Шукур Холмирзаев ижоди - Литература - Рефераты

Шукур Холмирзаев ижоди

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

108 KB

Шукур Холмирзаев ижоди Р е ж а: 1. Ҳозирги ўзбек адабиёти тараққиётида Ш.Холмирзаев ижодининг аҳамияти. 2. Ш.Холмирзаевнинг таржимаи ҳоли. 3. Ш.Холмирзаев ижодий йўлининг илк босқичи. 4. Ш.Холмирзаев ҳикоялари. 5. Ш.Холмирзаевнинг қисса ва романлари. 6. Ш.Холмирзаев эсселари. 7. Ш.Холмирзаев драмалари.

ШУКУР ХОЛМИРЗАЕВ (194 0 - 2005 ) Шукур Холмирзаев ижоди ҳозирги замон ўзбек адабиётининг ёрқин ва мазмундор саҳифаларидан бирини ташкил этади. Кўп қиррали истеъдод соҳиби Шукур Холмирзаев адабиётнинг турли жанрларида ранг-баранг бадиий асарлар яратиб, ўзбек адабиёти хазинасини бойитган. Адиб ўзининг ранг-баранг ҳикоялари, публицистик мақолалари, тарихий эсселари, реалистик қиссалари-ю ажойиб романлари билан ҳозирги замон адабиётида муносиб ўрин эгаллайди. Ш.Холмирзаев 1940 йилда Сурхондарё вилоятининг Бойсун туманида туғилди. Мактабни аъло баҳолар билан битириб, у 1956 йилда Тошкент Давлат Университетига ўқишга кирди. Шукур Холмирзаев эслашича, мактабда ўқиб юрган чоғларидаёқ унда адабиётга ҳавас уйғонади. Тошкент Давлат Университетининг филология факультетида бу ҳавас янада ортади. Худди шу йиллари Шукур Холмирзаев бадиий ижод соҳасида дастлабки қадамларини қўяди. Унинг дадил ижод йўлига киришида факультетдаги танқидчи М.Қўшжонов бошчилик қилган адабий тўгарак катта мактаблик вазифасини ўтайди. Дорилфунунда Ш.Холмирзаев жаҳон адабиётининг энг яхши намуналари билан танишиб, бадиий ижод сирларини англай бошлайди. Иқтидорли ёзувчи Шукур Холмирзаев ҳозирги ўзбек адабиётида ўз овозига, услубига эга бўлган ижодкорлардан ҳисобланади. У адабиётимизга 1962 йил “Оқ отли” повести билан кириб келди. Повесть болалар учун ёзилган бўлиб, унда ёшларнинг ўзига хос орзу ўйлари ва ҳаётга қарашлари акс этган. Ш.Холмирзаев мазкур повестини эълон қилдиргандан сўнг ўтган ўттиз йилдан зиёдроқ давр ичида жуда кўплаб ҳикоялар, бир қанча қисса ва романлар ёзди. Ёзувчи Ш.Холмирзаев ҳикоянавис сифатида қайси мавзуни қаламга олмасин, қандайдир муҳим, салмоқдор ижтимоий фикрни ифодалашга интилади. Унинг бу хусусиятлари, айниқса, кейинги йилларда яратилган

