She’r tuzilishi - Литература - Рефераты

She’r tuzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

She’r tuzilishi Reja: 1. So’zlarning asl va ko’chma ma’nolari. Troplar 2. Jonlantirish, mubolag’a, litota, o’xshatish, sifatlash, tazmin va sh.k.

Tayanch tushunchalar: Trop – ko’chimlar. Jonlantirish, mubolaga, litota. Sifatlash, o’xshatish, tazmin, musoviyat – tarafayn. Badiiy asarda so’z yoki so’z birikmasining ko’chma ma’noda qo’llanishi-trop (gr.tropos-ko’chim)lar deb yuritiladi. Aslida tilimizdagi hamma so’zlar ko’chma ma’noda ishlatilishdan tug’ilgan bo’lsa ajabmas. Lekin ularning dastlabki davrdagi asl ma’nosi vaqtlar o’tishi bilan odamlar tomonidan ko’pincha unutilib yuboriladi. Jumladan, Kur’onning A’rof (7) surasining quyidagi oyatlariga diqqat qilaylik: “172. Parvardigoringiz Odam bolalarining bellaridan (ya’ni pushti kamaridan to qiyomat kunigacha dunyoga keladigan barcha) zurriyotlarini olib: “Men parvardigoringiz emasmanmi?” deb, o’zlariga qarshi guvoh qilganida, ular: “haqiqatan Sen Parvardigorimizsan, bizlar bunga shohidmiz”, deganlarini eslangh” (Sizlardan bunday guvohlik - ahd-paymon olishimiz) qiyomat kunida: “bizlar bundan bexabar edik”, demasliklaring uchundir. 173. Yoki: “Axir ilgari ota-bobolarimiz mushrik esalar, bizlar ulardan keyin kelgan (va ularning o’rgatgan yo’llariga ergashgan) avlod bo’lsak, o’sha nohaq yo’lda o’tgan kimsalarning qilmishlari sababli bizlarni halok qilurmisan” demasliklaring uchundir”. Xalq orasida mashhur bo’lgan “almisoq, almisoqdan qolgan” degan iboralarning asl mazmuni yuqoridagi ikki oyatda mazkur bo’ldi. Qur’on bizga uqtirishicha, Tangri taolo o’z qudrati bilan Odam alayhissalomning belidan undan tarqaydigan barcha zurriyotlarini chiqarib, ularga o’zining mo’jizalarini ko’rsatgach: “Aytinglar-chi, Men sizlarning rabbingiz emasmanmi?”, deganida, ular: “Parvardigoro, O’zing barchamizning rabbimizsan, bizlar bunga guvoh bo’ldik”, deb Tangriga ahdu paymon, ya’ni misoq bergan ekanlar. Shuning uchun islom ulamolari: “Kimdakaim kofir bo’lsa yoki dinidan qaytsa, o’zining tangriga bergan misoqidan qaytgan bo’ladi”, deydilar. Muhammad alayhis- salomning “har bir tug’ilgan bola toza holda islomda tug’iladi. Keyin ota-onasi uni yo yahudiy, yo nasroniy, yo majusiy qilib buzuq tarbiya berishadi”, degan hadislarining mazmuni ham yuqoridagi oyatlarga hamohangdir. 1 Troplar majoz (ar. 1 Қуръони карим. Т., “Чўлпон”, 1992, 113-бет.

