган, нималарга эришди-ю қайси орзулари умр йўлакларига тўшалган хазон янглиғ армон бўлиб қолганлигини англайдиган давр. Инсоннинг ички кечинмалари табиатнинг маҳзун фаслига тенглаштирилади. Шоир лирик қаҳрамони «хотираларига хўрсиниб ботаётган юлдузлар» - амалга ошмаган орзу, ижодкор дилида туғилиб, шеър бўлиб қоғозга тушмаган дард, кимгадир айтилмай қолган калом, хуллас, юлдуз мисол олислаб кетган , хаёлларнинг сўнгсиз осмонидан жой олган ўкинчлар. Табиат манзарасини инсон кечинмалари билан қиёслаб тасвирлаш асосида яратилган бу шеър Ф.Тютчевнинг 1830 йилда яратган «Куз оқшоми» асарига ҳамоҳангдир. Конкрет пейзажни романтизм бадиий методи анъаналари асосида тасвирлаган Ф.Тютчев куз образининг «руҳий оламини» инсонлаштириш методи орқали юксак маҳорат билан очиб беради. 26 Тилак Жўра. Сандувоч.-Тошкент. 1988, 26-бет.

Япроқларнинг ҳорғин қиёфаси, заминнинг айрилиқни кутаётган одамдай маъюс бўлиб туриши, изғириннинг салқинидан дарак бераётган беқарор шамолларнинг сокин шивирлаши ўзига хос бадиий ифодаланган 27 . Тилак Жўра кузни, айниқса, кузакнинг намчил оқшомини тасвирлашни яхши кўради. Унинг лирик қаҳрамони «кекса ток зангидек ажиндор» дарё қирғоғида «ой билан жимгина бирга оқар» экан, «тўлқинли мезондек бокира» фаслнинг деразасини қоқади: Тўлқинли мезондек йиртиб тун чокин, Ой билан жимгина бирга оқаман, Туйғудан ниш уриб қалбимда чақин, Умид билан деразангни қоқаман. Тилларанг баргларинг бошингда гултож, Намчил оқшомингда кезаман, кузак , 28 -деб ёзади. Тилак Жўра ўзининг куз тасвирига доир шеърларида миллий пейзажнинг ўзига хос тимсолларидан самарали фойдаланган. У бу фаслнинг энг нозик белгиларини сезгирлик билан илғай олган: ғуборли ойнага ўхшаш кузак осмонида «ўз аксини кўролмай зорланаётган офтоб»нинг нидоси, «зилол туйғуларнинг қурбони бўлиб» юзига ниқоб тортган заминнинг сукути ижодкорни ўйлантиради. Унинг шеърларини ўқисангиз, «шохлари қарсиллаб йиғлаётган» дарахтларнинг безовталиги, «кузакнинг аёзли қучоқларида» овозларидан айрилган қушчаларнинг беором чуғурлашлари руҳиятингизда кеч куз кайфиятини уйғотади. Табиат ҳодисаларини инсон руҳияти ила бўйлаштириш, одам ва олам дардларининг уйғунлигини бадиий идрок этиш куз пейзажига доир бундай шеърларнинг етакчи белгиси саналади. Куз манзараларини поэтиклаштириш борасида тинмай изланган шоир табиат тасвирининг ўзига хос услубий ифодаларини, бадиий формулаларини ярата олган. Хазонларни «кузнинг сочи» деб таърифлаш, куз осмонини «ғуборли ойнага»га ўхшатиш яхши поэтик топилмадир. 27 Пигарев К. Русская литература и изобразительное исскуство.-М. 1972, С. 52-53. 28 Тилак Жўра. Сандувоч.-Тошкент. 1988, 96-бет.