“Шудринг тушган бедазор”, “Чўлоқ турна”, “Подачи”, “Кўк денгиз”, “Хорун ар-Рашид”, “Қадимда бўлган экан”, “Табассум”, “Устоз”, “Фарзанд” каби ҳикояларида яққол намоён бўлган. Ш.Холмирзаев ҳикояларида, асосан, Сурхон воҳасининг калорити ёрқин сезилиб туради. Ёзувчининг ҳикояларида сурхондарёликларнинг ўзига хослиги, ёрқин ва катта характерлари, яшаш тарзи яққол кўзга ташланиб туради. Унинг “Арпали қишлоғида”, “Олис юлдуз остида”, “Милтиқ отилди”, “Кимсасиз ҳовли”, “Ов” каби ҳикоялари, “Сўнгги бекат”, “Қил кўприк”, “Олабўжи” романларида бу колоритни аниқ сезиш мумкин. Тўғри, ёзувчи Шукур Холмирзаев дастлабки ижодий қадамлариданоқ “ўзлигини”, ўз услубини топиб олгани йўқ. У тинимсиз изланишлар, ижодий тажрибани ўзлаштириш жараёнида шунга эришди. “Мана ўтмишу ҳозирги замон адабиёти ёзиш усулларидан озми-кўпми ўрганиб, ўз йўлимни топиш устида кўп ўйландим, - деган эди ёзувчи, - бу изланиш ҳатто нуқта, вергулни қаерга қўйиш борасида ҳам бўлади”. Бу унинг, хусусан, сўнгги йилларда яратаётган асарларида ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда. Ёзувчининг “Ҳаёт абадий”, “Кулган билан кулдирган”, “Оғир тош кўчса”, “Бойчечак очилди”, “Чўлоқ турна”, “Қария”, “От эгаси” каби ҳикояларида катта ижтимоий маънолар ўз ифодасини топган. Улар замондошларимизнинг ўзаро муносабатлари орқали очиб берилади. “Сўнгги бекат” Ш.Холмирзаевнинг жиддий ютуғи ҳисобланади. Ёзувчининг ўзи ҳам: “ижодда, изланишда ўзимнинг ҳам келиб тўхтаган сўнгги бекатим бу”, - деб ёзади романдаги сўзбошида. Романнинг “Сўнгги бекат” деб аталишида маълум рамзий маъно мавжуд. Асар қаҳрамонлари ҳаётидаги муҳим нуқта – сўнгги бекати тасвирланади. Романда Бекат қишлоғи, у ерда яшаётган замондошларимизнинг амалга ошираётган ишлари ҳақида ҳикоя қилинади. Асар қаҳрамонлари сўнгги бекатга етиб келишгач, босиб ўтган йўллари ҳақида ўйлайдилар. Сўнгги бекат улар ҳаётида муайян даражада бурилиш нуқтаси бўлади. Улар йўл қўйган хатоларини англаб етишади ва уни тузатишади. Масалан, Ўктам, Насиба билан алоқасини узади. Насиба ҳам Ўктам билан бахтли бўла олмаслигини билиб, қишлоқдан кетади.

Қувватбеков эса шаҳарга кетмай, қишлоқда қолишга қарор қилади. Исҳоқ чол эса ўзининг ким эканлигини англаб етади, Шамсуддинов ҳам ўзидаги камчиликларни тузатишга киришади. Ёзувчи Ш.Холмирзаев ижоди китобхонлар диққатини жалб этиб келмоқда. Унинг “Тўлқинлар” повести ҳақида С.Мирвалиев, А.Расулов, М.Олимов, А.Қулжонов, Н.Шукуров, С.Мирзаев, А.Алиев каби танқидчилар баҳслашгандилар. Унинг “Сўнгги бекат” романи бўйича профессорлар У.Норматов ва Очил Тоғаевлар мунозара қилишган. Ш.Холмирзаевнинг бошқа асарлари ҳам фикр олишувларга сабабчи бўлган. Демак, у замондошларимизни тўлқинлантирадиган, салмоқли ижтимоий фикрга молик асарлар ижод қилаётган ёзувчидир. Унинг шундай асарларидан бири 80- йилларнинг ўрталарида эълон қилинган бўлиб, у роман “Қил кўприк” деб аталади. Ёзувчи Шукур Холмирзаев ҳикоялари, повестлари ҳамда “Сўнгги бекат” романида, асосан замонавий мавзуларни ёритган бўлса, “Қил кўприк” номли йирик романида инқилоб йилларидаги қайноқ ҳаёт материалига мурожаат қилди. Шу нуқтаи назардан ёзувчининг ижодида бу асари янги ҳодиса бўлди. Ёзувчи ғоявий мақсадини Шарқий Бухоро – Бойсун атрофида содир бўлган тарихий воқеаларни жонлантириш орқали рўёбга чиқарган. Ш.Холмирзаев ғалабаларни ҳимоя қилган кишиларга хос кўплаб фазилатларни Қурбон образида мужассамлаштиради. Қурбон оддий косибнинг ўғли. Руҳоний Эшон Судурнинг ҳомийлиги туфайли мадрасада ўқиган, “оқ қорани таниш” имкониятига эришган. Лекин у меҳнаткашларнинг қуйи табақасидан чиққани учун пулдорлар, бой болалари орасида ажралиб туради. Натижада унда одамларнинг қайси табақасидан чиққанлигига қарамай, тенг бўлиши зарур деган фикр пайдо бўлади. Шу фикрни амалга ошириш йўлида у атрофига назар солади. Ҳар қандай янгиликка қизиқади. Ундаги қизиқиш Бухородаги “Ёш бухороликлар” партиясининг ғояси билан танишишга олиб келади. Бунда Садриддинхўжа унга ёрдам беради.