So’z yoki iboraning ko’chma ma’noda ishlatilishi va shunday ma’noda ishlatilgan so’z, ibora) lar, tashbeh (ar. O’xshatish; majoz)lar, ko’chim (trop, oborot ma’nosini beradi)lar deb ham ataladi. Ko’chimlar adabiyotga jilo, joziba, ta’sirdorlik, bo’yoqdorlik kabi ko’plab rangbarang fazilatlarni ato etadi. Quyosh tomchida akslanganidek, san’atkorning badiiyati qudrati – alohida olingan birgina tropda o’zini namoyon eta oladi. Behisob majozlardan bir nechtasini o’rganishning o’ziyoq sizni mustaqil izlanishga, qolganlarini izlab, topib, talqin qilishga chorlaydi, degan saboqqa tayanib ishni boshlaymiz. Badiiy tasviriy vositalarning hammasi ham ikki vazifani o’taydi: 1. Badiiy asarda ifodalangan g’oyani, shu g’oyani tashuvchi obrazlarni hayotiyroq va ta’sirchanroq ifoda qiladi. Bu mazmuniy vazifa. 2. Misralar, baytlar, bandlarning (demakki, badiiy asarning) lafziy musiqiyligini, jilosini, jozibadorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu shakliy vazifa. Mazmun va shaklning monolitlik xislati bu vositalarga ham xos bo’lgani sabab ular ikki vazifani birvarakayiga va bir vaqtda o’taydilar. Ularning har biri san’atkor badiiy mahoratining kichik o’lchovi bo’la oladilar, ya’ni san’atkor badiiy dunyosining hayotiyligini, go’zalligini, betakrorligini, yangiligini ko’z-ko’z qila oladilar. Kitobxonni xayratga sola oladilar. hazrat Alisher Navoiyning “Majolis ul-nafois” asarida bir voqea bor: Kunlarning birida Lutfiy va Alisher Navoiy uchrashganlarida yomg’ir yog’ayotgan bo’ladi. Lutfiy yomg’irga ishora qilib, Amir Xisrov o’z g’azallaridan birida shu hodisani nafislik – san’atkorlik bilan tasvirlaganini aytadi: mahbuba bahor ayomida biron tomonga ketayotganida yomg’ir tufayli yerga yiqilay debdi-yu, noziklikdan yomg’ir rishtalari(tomiri)ni ushlab qaddini rostlab olibdi. Navoiy bundan hayratga tushadi va uni saroy ahliga so’zlab beradi. hamma lol qolsa-da, sinchkov husayn Boyqaro e’tiroz bildiribdi: “... ul e’tiroz budirkim, yol yog’in qatrasi yuqoridin quyi inib keladur, muqarrardurkim, rishtag’a dag’i hamul holdir.

Rishtaikim, mayli quyi bo’lg’ay, aning madadi bilan yiqiladurg’on o’zin asramog’i maholdir”. Ko’rinadiki, badiiy tasviriy vosita qanchalik hayratomuz bo’lmasin, uning asosida hayot (yomg’ir) mantig’i buzilmasligi, yangiligi, betakrorligi asoslangan bo’lishi, kitobxonni to’liq ishontirishi badiiy qonuniyat bo’lib qolaveradi. Ana shu qonuniyatga amal qilgangina-san’atkor bo’lib, uning badiiy mahorati namuna bo’la oladi. ha, “Shoirlarimiz borki, yozganlari, bir qaraganingda busbutun, ravon, qofiyalar joyida. Lekin ularning asarlari na adabiyot tarixida, na xalq qalbidan bir umr joy olishi gumon. Sen minglab satr she’r yozsangu, shundan aqalli ikki-uch misrasi ham yuraklardan joy olmasa-bu shoir uchun katta fojea. ... “Ey yor, men seni sevaman”. Ana shu gapni Mirza G’olib “Ey, yor, ostonang oldida yotgan toshni nima qilarding nariga surib qo’yib, axir u mening peshonamga urilaverib o’z-o’zidan yo’q bo’lib ketardikuh” deb berishida juda kuchli obrazlilik barq urib turibdi.” 1) Xullas, bu mulohazalarning yanada chuqurroq, osonliroq, aniqroq isbotini jonlantirishda, mubolag’ada, litotada, sifatlashda, o’xshatishda, tazminda ham ko’rish mumkin. Jonlantirish – odamlarga xos xususiyatlarni jonsiz predmetlarga, tabiatning turli hodisalariga ko’chirish orqali, to’g’rirog’i, ularni insoniylashtirish orqali paydo bo’ladigan tasvirdir. Bu tasvirning ikki xil ko’rinishi mavjud: Birinchisi , tashxis (shaxs bilan bog’liq) jonsiz narsalarni jonlantirish usulidir; masalan, badiiy asarda quyosh yuguradi, daryo shoshadi, samo (yulduzlar) ko’z yosh to’kadi, harsang(tog’) bardosh va sabr ko’rsatadi, gul kuladi, bulutlar ho’mrayadilar, qovoq osadilar, yig’laydilar, tun uxlaydi, oy yuradi, yulduzlar guvohlikka o’tadi, qashshoqlik kuladi... “Zoriqtirmay kelsan-chi bir, Intizor qilding buncha...”, Deb yaproqlar tebranadi, To charchab uxlaguncha.