Тилак Жўранинг куз ҳақидаги шеърларини ўқисангиз «сарғиш япроқлардан пояндоз тўшалган хотиранинг боғ кўчаларида» юриб сокин хаёл сурасиз. Бошингиз узра чарх уриб учаётган қушларнинг ноласи кузакнинг қўшиғига ўхшаб кетади. Ўз дардини кимга айтишни билмаган саргардон булутлар эса кўз ўнгимизда йиғлайди, ҳасратидан тўлиб кетган шамол хазонлар оралаб чопганча ўзлигини излайди. Шоир шеърини: Осмондай йиғламоқ истайман мен ҳам, Кузакда кузатган отамни эслаб, Кузакка ўхшаркан кўҳна бу олам, Инсонни япроқдай тупроққа ташлаб, 29 -дея хулосалайди. Бу куз манзарасини идрок этиш орқали чиқарилган муҳим фалсафий умумлашмадир. Тилак Жўра шеърларида пейзаж асарнинг ғоявий мазмуни билан ҳамоҳанг, у лирик қаҳрамон характерининг муайян жиҳатларини ёритишга, шоирнинг бадиий ниятини амалга оширишга хизмат қилади. Пейзаж лирик қаҳрамон ўй-хаёллари, унинг хатти-ҳаракати, воқеалар ривожи билан шундай боғланадики, бамисоли жонли мавжудотдай ҳаракат қилади, дард чекади. Зеро, Н.Г.Чернишевский айтганидек, «пейзаж қанчалик жонли тасвирланса, у шунчалик гўзал бўлади» 30 . Бундай манзара-шеърлар табиат маънавий олами гўзал кишилар қалбига йўл топиб, уларга ҳамдардлик қилиши, инсон кечинмаларига руҳий озиқ бўла олишдек ноёб қудратга эгалигини кўрсатади. Р.Парфининг куз ҳақидаги манзара шеърларида «дунёни оҳанг варақлайди». Шеърий сатрлар оша гўё «зангори товушлар» эшитилиб туради. Шоир бир шеърида: Кузги боғлар шивирлашар жим, Кузги боғлар куйчи заъфарон, -деб ёзади. 29 Тилак Жўра. Сандувоч. 78-бет. 30 Чернишевский Н.Г. Полн. собр.соч. Том 2.-М. 1949, С.13.

Бундай ҳаётбахш мисралар ўқувчи кўнглига сокин ва безовта юрак талпинишлари мисол куз қўшиқларини олиб киради. Хазонрезги аро боғлар қўйнига сингиб кетгинг, сукунат қучоғига ўзингни отгинг келади бундай дамда. Лекин сокинлик ва хаёлот оламига сайр қилишга ҳар қандай киши ҳам муяссар бўлавермайди. Бунга мусаффо қалб эгаси бўлган катта мақсад йўлида буюк орзулар билан яшайдиган кишиларгина эриша оладилар. Хазон фасли ҳақидаги шеърларнинг ҳаммаси ҳам кучли манзара тасвири билан боғлиқ туйғу уйғотади деб бўлмайди. Илҳом Ғанининг «Кузги боғлар – бир тўп қаландар» шеърида баҳорий яшиллигидан ажралган дарахтларнинг паришонхотирлиги дарвешона хаёллар оғушида олис йўлга отланган «бир тўп қаландар»га ўхшатилишида поэтик мушоҳада оригиналлиги кўзга ташлангандек бўлади: Кузги боғлар – бир тўп қаландар, Хилват унинг ёлғиз паноҳи, Ёмғир, довул роса савалар, Дард ичида, ичида оҳи. Кузги боғлар бир тўп қаландар, У чекиниб борар кўзлардан. Эрта баҳор, уйғонсаки саҳар, Биронтасин, ажаб. Кўрмайсан. 31 Шеърхон доимо шеъриятдан янги л ик излайди.Бу шеърда эса шоирнинг фикрлари жўн ва тўмтоқ бўлиб қолган. Шоирнинг поэтик умумлаштира олиш маҳорати ташқи оламдан олинган таассуротларни ички поэтик таҳлилдан ўтказиб, энг юксак инсоний туйғуларни образларга кўчириш санъатидир. Илҳом Ғани кузги боғлар ҳолатини уйғониш фасли – кўклам яшиллиги билан ассоциациялашга уринади, аммо образли фикрлаш санъатининг етишмаслиги бундай кенг қамровли п оэтик тушунчани ихчам шаклга сингдиришга имкон бермаган. Зеро, хазонрезги билан тўлган б оғлар олисга отланган қаландардай сукут сақлаб туришса-да, шоир айтганидай, 31 Илҳом Ғани. Ишқ тулпори. Самарқанд. 1990, 23-бет.