Қурбон янгиликка қизиқиши туфайли қамалади, инқилоб туфайли кейин озодликка чиқади. Қурбон инқилоб самараларини ҳимоя қилиш йўлида фидоркорлик кўрсатувчи қаҳрамон даражасига кўтарилади. Унинг собиқ пири Эшони Судур ислом лашкарлари қўмондони Иброҳимбек қошида бош маслаҳатчи бўлади. Бу фақат унга душман қароргоҳига кира олиш учун қулай имконият яратади. Шу сабабли разведкачи сифатида юборилади. Қурбон ўзига қийин ва масъулиятли вазифалар юклатилганига қарамай, уларни шараф билан бажаради ва ҳалок бўлади. Ёзувчи Қурбон образини жонли ва жозибали ишлаган. У ижтимоий фаолиятда актив бўлиши билан бирга, шахсий ҳаётида ҳам жозибага эга. Қурбоннинг Ойпарчага муҳаббати ундаги ижобий хислатларнинг ёрқинроқ намоён бўлишига ёрдам беради. Ёзувчи романдаги барча образлар қатори Қурбон тимсолининг ҳам бир ёқлама яратилишига йўл қўймайди. Қурбон фаол курашчи, жон-дили билан ғалабаларни ҳимоя қилишга киришган қаҳрамон бўлса-да, унда динга, худога ишониш туйғулари ҳам мавжуд. Бу романда ниҳоятда ҳаққоний ва ишонтирарли тарзда ифодаланган. Чунки мадрасаларда таҳсил кўрган собиқ муллаваччанинг худодан дарҳол юз ўгириши мумкин бўлмаган ҳол. “Қил кўприк” романида Ойпарча образи ҳам самимий меҳр билан яратилган. У амирлик тарафини олишни ҳам, шўролар томонига ўтишни ҳам билмайди, бамисоли Қурбоннинг тили билан айтганда “Қил кўприк” устида қолган шахс. Қурбон Ойпарчанинг дунёқарашидаги ана шу ҳолатни янада яхшироқ англайди ва унинг тўғри йўл топишига ёрдам беради. Ойпарча тўғри сўзли, маккорликни, алдамчиликни ёқтирмайдиган дадил ва жасур қиз. У, муайян даражада Қурбон характерининг янги қирраларини очишга ёрдам беради. Катта эпик асарлар яратиш соҳасида муайян тажриба тўплаган Шукур Холмирзаев 80-йилларнинг иккинчи ярмида яна замонавий мавзуда роман яратишга киришади. Натижада унинг “Йўловчи” романи майдонга келади. Муаллиф унда қайта қуриш йилларининг манзараларини гавдалантиришни ўз

олдига мақсад қилиб қўйган эди. Асарда ёзувчи асосий қаҳрамонини йўлга тушириб, совхоздан совхозга, қурилишдан қурилишга ўтказади. У атрофда содир бўлаётган воқеаларга қаҳрамон кўзи билан қараб, уларни тушунишга, таҳлил қилишга ва баҳолашга интилади. Қаҳрамон кўзидан қишлоқлардаги даҳшатли меҳнат ҳам, ахлоқий тубанликлар ҳам, нопок кишилару ишбилармон раҳбарлар ҳам, ҳатто узоқ Кубадаги қийинчиликлар ҳам қочиб қутилмайди. Ёзувчи қаҳрамонни йўлга чиқариб, уни объектдан-объектга ўтказаверса, сафари ҳеч қачон тугамаслигини пайқаб қолади. Бунинг устига у китобдаги кўп воқеалар жуда сунъий ва мантиқсиз чиққанлигини сезади. Шунинг учун ҳам Ш.Холмирзаев бошда икки китоб сифатида ўйланган бу романни давом эттирмасликка қарор қилади. “Йўловчи” романи шу тариқа ёзувчи ижодида бир тажриба бўлиб қолади. Шунга ўхшаш тажрибани ёки изланишни Ш.Холмирзаевнинг кейинги йирик асари “Ола бўжи” деб аталган “Романдан катта ҳикоя”сида ҳам кўриш мумкин. “Ола бўжи” асарида 80-йиллар охири ва 90-йилларнинг бошларидаги шароит қамраб олинган. Агар асар совет даврининг сўнгги йиллари тасвири билан бошланса, Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки кунларидаги ўзгаришлар манзараси билан хотималанади. Асар марказида тарихчи мактаб ўқитувчиси Ултон образи туради. Уни ёзувчи социалистик реализм талабларига мос келадиган ижобий қаҳрамон сифатида кўрсатишни мақсад қилиб олган. Асар охирларига бориб эса муаллиф социалистик реализм қоидаларидан чекиниброқ Ултонни заифликлар, камчиликлар ва қусурлар эгаси сифатида ҳам намоён қилишга уринади. Демак, давр шиддати асар методига ҳам ўз тамғасини босган. Асар бошида Ултон, асосан, гўзал фазилатлар соҳиби сифатида намоён бўлади. Чунончи, у жуда билимли, доно, тажрибали ва илмий ишга қизиқадиган, эркин фикрлайдиган, ваъдасига вафодор бир йигит қиёфасида кўринади. Булар Ултоннинг қишлоқдаги ҳаёти ва ўрта мактабдаги фаолияти тасвири жараёнида юзага чиқарилади. Фақат ўқишни, яъни олий ўқув