Quyosh chiqib isitsa ham, Sendursan deb o’ylaydi. Tunda - oy kezib o’tsa ham, Sendursan deb o’ylaydi. Agar shamol qo’zg’ab qolsa, Titrashadi keldi deb, Yerga qadar egiladi, Aytganlarim bo’ldi, deb. Noyob yigit, bosib o’t, deb To’kiladi yo’lingga. Gul barglari uchishadi, Tushayin deb qo’lingga. Yori o’tkazib ketgan nihol – judayam intiqqan, beadad sog’ingan, sadoqatli dildor, “ko’zlariga surtmoq uchun erining gardi(changi zarrasi)ga zor o’zbek ayolining qalbi bo’lib so’zlaydi. Bu qalbning yorga bunchalik intizorligini faqatgina jonlantirish san’ati, bu san’atning ustamoni hamid Olimjongina g’oyatda ta’sirli qilib, zarur milliylikka o’rab tiriltira oladi. Bu san’atkorlikdir, bu insoniylikdir, bu o’zbeklikdir, bu ibratomuz darslikdir. Ikknnchisi, intoq(nutq bilan bog’liq) – nutqi yo’q narsa va predmetlarni nutq egasi sifatida jonlantirish usulidir; masalan, badiiy asarda ot ham so’ylaydi (“Alvido, Gulsari” - Ch.Aytmatov), Qo’zichoq va bo’ri bahs yuritadi (“Bo’ri bilan qo’zichoq” - A.Krilov). Erkin Vohidovning “Aruz va barmoq” she’rida ular o’rtasidagi nifoq jonlantirishning ikkinchi usuli vositasida quyidagicha badiiylashtiriladi; ular o’zlarining “jonli qiyofalari” bilan jonlanadilar: Aruziy barmoqni To’pori, deydi.

Sen pastsan, men sendan- Yuqori, deydi. Barmoq uni ko’hna- Xarobasan, der, Arobasan, der, Parvozlar asrida. Giperbola (gr. huperbole-mubolag’a) – mubolag’a (ar.-lof urish, bo’rttirish)da san’atkor tasvirlanayotgan shaxs, predmet, voqea-hodisalarni boshqalaridan ajratib ko’rsatish, diqqatini jalb qilish maqsadida judayam bo’rttirib tasvirlaydi. Aslida, san’at va adabiyotning hamma vositalarida, ularning voqye bo’lishi va yashashida mubolag’a qatnashadi; mubolag’a qatnashmasa san’at ham adabiyot ham bo’lmaydi. Ularning asosida real tasavvur qiladigan, odam to’liq ishonadigan mubolag’i bo’lsa, giperbola usulida bu yanada orttirib, o’ta kuchaytirib tasvirlanadi. Bu usul ko’pincha sifatlash, o’xshatish, jonlatirish kabi vositalar bilan hamkorlik qiladi va shu yo’l bilan o’zining behisob qudratini, o’lchovi yo’q kuchini yaqqolroq namoyish etadi. Masalan, shu vosita asosida yaratilgan mifologik obrazlarni ko’plab uchratish (Dev, Ajina, Iblis; Gerakl, Prometey, Ram, Ilya Muromes) mumkin. Ular shu qadar orttirilgan mubolag’a-grotesk (ital. Grotta-yer osti) bilan tasvirlanadiki, ularning real qiyofasini shartli suratda tasavvur qilish mumkin. “Alpomish”da: Shomurti yoqalab har yoqqa ketgan, Ichida sichqonlar bolalab yotgan, Izidan tushgan pishak oltoyda yetgan. Odam tushmas uning aytgan tiliga, Besh yuz quloch arqon yetmas beliga. Bu qalmoqdir Qalmoqlarning ravishi, Oh ursa olamni buzar tovushi, To’qson molning terisidan kovushi... – kabi tasvirlar orqali qalmoq alplarining vahimali obrazlari yaratiladi. Alpomishning shunday haybatli dushmanlar ustidan g’alabasi – uning o’ta mard,