«кўзлардан чекиниб бормайди». Кузда дарахтлар барги бирданига тўкилиши мумкин, шу боис ақраб кунларининг бирида илк саҳар турган киши кечагина сарғиш япроқлар билан безаниб турган дарахтларнинг яланғочланиб қолганини кўриб ҳайратланиши табиий. Лекин кўкламда дарахтларнинг яшил тусга кириш жараёни бирданига рўй берадиган фавқулодда ҳодиса эмас. Шоирнинг бадиий ҳақиқати теран ҳаётий асосга эга эмас. Куз ҳақидаги манзара шеърларнинг ўзига хос жиҳатларидан яна бири пахта далаларидаги меҳнат жараёни, деҳқонларнинг ҳосил йиғиш мавсумидаги ўй-хаёлларини ҳаддан ташқари бўрттириб тасвирлашдир. Шоир-ҳаёт ҳақиқатини поэтиклаштирадиган истеъдод соҳиби. Лекин халқимиз турмушини аянчли ҳолга келтирган пахта яккаҳокимлиги шеъриятида ҳам сийқаси чиқиб кетган, ҳавоий, дабдабали ташбеҳларнинг кўпайишига сабаб бўлди. Эргаш Муҳаммаднинг «Мезон» шеърида куз манзараси тасвирланган. Шоир куз даракчиси-сарғайган япроқларни «ўриклар шохидаги гулхан» деб атайди. «Хонатласдай товланаётган дала», «боғларда гулхан ёқаётган куз», «новдаларда минг тизим бўлиб ҳилпираётган мезон ипаги» мисралари ижодкорнинг кузатувчанлигидан, образли ифодаларни қўллай билиш маҳоратидан дарак беради. Лекин шеърда: Пахтазордан ранг олар уфқ, Ўлкам кузи дилда ўт ёқар, Айтмасидан тонг ҳали қўшиқ, Ҳамма туриб далага оқар, 32 каби жўн мисралар ҳам борки, улар шоирнинг эстетик олами ва поэтик сўзни тушуниш даражаси ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилишга имкон бермайди. 80-йиллар ўзбек шеъриятидаги куз манзараси тасвирига оид шеърлар умумлашма мушоҳадаларга бойлиги, ҳақиқий сўз санъати сифатида ўзининг юксак бадиияти билан алоҳида ажралиб туради. Бундай асарларда 32 Эргаш Муҳаммад. Заминга садоқат.-Тошкент. 1978, 43-бет.