юртини битирганига анча ўтган бўлса-да, Ултон ҳануз уйланмаган. Бунинг сабабларидан бири шундаки, у Тошкентда қолган курсдоши ва севгилисига садоқат сақлайди. Қишлоқда Ултоннинг уйланмаганлиги ҳақидаги шов- шувлар кўпайиб кетади ва райком секретари Тўқлибой Қўчқоров қулоғига бориб етади. Қўчқоров халқ раҳбари сифатида дарҳол бу йигитни уйлантириб қўйиш режасини тузади ҳамда Ултонни ўз олдига чақиради. Ўша ерда Ултон шу қишлоқлик врач қиз Баҳор билан яқиндан таништирилади. Шундан кейин Ултон Тошкентдаги севгилисини жуда тез ва осон унутади. Афсуски, романдаги кўплаб эпизодлар каби бу воқеа ҳам яхши далилланмаган. Қандай бўлмасин, зудлик билан Ултон билан Баҳорнинг тўйлари бўлади ва унга Тўқлибой Қўчқоровнинг ўзи раҳбарлик қилади. Бундай меҳрибонликнинг сирлари, сабаблари кейинроқ очилади. Сўнгра воқеалар шиддатли тезлик билан давом этади. Кутилмаганда уйига қайтган Ултон хотинини Тўқлибой Қўчқоров билан бузуқлик устида тутиб олади. Лекин шунинг ўзи билан Тўқлибой Қўчқоров осонгина таслим бўлмайди. Аксинча, унга қадар Ултоннинг бошига оғир савдолар тушади. У жиннихонага юборилади, қочганда эса, қайтадан тутилиб, ҳақиқий руҳий касалга айлантирилади. Бу орада даврлар ўзгаради, Тўқлибой Қўчқоров амалидан тушади ва замонга мослашиш йўлларини қидириб қолади. Икки ёшнинг бахтига зомин бўлгани учун Тўқлибой Қўчқоров кўз ўнгимизда ёзувчи томонидан “Ола бўжи” қиёфасида тасвирланади. Мана шундай қисқа сюжет чизиғига асосланганлиги учун бўлса керак, муаллиф асарни “Романдан катта ҳикоя” деб атаган. Бироқ, асосий воқеалар оқими давомида ҳаётнинг жуда кўп муаммолари, долзарб масалалари, мавзулари, халқнинг тили учида турган гаплар қаламга олинади. Жумладан, асарда ўрта мактабларда билим беришнинг савияси пастлиги, ўқувчилар ва ўқитувчиларнинг саводсизлиги, ўқув бинолари таъмирлашга муҳтожлиги, қишлоқдаги меҳнат ва ҳаётнинг оғирлиги, хотин-қизлар аҳволининг ночорлиги, чўпонлар турмушининг заҳматлари мавзуини ҳам, медицина хизматининг қониқарсизлиги, болалар ўлимининг кўплиги, тиббий асбоб-