benihoyat jasorat egasi ekanligini ta’sirchan ko’rsatadi. Uning qiyofasini alohida ajratib alplardan-da zo’r haybatliligini yorqin ifodalaydi. Adabiyotshunoslikda bu san’atning uch xil ko’rinishi borligi qayd qilingan: 1. Tasvirdagi bo’rttirishni aql qabul qilsa-da, lekin hayotda u uchramaydi. Bu tablig’ (ar.katta kuchli ma’nosini beradi) deb yuritiladi: “Olganing oltin, ko’zlaganing kumush bo’lsin”, “Tuproq olsang – oltin bo’lsin” kabi. Qamarg’a buyla tosh o’lg’och havola, Bo’lub qalqon aning olida hola. Ko’rub anjum yog’arni ul ushoq tosh, Taharrukdin o’g’irlab har taraf bosh. Ushoq tosh aylabon gardun yuzin resh, Nechukkim qullalar hamun yuzin resh. Falak har lahza garchi bosh o’g’urlab, Yer uzra yog’dururg’a tosh o’g’urlab. Jafo toshiki holo charx etar fosh, hamonokim tuganmaydur hamul tosh. Farhod tog’ning toshlarini yo’nar ekan, uning metinidan uchgan toshlar borib oyga tegarkan. Oyga toshlar shu xilda otilavergach, u atrofdagi gardishini o’ziga qalqon qilib oladi. Yulduzlar bunday ushoq toshlarning yog’ishini ko’rib o’z boshlarini har tarafga olib qochar edilar. Cho’qqilardan sahroning yuzi ilma- teshik bo’lganday, ushoq toshlar ham osmon yuzini g’alvir qilib yuborgan edi. Ayni vaqtda osmon har nafas boshini olib qochgani bilan yer yuziga qayta yog’dirish uchun tosh o’g’irlar edi. Taqdir – falak jafo toshini yog’dirishdan haligacha to’xtamaganining sababi ham hali o’sha yig’ib olgan toshlarning tugamaganidir.

2. Tasvirdagi mubolag’adorlik aqlga sig’maydi, inson tafakkuri mantig’iga to’g’ri kelmaydi. Bu ig’roq yoki ifrot (ar. haddan oshish, chegaradan tashqariga chiqish) deb yuritiladi: “Sar hovuzdan katta edi kosasi...” (“Alpomish”), Semurg’ uchganda bo’ron qo’zg’oladi, yashin uchganday bo’ladi, qanoti ko’kni qoplaydi (h.Olimjon – “Semurg’”) kabi. Ul sanamkim suv yaqosinda paritek o’ltirur, G’oyati nozuklukindin suv bila yutsa bo’lur. Atoiyning tasviricha, bu sanam – juda go’zal, go’yo nurdan yaratilgan, bir so’zda aytsak – parining o’zi, shunchalik nozikki, bir qultum suv bilan yutib yuborish mumkin ekanki, bu aqlga sig’maydi, hayot mantig’iga tamoman zid keladi. 3. Tasvirdagi haddan ziyod mubolag’adorlikni tasavvur qilib bo’lmaydi, uni hyech kim hayotda ko’rmagan. Bu g’uluv (ar. 1. Qiy-chuv; 2. haddan oshmoq) deb yuritiladi: “Go’ro’g’li qilichining har hamlasi – qirq ming lashkarning bo’ynini uzardi...” yoki Ko’kan yig’layverib shudgorni ko’l qilibdi (G’.G’ulom) kabi. “Yigitlarni frontga jo’natish”da Ona o’z o’g’liga oq yo’l tilar ekan, fashist degan dushmanga qarshi mardona kurashga chorlaydi: “hujum chog’i chekinma hyech, Tulkini sher bo’lib bos. Tirnoq bilan bag’rini yirt, Qo’lingni dor qilib os. ” “Jangchi Tursun”da ona vatan tuprog’ining har qarichini asrash lozimligini uqtirar ekan, “Qayoqqa chekinasan? Bormi keraksiz yering? Ne uchun odam bo’lding, kelmasang dushmanga teng?” deya hayqiradi: Sening uchun butun elni Og’ir uyat tutsinmi? Seni ko’rganda quyosh Yuzini bekitsinmi?..