ҳақиқий табиий гўзалликни бадиий образларга кўчириш, «олтин фасл» қиёфасининг поэтик чизгиларини маҳорат билан илғай олиш санъати кўзга ташланаркан, нозик поэтик дид соҳиблари бўлмиш Абдулла Орипов, Тилак Жўра, Хуршид Давроннинг куз ҳақидаги шеърлари поэтик сўз воситасида табиат манзарасининг бадиий лавҳасини чизишнинг юксак намуналари ҳисобланади. Манзара – табиатни бадиий идрок этиш орқали поэтик қайта жонлантиришнинг муҳим эстетик воситаларидан бири. Пейзажни санъат сифатида тушуниш, муайян манзарани бор латофати ила образли фикрга айлантиришга интилиш ижодкор эстетик қарашларининг моҳиятини ташкил этади. 80-йиллар ўзбек лирикасидаги манзара-пейзаж асарларининг ўзига хос жиҳатлари қуйидагилардан иборат: 1) Табиат манзараларининг эстетик моҳияти инсон маънавий олами ва ички кечинмаларига мос равишда бадиий фикрлар оқимига айланади. Ижодкор табиат манзараларини бадиий идрок этиш натижасида уни инсон туйғуларининг оҳангдор ҳаракатлари билан уйғунлаштиради. Табиат манзараларининг табиий-эстетик категориядан поэтик ҳодисага айланиши пейзаж бадиий ривожининг асосий моҳиятини ташкил этади. 2) Поэтик пейзаж ўзининг эстетик моҳияти билан ижодкор эътиборини тортган табиий манзараларнинг бадиийлаштирилиши орқали яратилади. Бунда манзаранинг ижтимоий ва табиий моҳияти поэтик мазмун билан бойитилади. Ўзбек шоирлари учун табиат – сон-саноқсиз жониворлар ва ўсимликлардан иборат борлиқ эмас, балки фикрловчи, сўзловчи, изтироб чекувчи, қувончидан куйлай олувчи, инсонлардай сокин шивирлай биладиган муқаддас олам. Шунинг учун Рауф Парфи ёмғир томчиларининг сирли шитирлашидан «кўн г илнинг руҳий оҳанглари»ни ҳис қилган бўлса, Омон Матчон табиат манзараларига яширинган «тоза, беғубор ва мутлақ гўзалликларни» , теран поэтик фикрлар силсиласига айланувчи фалсафий мушоҳадаларни излаб топади.

3) Муайян табиий лавҳа ёки ҳодисанинг поэтик тасвирини яратишда ҳаётий деталлардан унумли фойдаланади. Поэтик манзаранинг ҳаётийлиги эса табиатни йил фасллари, борлиқдаги нарса-ҳодисаларни жонлантириш, уларга соф инсоний сифатларни юклаш орқали рўёбга чиқади.Ҳаёт мураккабликлари, турмуш ташвишлари, кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, инсоннинг турфа хил ички кечинмалари табиат ҳодисаларига ўхшатилади ёки қарама-қарши қўйилади. Пейзаж лирик қаҳрамон ҳолати билан боғлиқ бўлмаган, яъни «соф табиат манзараси» ёки «тинч» ҳолатда тасвирланиши мумкин. 4) Поэтик пейзажнинг асосий бадиий вазифаси шоирнинг фалсафий-эстетик қарашлари, муайян ғоя, фикр ва мулоҳазаларни баён қилиш, шунингдек, шеъриятнинг ғоявий йўналишини теранлаштириш ва чуқурлаштиришдан иборатдир. Шоир муайян табиат манзарасини тасвирлар экан, оламни жонлантириш орқали образли фикрлайди, ўз эстетик қарашларини табиат образи воситасида талқин қилади. Ҳар қандай пейзаж замирида шоирнинг поэтик шаклга айланган эстетик кечинмалари ётади. 5) Муайян табиат манзарасидан олинган таассуротларнинг бадиий асарга айланиши даражасига кўра пейзаж уч хил: идеал манзара, шиддатли- жўшқин манзара ва маҳзун ёки сокин манзара каби услубий-эст е тик типларга бўлинади. Бунда н ташқари , пейзажнинг замон ва маконга муносабатини кўрсатувчи маконий ва мавсумий, мавзу доирасининг тематик қамровини кўрсатувчи миллий ва экзотик манзара каби турлари мавжуд. Пейзажнинг ҳар бир семантик типи ўзига хос услубий йўналиши, образлар тизими ва ғоявий-бадиий хусусиятларига эга. 6) Йил фаслларининг бадиий образини яратишда поэтик манзара лирикаси етакчи йўналишни ташкил этади. Ҳозирги ёшлар шеъриятида алоҳида бадиий-эстетик тип даражасига кўтарилган фасллар манзараси ўлкамиз миллий пейзажининг ажойиб намуналари ҳисобланади. Хуллас, пейзаж табиат ҳақидаги фикр ва тасаввурларни поэтик мазмунини очиш воситасидир.

Похожие

Психоанализ ва бадиий ижод

Идеал ва бадиий яхлитлик

Бадиий образ ва образлилик

Табиат поэтикаси

Табиат тасвири ва шоир маҳорати