ускуналарнинг, дори-дармонларнинг етишмаслиги муаммоларини ҳам қаламга олади. Шунингдек, асарда тарихга ва ўтмишга экскурсия қилиниб, ўлкамизнинг руслар томонидан босиб олиниши, мустамлакачиликнинг моҳияти ва оқибатлари, турғунлик ва қайта қуриш йилларининг турли-туман қирралари, иллатлари, даҳшатлари ва фожиалари, ҳозирги кунларнинг афзалликлари ҳақида ҳам кўплаб фикр-мулоҳазалар, қарашлар, ҳис-туйғулар ҳам ифода қилинади. Бу фикр-мулоҳазаларнинг кўпчилиги қаҳрамонлар тилидан баён қилинса-да, аксарияти муаллифнинг ўз ўйларидек туюлади. Гўё ёзувчи ўзи кўпдан бери ўйлаб юрган ғояларини қаҳрамонлари тилига жойлаб қўйгандек туюлади. Афсуски, уларнинг кўпчилиги оддий баён, яъни декларация бўлиб қолган ва асарнинг асосий воқеаларига, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларига, романнинг бутун тўқимасига яхши боғланиб кетмаган. Асар композицион жиҳатдан номукаммал ва тарқоқ чиққан. Шунга қарамай, филология фанлари доктори И.Мирзаев ўзининг “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида чиққан тақризида бу асарни бутунича ижобий баҳолаган. Аслида “Ола бўжи” асари ҳам худди “Йўловчи” романи каби ёзувчи Ш.Холмирзаев ижодида ўткинчи бир воқеа бўлиб қолади, чунки у бадиий жиҳатдан жуда заиф чиққан. Шунга қарамай Шукур Холмирзаев ўзбек насри тараққиётига сезиларли ҳисса қўшган ёзувчи ҳисобланади. Унинг кўп жиҳатдан мукаммал ҳикоялари, “Ўн саккизга кирмаган ким бор?” қиссаси, “Сўнгги бекат” ва “Қил кўприк” романлари худди шундан гувоҳлик берувчи асарлар ҳисобланади. Сўнгги йилларда Шукур Холмирзаев истеъдодининг яна бир янги қирраси намоён бўла бошлади, яъни у яхши драматург сифатида ижоднинг энг қийин соҳасида дастлабки қадамларни қўя бошлади. Драматургияга қизиқиш Шукур Холмирзаев қалбида ва онгида жуда эрта уйғонган. Бундай қизиқиш илк бор Шукур Холмирзаев Тошкент Давлат дорилфунуни филология факультетига ўқишга кирган пайтларда намоён бўлган. Ўша пайтда, яъни 60-йилларнинг бошларида дорилфунунда жуда яхши драма тўгараги бор эди. Унга машҳур актёр Шукур Бурхонов

раҳбарлик қилар эди. Шу тўгаракка фаол қатнашиб, Шукур Холмирзаев Шекспирнинг “Гамлет” трагедиясида бош ролни ўйнайди. Унинг ўзи эслашича, ўшанда Шукур Бурхонов Холмирзаевни театр санъати институтига олиб кетмоқчи бўлган. Лекин актёр бўлишдан кўра драматург сифатида қалам тебратишни афзал билган Шукур Холмирзаев дорилфунундаги ўқишни давом эттирган. Шунга қарамай, у драматик асар ёзишга бирданига киришмаган. Жуда кўп ҳикоя, қисса ва романлар ёзгандан кейингина Ш.Холмирзаев санъатнинг энг қийин соҳасига, яъни адабиётнинг гултожи ҳисобланувчи драматургияга қўл урди. Ш.Холмирзаевнинг “Зиёфат” асари жиддий драма яратиш йўлидаги илк изланиши бўлган. “Зиёфат” асар маънавий-ахлоқий муаммолар талқинига бағишланган драмадир. Шукур Холмирзаев бу драмасида ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар ҳақида фикр билдиради. “Зиёфат” драмаси хотин- қизларимизнинг тақдири тўғрисида ҳаққоний баҳс юритувчи асардир. Драма икки пардадан иборат бўлиб, биринчи пардасида Хайригул исмли бир аёл ўзига ўт қўйиб ўлганидан сўнг, совхоз директори Метин, қишлоқ совети раиси Ҳабиба, район милиционери Нурмат, газета мухбири Қисмат, меҳмонхона хизматчиси Омон ва унинг хотини Пахтагулнинг бўлиб ўтган нохуш воқеа хусусида фикрлашувлари ҳақида гап боради. Биринчи парда шундай хулоса билан якунланади. Гўёки Хайригул севимли эрининг фожиали ўлимига дош беролмай, ўз жонига қасд қилган... Драмада Ҳабиба, Нурмат, Қисмат бир мактабда ўқиган синфдошлардир. Улар жамиятдаги энг кир, маънавий тубанлашган шахслардир. Пахтагул айтганидек, улар бир жамоа, келишиб иш қиладилар. Ҳар қандай ишни пул билан ўлчайдиган разил кишилар қиёфасидир. Улар Пахтагул айтганидек, мафиядир. Драмада ҳозирги ҳаётимизда бўлаётган ҳодисалар ўз ифодасини топган. Яъни таниш-билишчилик, мансаб, амалдорлик каби иллатларни ҳам адиб фош этади.