Ko’zing tushganda, Amu Ilondek to’lg’onsinmi? Zarafshon uyatingdan Yantoq kabi yonsinmi?.. Bu kabi mubolag’alar aniq asarning g’oyasini ochishda eng zarur va yaratuvchan vositadir, ayni paytda, ular san’atkor qalbining bepoyonligini, tafakkurining xalqchilligini, shoironaligini ko’rsatadi. Litota (yunon. Litotes-oddiy, kichik) – tafrit (ar.mo’tadildan pastki holat) mubolag’aning teskarisi bo’lib, badiiy asardagi biror predmetni, hodisani, detalni bir necha barobar kichraytirib tasvirlash san’atidir. Narsa, hodisa qanchalik kichraytirib, zaiflashtirib, kuchsizlantirib tasvirlansa, unga nisbatan tasvirlanayotgan narsa, hodisa ulkan va ulug’vor ko’rinadi. Shu sababga ko’ra, ko’pincha, litota mubolag’a bilan birga ishlatiladi. Xorazmiyning ushbu baytiga diqqat qilaylik: Bo’ying sarvu sanubartek, beling qil , Vafo qilgan kishilarga vafo qil. Baytda yorning qaddi-qomatini tasvirlar ekan bo’ychanligini, bo’yining tikligini – xushqadligini (qarag’ayga) o’xshatib bo’rttirish maqsadida belini judayam ingichka qilib kichraytirmoqda. O’xshatish – tashbeh (ar.o’xshatish) muayyan bir predmet, hodisani aniq tasavvur qilish uchun uni boshqa tanish bo’lgan predmet, hodisalarga solishtirish asosida ish ko’radi va tasvirlanayotgan predmet, hodisani yorqin obrazini yaratadi. O’xshatishlar “dek”, “day”, “larcha”, “o’xshash”, “xuddi”, “simon”, “deganda”, “taxlit”, “yang’lig’”, “misli”, “go’yo” kabi qo’shimchalar, leksik vositalar, ko’makchilar yordamida yaraladi. La’li labing qandu asal, qildi tamannosi kasal, Kom olmaganda filmasal, men mubtalo qayga

boray (Muqimiy) – baytida ma’shuqa labi ham la’lga, ham qandga, ham asalga “tashbihi jam’” qilinyapti. Oy deganda yuzi bor, Kun deganda ko’zi bor... Qaldirg’och qoshlaridan, To’lib qarashlaridan hayot sochilar edi, Gullar ochilar edi. Bu parchada h.Olimjon Oygulning yuzini oyga, ko’zini kunga, qoshini qaldirg’ochga, qarashlarini-gul ochilishiga o’xshatib, uning go’zalligini ta’kidlaydi va Oygul qiyofasini jonlantiradi. O’xshatish mukammal bo’lishi uchun unda to’rt unsur qatnashishi lozim. 1. Birlamchi (o’xshatilmoqchi bo’lgan) predmet (sharob to’la piyola); 2. Ikkilamchi (o’xshatilayotgan) predmet (go’yo bahorgi lola); 3. O’xshatilmoqchi va o’xshatilayotgan predmetlarning o’xshashlik alomati (botayotgan kun kabi; go’yo qizlarning labi - “qizil rang”); 4. O’xshatish qo’shimchasi yoki ko’makchisi (kabi, go’yo): Qo’limdagi sharob to’la piyola, Qip-qizildir go’yo bahorgi lola. Qip-qizildir botayotgan kun kabi, Qip-qizildir go’yo qizlarning labi. (H.Olimjon) O’xshatishlarning hamma vaqt mukammal bo’lishligini talab etish noo’rin, chunki bu vosita ham asar g’oyasining talabiga binoan turli-tuman (to’liq, to’liqsiz, vositasiz, sodda, murakkab, tarkibli, ketma-ket darajali va h) bo’ladi. San’atkor hyech vaqt an’anaviy o’xshatishlarga (tishni durga, sarvqomatni- sarvu sanobarga, yuzni oyga, ma’shuqani gulga, oshiqni bulbulga va h) ruju

qo’ymasligi, bosh fazilat deb – yangi, original o’xshatishlar yaratishni bilishi ma’qul. Darvoqye, Zulfiya bilan bo’lgan muloqotlarning birida shoiradan so’rashadi: - Suhbatimiz she’riyat haqida bo’layotgani uchun hyenrih haynening bir gapini esladim: “Ayolni ilk bor gulga o’xshatgan odam buyuk shoir bo’lgan. Uni ikkinchi martaba gulga qiyoslagan shoir esa oddiy laqma xalos”. Sizningcha, shoir haqmi? Shoira bu savolga: “Yuz foiz. Chunki taqlid she’riyatning dushmani. Undan qochish kerak, deyishadi ba’zan. Yo’q, uni butunlay yo’qotish kerak”, - 1 deya qat’iy va asosli javobni beradi. Demak, Zulfiya aytgandek san’atkor vujudini tug’yonga solib: “Bugun aytmasang, halok qilaman” deb hayqirib turgan fikrni, g’oyani ifodalash uchun har gal qo’liga qalam olganda, ana shu g’oya badiiy vositalarni ham o’zi yetaklab kelaveradi. So’z ham, badiiy-tasviriy vosita ham o’sha fikrlarning yashash tarzi ekan, shoirning so’z tanlashda xatoga yo’l qo’ymasligi lozim, yo’l qo’ysa – fikr xato gapira boshlaydi, adabiy laqmalikka imkoniyat tug’iladi. Bitta isbotini ko’raylik. Ma’lumki, Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida: Yuz yoshurg’och quyosh diloromi, Sochti ashkin sipehr bahromi. 1 baytida “Kech kirib, quyosh Diloromi yuzini yashirgach, osmon Bahromi ham ko’z yoshi singari yulduzlarini olamga sochdi” degan bebaho o’xshatish yaratilganki, u shoh Bahromning qalbidagi g’amu qayg’u qorong’iligini bo’rttiradi, qorong’u tun uning joniga balo bo’lganligini ko’rsatadi. Oradan asrlar o’tib Muhammad Yusufning “Mehr qolur” she’rida u takrorlanadi: O’tar qancha yillar to’zoni, 1 Зулфия. Асарлар. Уч жилдлик. Учинчи жилд. Камалак, Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986, 173-бет 1 Алишер Навоий. Асарлар, Ўн беш томлик, 9-том, Сабъаи сайёр, Т., “Тошкент” бадиий адабиёт нашриёти, 1969, 59-бет.

Yulduzlar - ko’z yoshi samoni. O’tar inson yaxshi-yomoni, Mehr qolur, muhabbat qolur 2 . Garchi bu bandda qancha yillar o’tmasin, samoning ko’z yoshi – yulduzlar bo’lganidek, insonlarning qanchalik yaxshi-yomoni o’tmasin, ulardan mehr- muhabbat qolishi-o’xshatish ila solishtirilishi-yangi fikr bo’lsa-da, baribir “Yulduzlar ko’z yoshi samoni” o’xshatishi takror bo’layapti. Natijada sevimli va qadrdon shoirimiz Muhammad Yusufning nimasidir yetishmagandek, nimasidir uning betakror talantiga o’xshamayotgandek tuyuladi. Sifatlash – tasvir etilayotgan inson, predmet, narsa, hodisaning muhim belgisi (xislati, xususiyati, o’ziga xosligi)ni ko’rsatuvchi (izohlovchi, xarakterlovchi, ajratuvchi) so’z bo’lib, u aniqlanmishga sifatlovchi belgisini ko’chiradi: Xalqim deb yugurar hovuchlab jonin Xalqiga bag’ishlar shavkatin-shonin Lekin shu chopishda keta-ketguncha, Tozalab boradi xalqning hamyonin. (A.Oripov) Abdulla Oripovning ushbu to’rtligida xalqni bahona qilib jonini hovuchlab, tinimsiz yuguruvchi, go’yo unga shavkatu shonini bag’ishlovchi odamlar tipi umumlashtirilganki, ularning bosh xislati-xalqning hamyonini o’pirishdir. Bu mazmun sifatlish san’ati orqali obrazlilik va emosionallik kasb etgani uchun, bunday yulg’uchlar qiyofasini aniq va yaqqol ko’z o’ngingizga keltirasiz. Badiiy – tasviriy vositalarning son-sanog’iga yetish qiyin. Uning metafora, metonimiya, allegoriya, simvol, sinekdoxa, istiora, perefroza, ironiya kabi san’atlaridan tashqari, mumtoz adabiyotimizda uning yuzlab ko’rinishlari ham bor: tashbih, iyhom, tanosib, tazod, talmih, tazmin, husni ta’lil, irsoli masal, tajnis, tamsil, loff va nashr, tardu aks, taqsim, tafriq kabi. 2 Муҳаммад Юсуф. Ёлғончи ёр, Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994, 109-бет.