Хайригул ўзига олов ёқади. Демак, бу олов ёқишда бирор сабаб бўлади. Яқин-яқинларгача хотинларга паст назар билан қараш ғояси сақланиб келди. Тубан кимсалар Хайригулнинг ўлими билан боғлиқликларини бости- бости қилиб юбориш учун ҳеч нимадан қайтмайдилар. Ёш аёл нима учун бу кунга тушган деб қаттиқ ўйланиб, бориб уйига ҳол-аҳволини сўрамайдилар. Эшитганларига асосан фикр юритиб, газетага мақола ёзадилар. Уларнинг ахлоқий жиҳатдан тубанлиги ҳам фош этилади. Драмада Пахтагул образи катта маҳорат билан яратилган. Пахтагул жирканч ҳаётдан нафас олаётганидан қаттиқ изтироб чекади. У адолат бормикин бу ҳаётда, - деб ўйлайди ва ўзига олов ёқади. У бундай ҳаётда яшашни хоҳламайди. Демак, Пахтагул маънавий дунёси пок аёлдир. Хотин-қизларимиз орасида Пахтагулга, Хайригулга ўхшаб ўзига олов ёққанлар оз бўлса-да бор-ку! Яқин-яқинларгача бу бир анъанага айланиб кетаёзди. Аммо ҳозир анча камайган... Демак, драмани томоша қилиб, биз хотин-қизларимизнинг ижтимоий ҳаётига бепарво бўлмаслигимиз кераклигини англаймиз. Шукур Холмирзаевнинг “Қора камар” драмаси бу жанрдаги иккинчи асари ҳисобланиб, бизнинг кўз ўнгимизда бирмунча узоқроқ даврлар манзарасини жонлантиради. Унда Октябрь инқилобидан кейинги йилларнинг шиддатли ўзгаришлари, гражданлар уруши даврининг мураккаб, зиддиятли ҳодисалари, фалокатлари, заҳматлари қаламга олинган. Буларнинг ҳаммаси драмадаги қаҳрамонларнинг руҳи ва ўй-фикрларига ўз муҳрини босади. Шунга кўра “Қора камар” ўзига хос ижтимоий-психологик драма ҳисобланади. Илгарилари кўпчилик асарларда босмачилар ўта ёвуз, талончиликдан, қишлоқларга ўт қўйишдан бошқа нарсани билмайдиган, ҳар қандай инсоний фазилатдан, туйғулардан маҳрум бўлган маҳлуқлар сифатида тасвирланарди. Ёзувчилар уларни гўё қорамой тўла бочкага тушириб чиқарилгандек қиёфада кўрсатар эдилар. Ёзувчи Абдулла Қаҳҳор эса 1934 йилда “Кўр кўзнинг очилиши” ҳикоясида босмачилар орасида улар қаторига қора Аҳмаддек

адашиб, алданиб тушиб қолган соф қалбли йигитлар ҳам бўлганлигини акс эттириб, ўша ҳаракат қатнашчиларининг барчасини нуқул қора бўёққа булғаб намоён қилишдек бирёқлама анъанадан қисман чекинган эди. Эндиликда бўлса, ёзувчиларимиз босмачилик ҳаракатига худди ўзларининг кўзлари очилгандек боқаётганга ўхшамоқдалар. Оқибатда Шукур Холмирзаевнинг “Қора камар” драмаси типидаги асарларда босмачилик ҳаракатининг сабабларини, илдизларини теранроқ бадиий тадқиқ этишга интилиш юзага келди. Драма воқеалари инқилобдан анча кейин, аниқроғи, 1925 йилнинг 30 декабрида Сурхон воҳасидаги бир камарда содир бўлади. У ерга босмачилар уя қурганлиги учун “Қора камар” деган ном берилган. Камарда биз ашаддий босмачилардан бири бўлмиш Хуррамбекни ғазабга тўлган, изтироблар гирдобидан чиқолмаётган бир қиёфада кўрамиз. Ёш болаларнинг “Яша, Шўро!” дея ашула айтиб пайдо бўлиши унинг ғазабини юз чандон ошириб юборади. Шундан биз Хуррамбекнинг кўпчилик босмачилар каби совет ҳокимиятининг душмани эканини пайқаймиз. Бироқ, у бошқа кўп босмачилардан фарқли ҳолда, бойлигидан, мол-дунёсидан ажралгани учунгина янги тузум душманига айланган эмас. Инқилобдан кейин юзага келган шароит Хуррамбекнинг ҳаёт ҳақидаги тасаввурларига, Ватан, миллат, халқ тўғрисидаги тушунчаларига, бутун эътиқодига номувофиқ бўлиб кўринади. Бизни бунга ишонтириш учун драматург Хуррамбекнинг эътиқодини, эзгу туйғуларни, қарашларини, орзуларини бир-бир бадиий таҳлил этади. Чунончи, Хуррамбекнинг эзгу орзуларидан бири она ватанини озод кўриш ҳисобланади. Бу ҳақда у қаршисида тили кесилган ҳолда турган Абдулла Набиевга шундай дейди: “Сизлар, шўрочилар шу халққа... ватанга, мана бу сомондек кенг ўлкага озодлик бера оласизларми?.. Ўрислар юртдан чиқиб кетадими?.. Қачон инсон кўрибдики, босқинчи босиб олган ўлкасидан чиқиб кетган? Ахир уям қон тўкяпти! Ўз қонини...” Шу тариқа атрофида юз бераётган воқеаларни кузатиб, Хуррамбек келажакка бўлган умидларидан биронтаси ҳам рўёбга чиқмаслигига иқрор бўла боради. Энг даҳшатлиси, унинг Ватан ҳақидаги тушунчаси, хаёллари

сароб бўлиб чиқади. Бу тушунчасини Хуррамбек ошпазга шундай изоҳлайди: “Биласанми, сен ватан деганда, мен илгари Бойсунни, Сурхонни тушунар эдим. Миллат деганда... Йўқ, миллат бу – ўзбек ҳам эмас экан. У туркий халқларнинг бирлиги экан. Ана шуни англаб етган чоғимда мана бу кунга тушиб ўтирибман-а!” Эркин ҳаёт тўғрисидаги қарашлари, умидлари пуч эканлигини англай бошлагач, Хуррамбек: “Мен халқим дейман, халқим эса мол” деган хулосага келади. Хуррамбекка фақат ижтимоий ҳаёт тўғрисидаги қарашларгина эмас, балки шахсий турмуши, фарзандларининг келажаги ҳақидаги умидлари ҳам саробга айланаётгандек туюлади. Унинг умидларини қуйидаги сўзларидан англаймиз: “Кетамиз, ўғлим, кетамиз мен ҳам уйни соғинганман... Менинг ҳали умидларим кўп. Насиб этса, сени Бойсун мадрасасига қўяман. Кейин Бухорода ўқийсан. Ундан кейин Истамбулда...“ Хуррамбекнинг бу сўзларига жавобан ўғли Умид Абдулла Набиев улар энди Ленинградда ўқишларини айтганини эслатади. Ленинград “инқилоб бешиги” эканлигини эслаган Хуррамбек фарзандларининг келажагига бўлган умидлари ҳам пуч ёнғоқдан бошқа нарса эмаслигини англаб етади. Шу тариқа мавжуд шароит билан қаҳрамоннинг характери, қарашлари орасида туғилган номувофиқлик унинг, яъни Хуррамбекнинг ёвузликдан, ўта шафқатсизликдан иборат хатти-ҳаракатларига сабаб бўлади. Жумладан, Хуррамбек ўта ёвузлашиб кетиши оқибатида атрофидаги шерикларини ҳам аямай, бирин-кетин ўлдираверади, ашаддий душмани бўлмиш Абдулла Набиевнинг ўлигини барча одамлардек дафн этиш учун бермайди. Драматург Хуррамбекнинг эзгу ўйлари борлигини аён қилар экан, уни бир ёқлама тасвирлаш йўлидан бормайди, балки ўта ёвуз шахслигини гавдалантиришда томошабинни ларзага соладиган воқеалар топади. Ундай воқеалардан бири “Яша, Шўро!” қўшиғини куйлагани ва Ленинградда ўқишини айтгани учун ўғли Умидни Хуррамбек ўлимга ҳукм этишидек даҳшатли манзара ҳисобланади. Бу манзарада Хуррамбек томошабинга барча ёвузларнинг ёвузидек бўлиб кўринади ва нимаси биландир Н.В.Гоголь қиссасидаги Тарас

Бульбани эслатади. Қиссада балоғат ёшидаги Андрей бир поляк қизи деб, душман томонига ўтиб кетгани, яъни ватанига хиёнат қилгани учун отаси Тарас Бульба уни ўлимга ҳукм этади ва китобхон буни ёвузлик деб эмас, балки қонуний интиҳодек бир нарса деб тушунади. Хуррамбекнинг ҳали балоғатга етмаган гўдакларни ва ўз норасида фарзандини ўлимга юбориши эса фавқулодда ёвузликнинг тимсоли бўлиб кўринади. Шунда ҳам Хуррамбек бу ҳаракатини совуққонлик билан эътиқодига содиқликнинг натижаси деб шарҳлайди ва Умидни ўлдирмай келган қассобга шундай дейди: “Қассоб, нега буни тирик қўйдинг? Айтган эдим-ку, жўра... Ҳе, чўлоқ! Кимга бола ширин эмас? Мен ҳам отаман, ахир... Аммо боладан ҳам азиз нарсалар бор-ку оламда?.. Ватан, миллат... Эътиқод? Сенлар бу нарсаларни ҳеч қачон тушунмайсанлар! Жоҳиллар...” Драманинг сўнгги саҳналаридан аён бўлишича, худди мана шу ўтакетган ёвузлик, ҳаддан зиёд шафқатсизлик ҳатто ёрқин эътиқодга эга бўлган босмачиларни ҳам оқибатда инқирозга олиб келган сабаблардан ҳисобланади. Демак, Хуррамбекнинг фожиаси, муқаррар мағлубияти, биринчи томондан, уни қуршаган шароитнинг маҳсули бўлса, иккинчи томондан, ўзидаги номақбул, салбий омилларнинг ҳам самараси ҳисобланади. Фақат биз бу умумлашмага тўлиқ ишонишимиз учун драманинг айрим ўринларида далиллар камроқдек кўринади. Чунончи, Хуррамбекнинг ўз ўғлини ўлимга юбориши ёвузлигининг яққол тимсоли бўлса-да, қаҳрамон қалбида мазкур ҳукмнинг туғилиши учун яна қандайдир қўшимча далиллар зарурдек туюлади. Деярли ҳеч бир ҳаракат қилмай, фақат эътиқодига зид гаплар айтгани учун Умидни Хуррамбек ўлимга юборишига ишониш қийин. Бунга тўлиқ ишонч туғилиши учун Умид ва ёнидаги болалар Хуррамбекка қарши ёки унинг эътиқодига зид бўлган қандайдир жиддийроқ иш қилиши лозимдек кўринади. Ҳозирги ҳолида ҳам Шукур Холмирзаевнинг “Қора камар” драмаси босмачиликнинг маънавий илдизлари ҳақидаги тасаввуримизни анча

бойитади ва бу ҳаракатнинг моҳияти тўғрисидаги холис ҳақиқатни англаб етишимизга ёрдам беради. Ўзбекистон мустақил тараққиёт йўлига кирган даврда Шукур Холмирзаев ижодининг етуклик босқичи бошланди. Бу даврда ёзувчи “Булут тўсган ой”, “Банди бургут”, “Озодлик” каби ҳикояларини ва “Диназавр” романини эълон қилиб, ҳозирги ҳаётнинг моҳияти, мураккабликлари, зиддиятлари, қийинчиликлари тўғрисидаги шафқатсиз ҳақиқатни ифодалашга интилди. Мазкур асарлар Шукур Холмирзаев ҳозирги ўзбек адабиётида реалистик методнинг ҳаётбахш анъаналари, тамойиллари янгидан тантана қилиши ва ижобий самаралар бериши йўлида фаол курашаётган ёзувчилардан бири даражасига кўтарилганлигини яққол исботлайди.

А д а б и ё т л а р : Шукур Холмирзаев асарлари : 1. Тўлқинлар. Т., Ўзадабийнашр. 1963. 2. Ўн саккизга кирмаган ким бор... Т,. “Ёш гвардия”, 1965. 3. Ҳаёт абадий. Т., Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. 4. Сўнгги бекат. Т., “Ёш гвардия”, 1976. 5. Йўллар, йўлдошлар. Т., “Ёш гвардия”, 1984. 6. Бодом қишда гуллади. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. 7. Қил кўприк. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1984. 8. Оғир тош кўчса. Т., “Ёш гвардия”, 1980. www.ozbekadabiyoti.com www.ziyonet.uz Шукур Холмирзаев ижоди ҳақида : 1. Норматов У. Ўзига хослик сирлари. “Насримиз анъаналари”. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. 2. Санжар Содиқ. Ҳозирги ўзбек адабиёти. Т., “Ўзбекистон” нашриёти, 1992.

Похожие

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Махтумқули ижоди

Чўлпон ижоди

Зулфия ижоди

Фурқат ижоди