Badiiyat sirlarini chuqur o’rganmoqchi bo’lgan mutaxassis bu san’atlarni bilishi lozim. Ularga V.Rahmonovning “She’riy san’atlar” (1962), A.Xojiaxmedovning “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya” (1998) kitoblari qo’l keladi, chunki ularda ma’naviy va lafziy san’atlarning ko’pchiligi haqida dastlabki nazariy ma’lumotlar umumlashtirilgan. Sizdagi qiziqishni orttirish maqsadida ma’naviy san’atlarning vakili-“tazmin”ga va lafziy san’atlardan - “musoviyat tarafayn”ga qisqacha to’xtalamiz. Tazmin (ar. “bir narsani ikkinchi bir narsa orasiga qo’ymoq”)da san’atkor yaratilayotgan asariga boshqa biror shoirning kuchli ta’sir qilgan misra yoki misralarini o’zgartirishsiz kiritadi; faqat buning sharti bor: yaratilayotgan asardagi bosh g’oyaga mos bo’lishi, uning mohiyatini chuqurroq va ta’sirchanroq ochishi lozim. Jumladan, Mashrab o’zining Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim xoh inon, xoh inonma G’am shomi firoqingda kabob etti falakni, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma. tarzida boshlanuvchi g’azalida Lutfiyning mashhur Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim xoh inon, xoh inonma baytini aynan keltiradi. Zulfiya ham “O’rik gullaganda” she’rida “Terazamning oldida bir tup, O’rik oppoq bo’lib gulladi...” Gulni ko’rib ishqparast qalbim, Ming aytilgan darddan kuyladi.

deb yozar ekan, sevimli yori hamid Olimjonning shu nomdagi she’rining birinchi ikki misrasini aynan keltiradi. Uning she’rini eslatish, xotirlash orqali uni qumsaganini, unga mushtoqligini hayajon-la kuylaydi. hamma yerda uning izlarini, ko’zlarini, qo’shig’ini ko’radi, hijron harorat beradi, sevgisining kuchi ortadi... Bunchalik mashhur misra va baytlarni shoirlarning asarlarida takrorlanishi - ayb sanalmaydi, balki uning asosida ustoz shoirlarga hurmat yotadi, ularning mahoratlariga qoyil qolishlikni bildiradi. Yuqorida aytganimizdek, “Mehr qolur” asaridagi “Yulduzlar ko’z yoshi samoni” misrasi qo’shtirnoq ichida berilganda, nur alan nur bo’lardi. “Nimadir yetishmayotgani” ni izlamagan bo’lardik (Qarang-a, asardagi bitta qo’shtirnoq qanchalik ahamiyatlihhh ). Muhammad Yusufning Alisher Navoiyni ustoz sanagani, uning ijodini chuqur o’rganganini va bilganini isbotini ko’rgan bo’lardik. Va biz shundayligiga ishonamiz, uning asarlari qayta nashrida bu xato to’g’rilanadi, degan umiddamiz. “Musoviyat tarafayn” da misralar odatdagi o’qilishidan tashqari, yuqoridan pastga qarab ham o’qiladi va o’sha misralarning o’zi kelib chiqadi. Ogahiy ijodida buni ko’rish mumkin: 1 2 3 4 1. Ul sho’xki ochildi xatu ruxsori 2. Ochildi rayohind a yuzi gulnori 3. Xatu yuzi besabru qarori man-man 4. Ruxsori gulnori man-man zori

Adabiyotlar 1. N.Shukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi”, 1979, 133-140 betlar. 2. T.Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 148-161 betlar. 3. E.Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 115-130 betlar. 4. Anvar hojiahmedov . She ’ riy san ’ atlar va mumtoz qofiya , T ., “ Sharq ”, 1998. 5. Vahob Rahmonov. She’riy san’atlar, Leninobod, 1962. 6. B.Umurqulov. Poetik nutq leksikasi, T., “Fan”, 1990. 7. Isomiddin Yormatov. O’zbek xalq qahramonlik eposi badiiyati (O’quv qo’llanma), T., 1994, 55-127-betlar.

Похожие

Adabiy asar tuzilishi

Bаdiiy аdаbiyotning ichki tuzilishi

She’riy sistemalar

She’riy asarning o’ziga xosligi

Baxshilar ijrochiligida epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni