Baxshilar ijrochiligida epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni - Литература - Рефераты

Baxshilar ijrochiligida epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Baxshilar ijrochiligida epik xotira, bilim v a dunyoqarashning o‘rni Jonli og‘zaki epik an’analarning davom etishi, taraqqiyoti bevosita baxshilar xotirasi, bilimi va dunyoqarashi bilan bog‘liq holatlardandir. Aynan XIX asrning oxiri va XX boshlari ijodkorlari ijodida ana shu uchlik uzviy bog‘liqlik asosida davom etdi. Shu boisdan ham bu davrda yashagan Fozil shoir, Po‘lkan shoir, Islom shoir, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Abdulla Nurali o‘g‘li, Umir shoir Safarov, Mardonaqul Avliyoqul o‘g‘li kabi bir qator badihago‘y baxshilar ustozlaridan o‘rgangan dostonlarini keyingi avlod baxshilariga o‘tkaza oldilar. Bu davrlarda epos ijrochiligi barqaror an’analarda uzviy yashayotgan edi. Bunday uzviylik baxshilar ijrochiligining shakllanishi, doston ijro etishlariga keng imkon yaratgan edi. Ko‘pgina baxshi-shoirlar ustozlaridan o‘rgangan terma va dostonlarini xotirada saqlab, bilimi hamda dunyoqarashida sayqallashtirib, badihago‘ylik mahoratlarini namoyish qilganlar. Uzundan-uzoq nasriy va nazmiy matnlarni eslab qolish, ijro etish hamda keng auditoriya oldiga muntazam chiqish qilish va e’tibor qozonish baxshidan katta mahorat va iste’dod talab qilgan. Doston kuylash mahoratlarini shakllantirish maqsadida baxshilar tinimsiz izlanib, egallagan bilim va ko‘nikmalarini mukammallashtirganlar. Shu asosda baxshichilik san’ati jonli an’analarda yashab, estetik ahamiyat kasb etgan. Baxshichilik san’atida xotira, bilim va dunyoqarashning muhim rol o‘ynashi, ijtimoiy-maishiy jarayonlar bilan bog‘liq hodisalardandir. Chunki baxshining xotira va bilimida sa q lagan doston kuylash usullari ijtimoiy jarayonlar bilan bog‘lanishi shart b o ‘lgan holatlardandir. Baxshining xotirasi bu-epik voqelik, obraz, klishe, formula va boshqa shunday doston ijrochiligiga xos an’anaviy sujet va kompozitsion tuzilmalardan iborat epik bilimlarni yodda saqlashdir. Demak, baxshichilik san’atida epik xotiraning o‘ziga xos o‘rni bor. Baxshi xotirasida sa q langan an’anaviy doston kuylash usullari barqaror davom etdi. Ustoz baxshilar xotirasida saqlangan doston matnlari shogirdlar xotirasida shakllandi, dostonchilikning jonli an’analarda davom etishiga

sabab bo‘ldi. Epik xotiraviylik faqat doston matnlaridagi so‘z bilan bog‘liq holatlarni yodda saqlash emas, balki do‘mbira jo‘rligidagi ohanglarni ham birgalikda ilg‘ash, kuy asosida doston ijro etish demakdir. Baxshichilik san’atida so‘z va soz birligi muhim o‘rin egallaydi. Baxshi o‘zi ishtirok etmagan epik voqelikni dunyoqarashda shakllantirib, voqealar jarayonida ruhiy holatlarni tasvirlaydi, dramatik rol bajaradi. Shu asosda tinglovchilar auditoriyasini o‘ziga jalb qilib, badihago‘ylik talantini namoyish qiladi, usta baxshi bo‘lib shakllanadi. Rus folklorshunosi B.N.Putilov ta’kidlaganidek: “Baxshi qo‘shiqning muayyan matnini uning ohangi bilan birga xotirasida saqlashi kerak. Ohangni bilish matnning xotirada saqlashi va qayta tiklanishiga yordam beradi, lekin u baribir matnning xotirada qattiq muhrlanib qolishiga kafolat bermaydi. Qo‘shiq matni o‘z- o‘zicha unutilishi, chalkashib ketishi, buzilishi mumkin. Agar ohang unutilsa, baxshi eng yaxshi holda qo‘shiq matnining “konspekt”ini tiklashga qodir bo‘lishi mumkin, xolos”. 1 Baxshi do‘mbiraning ohangi asosida xotira prizmasida saqlagan doston voqealarini ko‘z o‘ngida gavdalantirib, badiha qiladi. Baxshilar ijrochiligida epik bilimlilikning ham o‘ziga xos ahamiyati bor. Baxshichilikda o‘rganilgan barcha an’anaviy usullar, yo‘llar epik bilimning qamrovi bilan belgilanadi. Baxshi ustozidan o‘rgangan doston matnlarini asriy an’analar asosida egallagan bilimi va dunyoqarashda sayqallashtiradi hamda ijro etadi. Agar baxshichilik san’atida epik xotira, bilim kabi qismlar yo‘qolsa, an’anaviy doston kuylash usullari ham so‘nadi yoki baxshining ijro etgan dostoni ijodiy qo‘llanma sifatida o‘sha baxshi repertuari bilan bog‘lanadi. Yoxud dostonlarning ijro jarayoni sustlashib, yangicha talqinlar bilan ommalashadi. Biz epik an’analarning baxshilar repertuarida o‘ziga xos saqlanishi, bunda epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni kabi masalalarni Janubiy O‘zbekiston vohasi baxshilari repertuari misolida tahlil qilsak. Ma’lumki, Mardonaqul Avliyoqul o‘g‘li, Umir shoir Safarov, Yusuf qori O‘taganov, Bo‘ri baxshi Ahmedov, Rajab baxshi Normurod o‘g‘li, Tog‘ay shoir Mahmanov, Eshmurod baxshi, Toshmurod 1 Bozorov A. Baxshi ijodining ayrim qirralari.-T.:Fan,1991.

baxshi, Eshqobil Qo‘shoqov singari ko‘plab baxshilar doston aytish yo‘llari, usullarini ustozlaridan og‘zaki eshitib, og‘zaki o‘zlashtirganlar. Bu baxshilar ijodida barqaror uzviylik yetakchilik qilgan. Shu boisdan ham ular dostonlarida epos ijrochiligiga xos an’anaviy xususiyatlar to‘la saqlangan, meyor va mutanosiblik buzilmagan. Bu kabi baxshilarimiz doston kuylash usullarini ustozlaridan og‘zaki o‘rganib o‘zlashtirgan bo‘lsalar, Qora va Chori Umirovlar, Qodir Rahimov, Hazratqul baxshi Xudoyberdiyev, Xushvaqt Mardonaqulov, Abdunazar Poyonov, Chorshanbi Rahmatullayev, Shoberdi Boltayev, Shomurod Tog‘ayev, Qahhor Rahimov, Boborayim Mamatmurodov kabi ijodkorlar savodxon bo‘lganligidan ustozlaridan eshitish bilan kifoyalanmay, nashr etilgan dostonlarni ham o‘qib o‘zlashtirganlar. Ular ijro etgan doston variantlari ustozlari variantlariga qaraganda farqlanadi. Bunday farqli xususiyatlar doston variantlaridagi sujet motivlar, epik formulalar, doston tuzilishidagi nasr va nazmning mutanosibligi jarayonlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fikrimizni har ikkala guruh baxshilari ijrosidagi doston variantlari, unda epik xotira, bilim va dunyoqarashning o‘rni, umumiy holatdagi barqaror epik an’analarning ijro etilganligiga qaratsak. Umumo‘zbek dostonchiligida bo‘lgani kabi Janubiy O‘zbekiston baxshilari repertuarida ham “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Avazxon”, “Nurali” turkumiga oid an’anaviy dostonlar kuylanib kelingan. Ayniqsa, “Alpomish” dostoni umumo‘zbek dostonchilik maktabi baxshilari repertuaridan alohida joy olgan va har bir baxshi ushbu dostonni mehr bilan ijro etgan. Dostonning Janubiy O‘zbekistonda yashab ijod qilgan Mardonaqul Avliyoqul o‘g‘li, Mamadrayim yuzboshi, Umir shoir Safarov, Bo‘riboy Ahmedov, Abdulla shoir Nurali o‘g‘li, Hamro Ergash o‘g‘li, Zohir Qo‘chqorovdan yozib olingan variantlari professor T.Mirzayev tomonidan yetarlicha tahlil qilingan. 2 Shu bilan bir qatorda doston variantlari biz yuqorida tilga olgan savodli baxshilar repertuaridan ham yozib olingan. Bunda voqealar bir xil sujet yo‘nalishi asosida bo‘lsa-da, farqlar ular ijrosidagi an’anaviy motivlarning ishlanishi, epik formulalar va epik voqelikning badiiy tasvirlanish jarayonida, nazm va nasrdagi sodda voqeaband tuzilishdan tasvirni murakkablashtirish 2 Mirzayev T. Alpomish dostonining o‘zbek variantlari. –T.:Fan, 1968

jarayonlarida ko‘rinadi. Zero,epik an’analarni ustoz baxshilar qanday holatda o‘zlashtirdilaru, shogirdlar ijodida qanday o‘zgarishlar yuzaga keldi. Bunda epik xotira va bilimning o‘rnini ko‘rsatish maqsadida biz Umir shoir Safarov variantidagi doston variantini uning shogirdlari Qora va Chori Umirovlar, Qodir Raximovlar ijrosidagi doston variantlariga qiyoslash asosida tahlil qilamiz. Jonli epik an’analardagi o‘zgarishlar, farqli xususiyatlar ham xuddi ana shunday jarayonlarda ko‘zga tashlanadi. Bunday holatlarni biz “Alpomish” dostoni misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin. Umir shoir varianti Janubiy O‘zbekiston baxshilari kuylagan dostonlarga nisbatan an’anaviy motivlarning ishlanishi, kompozitsion izchilligi, voqealarning qiziqarliligi, epik an’analarni o‘zida mujassamlashtirganligi, badiiy tasviriy vositalarning o‘rinli qo‘llanishi bilan alohida ajralib turadi. Bunday holat Qashqadaryo va Surxondaryodagi dostonchilikning qadimiy an’analariga mosdir. Shu bilan birga boshqa joylardagi dostonchilik maktablari baxshilari repertuaridan yozib olingan «Alpomish» dostonining variantlari Janubiy O‘zbekiston variantlaridan ba’zi motivlarning ishlanish jihatidan o‘zaro farqlanadi. Masalan, Samarqand dostonchiligida konfliktning kelib chiqishi aka-uka Boybo‘ri bilan Boysari o‘rtasidagi kelishmovchilik va Boysari boshliq qo‘ng‘irot urug‘ining qalmoq yurtiga ko‘chishiga zakot olish masalasi asosiy sabab bo‘lsa, janubiy voha variantlarida bu holat oilaviy-maishiy asosda yuzaga keladi. «Alpomish bola emasmidi, biroz o‘tkirroq edi. Oybarchin bilan hazillashib, Alpomish Oybarchinni bir shappotladi. Barchin ham erka qiz emasmi, yig‘lab uyiga, onasiga bordi. Oytug‘mish yig‘lab borgan qizini ko‘rib, joyidan irg‘ib turib, qizim sensan risqu ro‘zim, gavhardan tiniq ko‘zim, tasadduqman sendan o‘zim, aytishing menga lozim, nima uchun xafa bo‘lib yig‘lab kelding?» - deb so‘radi». 3 Ana shu asosda konfliktning kelib chiqishi oilaviy-maishiy ko‘rinishda tasvirlangan. Umir shoir variantining bu o‘rinlarini Chori va Qora Umirovlar, Qodir Rahimov, Xushvaqt Mardonaqulovlar variantlariga qiyoslaganimizda, ular variantlarida Boysarining ko‘chish sabablarini 3 Alpomish. Doston. Aytuvchi Umir shoir Safarov. ZO‘FA inv № 1254

ikkilantirilganligini, hatto uchlantirilganini ko‘ramiz. Masalan, Qora baxshi Umirov variantida konfliktning kelib chiqishidagi asosiy sabablar sifatida Alpomish bilan Barchin janjanlashuvlari sabab bo‘lgan oilaviy-maishiy holatlar bilan birga zakot so‘rash ham asos qilib olinadi. «Boybo‘ri kelib o‘glining kitob o‘qiyotganini bilib: o‘g‘lim mana botiru mulla bo‘lding, nima yaxshi, nima yomon, nima farzu nima sunnat, nima halolu nima harom, kim saxiyu, kim baxil ekanini bilgan bo‘lsang, shulardan aytsang,-deb so‘rab qoldi. Alpomish: «...kimdir mol dunyosini odamlar bilan baham ko‘rsa saxiydir, topganini qizganib bosib yesa baxildir»,- deb javob berdi». 4 Dostonni ijro etgan har ikki baxshi ham Sherobod dostonchilik maktabi vakillaridir. Hatto, Qora baxshi Umir shoirning farzand shogirdi hisoblanadi va Alpomish dostonini ham bevosita Umir shoirdan o‘rgangan bo‘lsa-da, savodxonligi, dostonning nashr etilgan variantlarini o‘qib o‘zlashtirishi natijasida konfliktning kelib chiqishidagi zakot munozarasini ham qo‘shgan. Qora va Chori Umirovlar, Chorshanbi Rahmatullayev, Xushvaqt Mardonaqulovlar ham «Alpomish» dostonini ustozlaridan ogzaki eshitib o‘rgangan bo‘lsalar, Fozil shoir varianti yoki dostonning boshqa chop ettirilgan variantlarini ham o‘qib o‘zlashtirganlar. Shu sababli ham bu kabi baxshilar «Allomish» dostonining Sherobod dostonchilik maktabiga xos xususiyatlarini to‘la saqlay olmaganlar. An’analarni bilib-bilmay birlashtirish natijasida ular variantlarida qandaydir quramalik, hat t o bir-biriga zid tasvirlar paydo bo‘ldi. Doston voqealariga XX asr kishisi dunyoqarashi asosida baho berish ko‘zga tashlanadi. Bu narsa soxta variantlar va talqinlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Shunga qaramay, voha dostonchilaridan yozib olingan variantlar orasida badiiy jihatdan pishiq, ancha mukammallari ham mavjud. Jumladan, Qodir baxshi kuylagan «Alpomish» dostonida ham Qashqadaryo-Surxondaryo dostonchiligiga xos xususiyatlar, konfliktning oilaviy-maishiy xarakterda yuzaga kelishi, Alpomishning Oytovkaga uylanishi, yo‘lda sutdosh enchi tuyaga duch kelishi, yechimdagi parli yoydan foydalanishi kabilar aks etgan. Ayni vaqtda Fozil shoir variantining ta’sirida yoxud «Alpomish» dostonining variantlarini ko‘plab 4 Alpomish. Doston. Aytuvchi Qora baxshi Umirov. Qo‘lyozma. Qarshi DU folklor laboratoriyasi arxivi da

baxshilardan eshitishi tufayli ustozi Umir shoir variantidan ancha mukammallikka ham erisha olgan. Qahramonlik shartlari Umir shoir variantida uchta bo‘lsa, Qodir baxshida to‘rttadir. Barchin obrazi yanada kuchaytirilgan. Bu holni Qultoy qiyofasidagi Alpomishning Barchin bilan yor-yor aytishuvi tasvirida yaqqol ko‘rish mumkin: Qultoy: Sumbul-sumbul sochingdi Dol qo‘yag‘ay, yor-yor, Xapamating bandini Xo‘p tuyag‘ay, yor-yor, Ultontoz ham yaxshi qul, Sen tiyag‘ay, yor-yor, O‘ng tizzangga ullar olib, Ham suyag‘ay, yor-yor, Sumbil-sumbil sochingdi, Yana sumbul sochingdi Tarag‘ayda, Barchinjon, Oyna olib oq yuzingga Qaragayda Barchinjon. Barchin : Lochin qo‘ngan to‘shimga Qarg‘ani keltirma-yey, Tulpor yurgan dashima Eshakni keltirma-yey, It bolasi it bo‘lar, Ot bo‘lmaydi, yor-yor, Alpon to‘ram ketganini Hech bildirma, yor-yor. Sumbul-sumbil sochimdi, Yana sumbul sochimdi,

Taramay o‘lay, boboya, Oyna solib oq yuzimga Qaramay o‘lay, bobo-ya. 5 Qodir baxshi ustozi aytgan sujetda bo‘lmagan epizodni Fozil shoirdan o‘rganib, uni badiiy mukammal tarzda ijro eta olgan. Fozil shoirda ana shu epizod yetti bo‘g‘inlik she’r tuzilishidan boshlanib, asosiy qism o‘n to‘rt bo‘g‘inlik misralarda ifoda etiladi va oxirida yana yettilik vaznda tugaydi. Qodir baxshida yetti bo‘g‘in to‘la saqlangan. Fozil shoirda bandlar ikkilik, uchlik, to‘rtlik, oltilik asosida tuzilgan bo‘lsa, Qodir baxshida sakkizlik tizimida qat’iy saqlangan. Har banddan so‘ng to‘rt misra naqorat takrorlanadi. Bunday holat, birinchidan, Qodir baxshining savodxonligi, she’r nazariyasini puxta o‘zlashtirganligi bilan bog‘liq. Ikkinchidan, Fozil shoir variantida epik tasvir keng bo‘lsa, Qodir b axshida lirik kayfiyat ustunroq. Epik an’ananing ustozdan shogirdga og‘zaki asosda yetib kelgan variantlariga e’tibor bersak, unda qadimiy dostonchilik san’atiga xos xususiyatlarning doston matnlarida saqlanganligiga duch kelamiz. Ayniqsa, bu holat dostonlar matnidagi epik formulalarni qo ‘ llanishida ham ko‘rinadi. Barqaror an’anaviylikning shakllanishi bevosita epik formulalarni o ‘ rganish va doston matnlarida qo ‘ llanishi bilan bog ‘ liq holatlardandir. Baxshi xotirasida sa q langan epik formulalar yordamida epik vo q elikni shakllantiradi, jonli obraz yaratadi.”Epik formula bu eposning yadrosidir... Og‘zaki ijodning qonuniyati bitta bu epik formulaga asoslanganlik, bu ijodning og‘zakiligini, an’anaviyligini ta’minlaydi. Epik formula bu eposning qurilmasi, suyagidir ” 6 . Epik formulalarning asardan asarga ko‘chib yurishi obrazlar xususiyatidagi xatti- harakatlar va ruhiy jarayonlarning ifodalanishiga ham alohida joziba baxsh etadi. Xalqimizning uzoq o‘tmish hayoti, urf-odatlari va tasavvurlari haqida ma’lum badiiy zavq uyg‘otadi. Bu kabi xususiyatlar epik formulalarning an’anaviy dostonlar matnidagi bir ko‘rinish bo‘lsa, ikkinchidan, nazmiy misralarning goh boshida, goh o‘rtasida kelib doston tasvirida ifoda etilayotgan voqelikka badiiy 5 Alpomish. Doston. Qodir Rahimov varianti. Magnitofon yozuvi. Qarshi DU folklor laboratoriyasi arxivida saqlanadi 6 Eshonqulov J. Epik tafakkur tadriji.-T.: Fan, 2006. 46-b

o‘ziga xoslik bag‘ishlaydi. Banddagi misralarni bir-biriga ulashda muhim o‘rin tutadi va baxshining badihago‘yligiga imkon yaratadi. Shu sababdan ustoz baxshilar tomonidan shogird tayyorlashda epik formulalarni yodlatishga alohida e’tibor berilgan. Dostonlarning ustozdan shogirdga og‘zaki asosda yetib kelgan variantlarida an’anaviy epik formulalarni qo‘llanish usuli ustunlik qiladi. Epik formulalarning umumo‘zbek dostonchiligida qo‘llangan «Xazon urmay bog‘da gullar so‘ldimi, So‘lgan gulga bulbul kelib qo‘ndimi», «Ot chopsa gumbirlar tog‘ning darasi, Botirni ingratar nayza yarasi», «Uchqur eding qanotingdan qayrilding, «Yugruk bo‘lsang, tuyog‘ingdan toyrilding», «Oshiqning faxmidir qorong‘i kecha», «Bahorda ochilgan bog‘ning gulisan», «Qizil gul ochilar g‘unchadan g‘uncha» va boshqa shu kabi an’anaviy qaytariq misralarning umumo‘zbek dostonchiligida qo‘llanilgan ko‘rinishidan tashqari Janubiy O‘zbekiston baxshilari ijrosida ham qo‘llansa-da, ammo bu voha baxshilari repertuarida alohida, ko‘p qaytariladigan epik formulalar bor. «Baland tovlarda buktar qor», «Oy nechaga, nechaga, Qarang qorong ‘ u kechaga», «Holsirab labi qotadi», «Bunday otni so‘rganim», «Osmonda uchgan qaldirg‘och, Uchganda qanoti qiygoch», «Bulbul qushlarning chechasi», «Oq sovut to‘nning jog‘asi», «Qizil gullar so‘lmasin», «Oqar daryoning oqishi» kabi epik formulalar bandlardagi qofiya, vaznga qarab o‘zgara boradi. Bunday qaytariq misralarning voqea-hodisalar, qahramon ruhiyatidagi jarayonlarni ifodalashda muhim badiiylik kasb etishi bilan bir qatorda uning tarixiy ildiziga, ma’no mohiyatida xalqimizning qadimiy falsafiy qarashlari aks ettirilgan. Umir shoir «Alpomish»ida Alpomish onasi Kuntug‘mish oyimdan Barchin xatini so‘rab, xafa bo‘lib, ruhiyati tushib turganini ko‘rgan singlisi Qaldirg‘och Barchin xatini akasi Allomishga beradi. Uni yori Barchin oldiga borishga, dushman azobidan himoya qilishga chorlar ekan, onasiga aytayotgan lirik ifodasida quyidagi an’anaviy qaytariq holiga aylanib qolgan misralardagi qizil sifatlashi va gul predmetiga fikrni qarataylik: Qizil gulning sarg‘aygani – so‘lgani, Mard o‘g‘ilning uyalgani –o‘lgani

Ushbu misralardan ko‘rinib turibdiki, Qaldirg‘och xitobi orqali epik qahramonni mardlikka, bahodirlikka, yor, oila sha’nini himoya qilishga, yigitlik g ‘ ururini shakllantirishga harakat qilinmoqda. Misralardagi an’anaviy element vazifasini qizil sifatlashi va gul predmeti bajarmoqda. Qizil gul o‘zining maftunkor rangi bilan butun o‘simliklar dunyosi ichida husn, chiroy baxsh etadi. Uning qip- qizarib yashnab turishi ko‘ngilga o‘zgacha zavq bag‘ishlaydi, uni junbushga keltiradi. Ammo gulning sarg‘ayishi, so‘lishi yaxshilik alomati emas. Qizil guldagi o‘xshash xususiyatlar ramziy jihatdan qizlarga nisbatan badiiy ko‘chim vazifasini o‘taydi. Gulning qanchalik kishi qalbini maftunkor qilish xususiyatlari mavjud bo‘lsa, qizlardagi go‘zallik, latofat, nazokat kabi jihatlar ham bevosita o‘xshashlik asosiga ko‘ra bir-biriga parallel qilib tasvirlanadi. Shunday ekan, har ikkala obrazning ham juda noziklik xususiyatlari mavjudki, ularni nisbatan yupatish, erkalash, ehtiyotkorlik kabi hissiy munosabatlardan foydalanish zarur . Aks holda esa gulning bevaqt xazonlik sari yuz tutishi, qalbning vayron bo‘lishi, sinishi uni judolik tomon yetaklaydi. Tasvir jarayonidagi bunday holatlar gul va qizning poetik ifodadagi oddiy ko‘chimlarga asoslangan badiiy xususiyatlarining zohiriy ma’nosi bo‘lib, botiniy jihatdan olib qaralganda, qizil va gul predmetlari qizlarga nisbatan ramzlik baxsh etishi qadimiy asosga ega. S h u n i n g u c h u n h a m r a m z l a r n i n g b a d i i y x u s u s i y a t l a r i n i s h a r h l a s h g a h a r a k a t q i l a r e k a n N . R u b s o v , j u m l a d a n , s h u n d a y d e y d i : « R a m z - b u h a m m a p a y t o b r a z . U h e c h q a c h o n m u a y y a n b i r g i n a m a ’ n o b i l a n t e n g l a s h t i r i l i s h i m u m k i n e m a s , u h a m m a v a q t i m k o n i y a t l a r , m a ’ n o l a r i s t i q b o l i n i n g y e l p i c h i g ‘ i d i r . R a m z n i n g b u n d a y i m k o n i y a t l a r y e l p i c h i g ‘ i k o ‘ p i n c h a p a r o d a k s a l t a r z d a q a r a m a - q a r s h i t o m o n l a r n i b o g ‘ l a y d i : a y n i t a b i a t i g a k o ‘ r a m u t l a q o b o s h q a c h a b o ‘ l g a n h o d i s a l a r n i i f o d a l a y b o s h l a y d i » 7 . S h u n d a y e k a n , x a l q i m i z n i n g a n i m i s t i k q a r a s h l a r i g a k o ‘ r a o ‘ s i m l i k l a r n i j o n l i m a v j u d o t d e b t a s a v v u r q i l i n i s h i , u l a r n i j i n s l a r d a n t a s h k i l t o p g a n d e g a n q a r a s h l a r m a v j u d b o ‘ l g a n . G u l - q a d i m i y a s o s i g a k o ‘ r a h o s i l d o r l i k k u l t l a r i b i l a n b o g ‘ l a n i b , u n i n g p o e t i k i f o d a d a g i 7 Rubsov N.N. Simvol v iskusstve i jizni. –M.,1991.-str-176

m o h i y a t i q i z b o l a g a n i s b a t q i l i b b e r i l a d i . G u l n i n g t a r k i b i d a g i q i z i l s i f a t l a s h i a n ’ a n a v i y t a r z d a b e j i z q o ‘ l l a n m a y , u i i n g q a d i m i y i l d i z i d a x a l q i m i z n i n g d u n y o q a r a s h i , t a s a v v u r v a e ’ t i q o d i n i n g m i f o l o g i k q a r a s h l a r i o ‘ z a k s i n i t o p g a n . Q i z i l p r e d m e t i r a m z l i k x u s u s i y a t i g a k o ‘ r a t i r i k l i k , y a s h a r i s h , h a y o t n i n g d a v o m i y l i g i k a b i m a ’ n o x u s u s i y a t l a r i n i o ‘ z i d a i f o d a e t a d i . M o h i y a t e ’ t i b o r i g a k o ‘ r a o s m o n k u l t l a r i - Q u y o s h v a O y b i l a n b o g ‘ l a n a d i . Q u y o s h v a O y b u t u n o l a m g a y o r u g l i k , i s s i q l i k b a x s h i d a e t i b , h a y o t n i n g u z v i y d a v o m e t i s h i n i t a ’ m i n l a y d i . H a t t o k i , k o ‘ p g i n a j a h o n x a l q d a r i m i f o l o g i y a s i g a k o ‘ r a , Q u y o s h v a O y e r - x o t i n , y a ’ n i u l a r n i j u f t u n s u r d e b q a r a s h l a r m a v j u d . U l a r n i n g y e r y u z i d a k o ‘ r i n m a s l i g i q o r o n g ‘ u l i k , z u l m a t . A n a s h u q a d i m i y x u s u s i y a t l a r i j i h a t i d a n q i z i l p r e d m e t i h a r d o i m g u l n i n g ( q i z b o l a n i n g ) s i f a t l o v c h i s i b o ‘ l i b , u n i n g o ‘ z g a r a n g d a t a s v i r l a n i s h i p o e t i k a n ’ a n a n i n g b u z i l i s h i g a s a b a b b o ‘ l a d i . Q i z i l g u l r a m z i y i f o d a s i n i n g a n a s h u x u s u s i y a t l a r i d o s t o n l a r m a t n i t a r k i b i d a a n ’ a n a v i y b a d i i y l i k v a z i f a s i n i b a j a r i b k e l m o q d a . D e m a k , q u y o s h q a n c h a l i k o ‘ z s h u ’ l a s i b i l a n y e r y u z i n i y o r u g ‘ q i l s a , u n i j i l o l a n t i r s a , g u l n i h a m s h u q a d a r e r k a l a y d i , u n g a j o n b a x s h a t o e t a d i . A l p o m i s h n i n g m a r d l i g i , j a s u r l i g i B a r c h i n n i q a n c h a l i k r u h l a n t i r s a , d u s h m a n i s k a n j a s i d a n h i m o y a q i l s a , u n g a n i s b a t a n m e h r , q a l b i g a i l i q l i k t u y g ‘ u l a r i n i u y g ‘ o t a d i . Q a l d i r g ‘ o c h x i t o b i o r q a l i e p i k q a h r a m o n n i m a r d d i k k a , s h i j o a t l i l i k k a , y o r , o i l a s h a ’ n i n i h i m o y a q i l i s h g a d a ’ v a t e t i l a r e k a n , u n i n g k e l a j a k d a g i q a h r a m o n l i k l a r i , o r z u - u m i d l a r i n i n g a m a l g a o s h i s h i g a , B a r c h i n s a d o q a t i n i n g r o ‘ y o b g a c h i q i s h i g a , k o ‘ n g i l g a v h a r i n i n g y a r a l a n m a s l i g i g a d a l d a b e r i l m o q d a . A n a s h u n d a y x u s u s i y a t l a r i j i h a t i d a n e p i k f o r m u l a l a r h a r d o i m d o s t o n l a r n a z m i y m a t n i g a q a d i m i y a n ’ a n a a s o s i d a s h a k l l a n i b k e l g a n l i g i v a m i s r a l a r t a r k i b i d a b a d i i y m u k a m m a l l i k k a s b e t i s h i b i l a n b a x s h i l a r i j r o s i d a a l o h i d a i f o d a v i y l i k b a x s h e t g a n . S h u n i n g d e k , b a r q a r o r a n ’ a n a v i y m i s r a l a r n i n g d o s t o n l a r m a t n i d a q o ‘ l l a n i s h i , v o q e a l a r j a r a y o n i n i i f o d a l a s h i , t a s v i r l a n i s h i g a k o ‘ r a , e p i k a n ’ a n a a s o s i d a s h a k l l a n i b k e l g a n

b o ‘ l s a - d a , i n d i v i d u a l i j r o j a r a y o n i d a b a x s h i l a r t a l a n t i , b a d i h a g o ‘ y l i g i g a q a r a b u n g a t u r l i c h a y o n d a s h a d i l a r . M a s a l a n , i j r o j a r a y o n i d a b a x s h i b a r q a r o r m i s r a l a r d a n n a z m i y b a y o n t a s v i r i d a v o q e a l a r m o h i y a t i g a q a r a b f o y d a l a n s a - d a , b u s a t r l a r n i n g b a n d l a r t a r k i b i d a t a k r o r - t a k r o r q o ‘ l l a n a v e r i s h i m i s r a d a g i m a z m u n m o h i y a t i g a h a m s a l b i y t a ’ s i r k o ‘ r s a t i s h i m u m k i n . B u n i b i z C h o r i b a x s h i U m i r o v d a n y o z i b o l i n g a n « M a l l a s a v d o g a r » d o s t o n i m i s o l i d a k o ‘ r i s h i m i z m u m k i n : Baland tovlarning qorini, Baland tovlar bo‘ktar qorma, Baland tovda bo‘ktarilgan oppoq qor, Baland tovlarda qorlarim, Baland tovda bo‘ktarilgan bastini, Baland tovlarda oppoq qor, Baland tovlar bo‘ktarilgan qoringdi, Baland tovlar boshi qalin qormikan, Baland tovlarda bo‘ktar qorin , Baland tovda bo‘ktarilgan qormisan ... kabilar juda ko‘plab o‘rinlarda, turli shakllarda qo‘llaniladiki, bunday meyordan ortiqlik misralarda shakliy o‘zgarishlar bilan takrorlansa-da, ijrochi va tinglovchi o‘rtasidagi munosabatlarda toliqtirish holatini vujudga keltiradi. Bunda badiiylikka nisbatan shaklbozlik ustunlik qilish holatlari sezilib turadi. Qodir va Qahhor Rahimovlar, Ro‘zi Qulto‘rayev repertuaridagi doston variantlariga nisbatan, Qora va Chori Umirovlar, Chorshanbi Rahmatullayev, Shoberdi Boltayev kabi baxshilar repertuaridagi dostonlarda an’anaviy epik formulalardan foydalanish kam uchraydi. Chunki baxshi xotirasida saqlangan epik bilim individuallashib, bu holat epik formulalarni ham qo‘llash jarayoni

bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlardandir. Ana shu asosda epik formulalarni qo‘llash tasvirdagi o‘zining pand-nasihatga oid obrazlilikni kuchaytiradi. Qodir baxshi repertuaridagi dostonlar matnidagi tasvir jarayoniga e’tibor bersak, qahramon ruhiy holatini ochishda, maqollardan nasriy va nazmiy o‘rinlarda juda ko‘plab foydalaniladi. «G‘upponoy» dostonida epik qahramon Nuralining cheksiz cho‘lda ketayotgani, ot va o‘zining holdan toygan ko‘rinishidagi tasviriga e’tibor berganda ana shu holat ko‘zga tashlanadi : Ketishiga G‘irotning Ora cho‘l changib qoldi. Yo‘l qayda-yu, el qayda, Nurali gangib qoldi. Ot boshiga kun tuvsa, Suvliqlar bilan suv ichar. Mardning boshiga kun tuvsa, Etiklar bilan suv kechar . Ushbu misralarda G‘irot va Nurali ruhiyatini tasvirlashda baxshi xalq maqolidan badiha yo‘li bilan foydalangan. Doston matnlarida an’anaviy formulalar o‘rniga axloqiy-ta’limiy didaktik so‘zlar va maqollardan ko‘proq foydalanganki, bular og‘zaki ijro usulidan yozma adabiyotga yaqinlashuv holatini ko‘rsatadi. Yuqoridagi tahlillardan ma’lum bo‘ldiki, epos ijrochiligi jonli an’analarda uzviy davom etgan vaqtlarda baxshilar doston matnida uchraydigan har bir detalni o‘z o‘rnida qo‘llaganlar. Epik formulalar ham xuddi shunday ijro jarayonida an’anaviy asosda qo‘llanilgan. Eng asosiysi esa baxshi xotirasida shakllangan. Baxshilar ijrochiligida epik xotira va bilimning muhim ahamiyat kasb etishini yuqorida qayd etib o‘tgan edik. Baxshi i jro jarayonida xotirada saqlagan ko‘plab nasriy va nazmiy misralarni gavdalantiradi va badiha qiladi. Epik xotiraviylik doston matnlaridagi nasriy va nazmiy misralarni ijro etish jarayonida ham o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Chunki, baxshilar ijrochiligi bevosita nasriy va nazmiy misralarni shakllantirish asosida amalga oshiriladi.

Dostonlarda qahramon ruhiyati, lirik kechinmalari, ichki his-tuygularini yoritishda, albatta nazmiy misralarning o‘rni beqiyosdir. Ammo bu jarayon bevosita baxshining badiiy salohiyatiga, nazmiy misralar ohangdorligini ijro jarayonida bera olish qobiliyatiga bog‘liq. Garchi Janubiy O‘zbekiston baxshilari repertuaridagi an’anaviy dostonlar she’riy tuzilishida ham nazmiy ohangdorlik kuchli, obrazli tasvirlansa-da, ularda lirik tasvirning epik an’analar asosida saqlanganligini kuzatish mumkin. Ma’lumki, o‘zbek xalq dostonlari uchun xos bo‘lgan nazmiy tuzilish barmoq vaznining 7, 8, 11 bo‘g ‘ inli ko‘rinishi umumiy tipik hol bo‘lib, qahramon ruhiyati, holati va xatti-harakatining voqealar jarayoniga, tasvirlanishiga qarab erkin tarzda o‘zgarib boradi. Bunda dostonlar tekstida qofiya va band tuzilishi ma’lum tartiblilik asosida emas, balki erkin harakat va voqeaband tuzilish ko‘rinishida ijro etilganligi bilan farqlanib turadi. Umir shoir Safarov repertuaridagi «Alpomish» dostonida Alpomish qalmoq yurtidan qaytib kelayotganida Oqdaryoga duch keladi. Mana shu holatni Umir shoir quyi dagi misralar uyg‘undoshligi asosi da ijro etadi: «Boshdan o‘tgan kunlarni aytib daryodan guzar so‘rayapti: Oqdaryo deydi nomingdi, Qaytarib oqqin damingdi , Sayoz qilgin dumingdi, Tagingdan ko‘rsat qumingdi , Yo‘l ber Oqdaryo o‘tayin, Boybo‘ri boyga yetayin ». Umir shoir dostonidagi nazmiy qismlar qofiyaga ko‘ra, asosan, to‘rtlik band tuzilishidan iborat bo‘lsa-da, bunda izchillik va davomiylik ko‘zga tashlanmaydi. Bandlar ikkilik, uchlik, to‘rtlik, beshlik, oltilik va hokazo tarzda kombinatsiyalasha beradi. Hatto bandlardan ajralgan alohida misralar ham mavjud. Yuqoridagi Alpomishning Oqdaryoga murojaatida bandlar tuzilishi dastlab oltilik, to‘rtlik, ikkilik bo‘lsada, matn oxirigacha izchil davom etmaydi. Chunki «Ijodkor aytmoqchi bo‘lgan fikrning mikdori va xarakteri har bir

bandning ritmik bir xilligini yagona vazn yaxlitligi hamda qofiya uygunligiga qarab, turli hajmdagi bandlar yuzaga keladi». 8 An’anaviy band tuzilishi haqida fikr yuritganda shuni ta’kiddash kerakki, ular bir xil bandlardan tashkil topmagan. Baxshi ijro jarayonida nazmiy misralarning band tuzilishi, ritmik birligiga yoki turoqlar soniga e’tibor bermasdan misralardagi qofiya tartibiga qarab erkin ijro etadi. Yuqorida ko‘rsatilgan bandlardagi qofiya tuzilishi ham erkin bo‘lib: a-a-a-a- b-b-v-v-v-b-b-g-d-d-d-b-b-ye-ye-ye-ye-b-b-j-j-j-j-z-j-j-j-j-j-b-i-i-y-i-i-i-i-b-i-i-i-i- b~k-k-k-k-b asosida shakllantirilgan. Misralar 7, 8, 11 bo‘g‘indan iborat. Misralardagi qofiyadosh bo‘lib kelgan so‘zlar ba’zan o‘zak jihatidan bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi, och qofiya asosida shakllantirilgan, an’anaviy qofiya vazifasini grammatik qo‘shimchalar bajarmoqda. Shuning uchun ham V.G.Belinskiy: «... xalq poeziyasida so‘z qofiyasi emas, ma’no qofiyasi katta rol o‘ynaydi»,- deb xalq poeziyasidagi voqeaband she’r tuzilishiga xolisona baho bergan edi. 9 «Nuralining yutilishi» 10 dostonida ham Go‘ro‘g‘li tush ta’birini botirlariga aytayotgan tasvirida bandlardagi qofiya tuzilishining quyidagi arxaik ko‘rinishini kuzatish mumkin: a- a-a-b-a-v-v-g-b-v-d-g-g-ye-ye-ye-b-ye-yo-yo-b-yo-j-j-b-j. Demak, yigirma sakkiz misradan iborat bo‘lgan ushbu band tuzilishida ham qofiyaning erkin shakllantirilganligi, baxshi ijro jarayonida voqealar tizilmasiga ijodiy munosabatda bo ‘ lganligi ko ‘ zga tashlanadi. Yoxud Boymurod Boymat o‘g‘lidan yozib olingan «Nurali va qari Ahmad» dostonida Go‘ro‘g‘lining Yunus, Misqol parilariga dunyodan befarzand o‘tdim, deb yig‘lab turgan quyidagi shikoyat o ‘ rinlariga ham e’tibor berganda band, qofiyaning misralararo shakllanishida erkin voqeabandlik holatda yuzaga kelganligini, turoqlar sonining ham goh qisqa, goh uzun takrorlanishini kuzatish mumkin. Oltmish misradan iborat bo‘lgan band tuzilishi dastlab, 11,13 bo‘g‘inli, keyin esa 6, 7 bo‘g‘inli bo‘lib, misralardagi voqelikning rivojlanish xususiyatiga qarab, turoqlar ham o‘zgara boradi: 8 Rahmonov B. O‘zbek xalq epik she’r tuzilishi. Nomzod.diss-yasi.-T.:1998. 97-b 9 Belinskiy V.G. Polnoy sobraniye sochineniy.-M.,1954. str.428 10 Nuralining yutilishi. Doston. Aytuvchi Bo‘ri baxshi Ahmedov, yozib oluvchi va nashrga tayyorlovchi Sarimsoqov B//Nurali. O‘zbek xalq ijodi, ko‘p tomlik. –T.,1989. 219-b

Oq ayil tortildi oltin to‘qasiz, Ipak to‘nlar kiyilgandir yoqasiz, O‘la ketsam molu mulkim qolar egasiz, Dunyodan befarzand o‘tdim, yolgizman ...Oylar qiblaga botdi, O‘ylasam umr o‘tdi. Bir siz emas yolg‘onchida befarzand, Dunyodan azizlar befarzand o‘tdim. Yuqoridagi misralardan ko‘rinib turibdiki, baxshilar asarning g‘oyasi hamda qahramonlar ruhiyatini ochib berishda vaznda ham, turoq tuzilishida ham ma’lum tartiblilik asosida emas, balki barqaror tuzilishiga harakat qilib ijro etmoqdalar. Qodir Rahimov, Qora va Chori Umirovlar, Chorshanbi Rahmatullayev, Ro‘zi Qulto‘rayev, Qahhor Rahimov kabi baxshilar repertuaridagi doston variantlarida ham nasr va nazm mutanosibligiga amal qilinsa-da, ammo ular ijrosidagi dostonlarda an’anaviy epik she’r tuzilishining o‘zgargan holatda uchraganligini kuzatish mumkin. Bu kabi baxshilarning savodxonligi, she’r nazariyasidan xabardorligi, ijro etgan dostonlaridagi she’riy tuzilishni yozma she’r nazariyasiga yaqinlashtirish holatlarida, bandlarning qat’iylashuvida, vaznlardagi qisqa- cho‘ziqlikda, qofiyalanish tartibida ko‘rinadi. Nasr qismi ham undagi an’anaviylikni hisobga olmaganda, yozma nasrga yaqinlashib borayotganligini kuzatamiz. Masalan, Qodir baxshi repertuarida eng kam qo‘llanadigan ikkilik bandlar a-a-b-b masnaviy shaklda, asosiy bandlar esa to‘rt misralik bo‘lib, ularda qofiyalanishning besh xil ko‘rinishi uchraydi. To‘rtlik misralardagi qofiyalanishning bandlar bo‘yicha eng faol ishtirok etishi a-a-b-a va a-a-a-b shaklida yuzaga keladi. Ust-ustiga xezladi, G‘irot dam-dam tezladi, Otdan chiqqan shamolga

Oqardaryo muzladi. Besh misralik bandlar Qodir baxshi ijodida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bunday bandlarda asosiy fikr so‘nggi ikki yoki bir misraga tushib, bu misralar qisman o‘zgarishlarga uchragan holda bandlararo takrorlanadi : Ot turmas qozi q da biya chopgan so‘ng, Sovliqlar nozlanar qo‘chqor ch opgan so‘ng , Xamir ham toboqda turmas ko‘pgan so‘ng, Gapim olmas checham bir oy o‘tgan so‘ng, Ne aytsang qilayin, opket chechamni. Bu kabi bandlarda yuqoridagidek a-a-a-a-b tarzidan tashqari a-a-a-b-b, a-a-b-a- b, tarzida qofiyalanish keng qo‘llaniladi. Chori va Qora Umirovlar, Chorshanbi baxshi, Qahhor Rahimovlar ham to‘rtlik, beshlik, oltilik (ba’zan yettilik, sakkizlik) bandlardan unumli foydalanadilar. Chori Umirov repertuaridagi «Amir Temurning tug‘ilishi va yoshligi» dostonida to‘rtlik bandlarning a-a-b-a, a-a-a-b ko‘rinishi qo‘llansa-da, yetakchi bandlar beshlik bo‘lib, a-a-a-b-a, a-a-a-a-b tarzida qofiyalanadi . Bulbul qushlar qolar bo‘ldi chegasiz, Oq sovutli to‘nim qoldi jog ‘ asiz, Yolg‘iz qizim qolar bo‘ldi og‘asiz, Maslahatga men chaqirdim, beklarim, O‘lar bo‘lsam murdam qolar egasiz. Chorshanbi Rahmatullayevda ham beshliklar a-a-a-a-a, a-a-a-a-b, a-a-a-b-a tarzida, yetgiliklar a-a-a-a-a-a-b ko‘rinishida qofiyalanadi. Bandlar tarkibidagi qofiyalanish birinchi bandda a-a-a-b-a ko‘rinishda bo‘lsa, oxirgi bandgacha (ba’zan o‘zgargan holda) qofiya tuzilishi shu xilda saqlanadi. Nazmiy misralarni baxshilar tomonidan bunday tartibli asosda shakllantirilishi an’anaviy dostonchilikning

rivojlanishi uchun sifat o‘zgaruviga erishildi degani emas, balki baxshilarning savodxonligi, she’r nazariyasini puxta o‘zlashtirganliklari sababli ijro jarayonida yozma she’r tuzilishiga xos unsurlarning kirib kelish oqibatidir. Bunday hol dostonchilikda kitobiylikning kuchayib borayotganligini ko‘rsatadi. Ayni vaqtda bu narsa dostonchilikdagi qandaydir o‘zgarish yoki rivojlanish emas, balki epos jonli og‘zaki an’analarining so‘nish jarayonidagi vaqtinchalik hodisalar sifatida baholanishi zarur. Baxshichilik san’atidagi so‘nish jarayonlari an’anaviy ustoz-shogirdlik munosabatlaridagi sustlashuv yoki aksincha unga amal qilmaslik natijasida baxshilarning an’anaviy dostonlar matniga erkin yondosha boshlaganlarida ham ko‘rinadi. Bunday jarayonlar doston sujet yo‘nalishidagi voqealar tasvirini murakkablashtirish (yozma adabiyot ko‘rinishi asosida shakllantirish), baxshining barcha bilganlarini bir dostonga tiqish, mavjud variantlardan boshqacharoq qilib aytishga intilish, bir dostonga xos epizodlarni boshqasiga ko‘chirish kabi holatlarda ham ko‘zga tashlanmoqda. Misol uchun qizlarning sayilboqqa chiqish tasviri romanik dostonlar uchun xos bo‘lib, bunday tasvir qahramonlik dostonlarida deyarli uchramaydi. Ba’zan bir doston turiga xos bo‘lgan xususiyatlarning ikkinchisi tarkibida uchrashini bunday dostonlarni baxshilar baravar kuylab kelganligi sababli keyingi davrlarda ro‘y bergan hodisalardan biri sifatida baholash mumkin. «Alpomish» qahramonlik dostonining ayrim variantlarida romanik dostonlarga xos xususiyatlarning kirib qolishi ham shu bilan izohlanadi. Masalan, Umir shoir repertuaridagi «Alpomish» dostonida Tovkaning kanizlari bilan Chilbir cho‘lidagi qo‘rg‘onchasiga sayilboqqa chiqish epizodi yoki Berdi baxshi variantidagi «Men seni sevdim, Tovkajon, Sen meni sevgin, Tovkajon» tasviri shunday o‘rinlardandir. Ammo bu variantlarda meyor, mutanosiblik to‘la saqlangan. Sun’iylik ko‘zga tashlanmaydi. Xushvaqt baxshi «Alpomish» ida ham qizlarning sayilboqqa chiqish tasviri bo‘lsa-da, tasvirdagi xususiyatlarning o‘zgachaligi bilan farqlanib turadi. Boysari bilan Boybo‘ri o‘rtasida kelib chiqqan nizo Boysari boshliq qo‘ng‘irot urug‘ining qalmoq yurtiga ko‘chib ketishiga sabab bo‘ladi. Bundan xabar topgan Toychixon yasovullarini Baysarining oldiga yuboradi. Boysarining qalmoq yurtiga

borishi, bundan xabar topgan Toychixonning yasovullarini yuborishi, yasovullar qaytar chog ‘ ida Barchin boshliq kanizlarga duch kelish epizodi tasvirlangan. “Ha, aytganlaringizni, albatta Toychixonga yetkazamiz»,-deb otlariga minishayotgandi, ittifoqo, sayriboqqa chiqib ketgan Barchin kanizlari bilan yonib-tovlanib, gulday oralanib, ammo o‘zi ham bilibmi-bilmay, ularga yaqinlashib qolsa bo‘ladimi-a? ...Qorli tovlar gazasi, Sochli miltiq dazasi, Heyla, kelayotirlar Suluvlarning tozasi. Bitta quchib o‘psangiz, Hafta ketmas mazasi. Chin oshiq bo‘p ayrilsang , Sira ketmas izzasi. Mana kelar Barchin yor, Ko‘zlari xumor-xumor » 11 - kabi juda uzoqdan-uzoq tasvir mavjud. Bu nday parchalar baxshining ma’lum ma’noda badiha qilishi, tasvirni kengaytirishga bo‘lgan ijro jarayoni bilan bog‘liq holatlardan hisoblansada, u dostondagi voqealar tasviri bilan uyg‘unlashib ketmagan. Doston tarkibiga tirkab qo‘yilgan mustaqil termaga o‘xshab qolgan. Umir shoir variantida Tovka boshliq kanizlarning sayilboqqa chiqish tasviri, garchi u dostonga romanik dostonlar ta’sirida keyinchalik kirib qolgan bo‘lsa-da, asarning umumiy kompozitsion qurilishi bilan bog‘lanadi. Xushvaqt baxshi variantida esa, Barchinning kanizlari bilan sayilboqdan qaytib kelish tasviri epik voqelik bayonidan uzilib qolgan. Lirik ifodaning bunday ijro yo‘nal i shi termalar va «Kelinoy» qo‘shiqlariga xos. «Kelinoy» qo‘shi q laridagi qizlarning chiroyi, husni, latofati to‘g‘risidagi tasvirlar shundaygina Barchin va uning qizlariga ko‘chirilgan. Parchaga «Mana kelar Barchin yor, Ko‘zlari xumor-xumor» singari misralarning kiritilishi ham sun’iylikka barham bera olmagan. Xuddi shu dostondagi Alpomishning qalmoq eliga safari bilan bog‘liq epizodda ham 11 Alpomish. Doston. Aytuvchi Xushvaqt Mardonaqulov. Nashrga tayyorlovchi T.Turdiyev. -T.Yozuvchi, 1998. 30- b

mantiqsizlik, baxshining an’anaviy doston ijrochiligiga zid buzib ijro etish holatlari ko‘zga tashlanadi. Doston variantlarida Murodtepa qalmoq elidagi joyning nomi. Xushvaqt baxshi variantida esa bu holat ikkilantirilgan, hattoki, uning nomlanishi ham Boybo‘ri nomi bilan bog‘lanmoqda: “Mana endi buni Murod tuba deyishimizning mazmuni shundaki, Boybo‘ri aytgan edi: “O‘, farzand, men seni Xudodan jilab-siqtab so‘rab olganman...Avvali Ollohning, keyin shu kishilarning karami bilan dunyoga kelding, shu tubada mening murodim hosil bo‘ldi. Bolam, shuning uchun nomini Murod tuba deb qo‘ydim. Agar shuning yoniga borsang, tubani uch marta ziyorat qil!”. Fozil shoir variantida ana shu tasvir quyi dagicha ko‘rsatiladi: “Alpomish cho‘ponlarning qo‘shxonasidan otlanib kelayotib edi. Toychi viloyatida, qalmoq degan tepasi bor edi, haddili baland edi, ustidan qanotli qush uchi b o‘tolmas edi, har qanday odam chiqib, oyoq osti qilib ketolmas edi ”. 12 Fozil shoir variantida Мurodtepaning qalmoq yurtida joylashganligi, Boysun-qo‘ng‘irot yurtidan ancha olis ekanligi mantiqli asosda ko‘rsatilmoqda. Xushvaqt baxshi bevosita Fozil shoir variantini ham o‘qib o‘zlashtirgani, hatto dostondagi ko‘plab misralar, tasvir jarayonlari aynan Fozil baxshidan o‘zlashtirilganligi ko‘zga tashlansada, xalq e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan tasvir jarayonlarini o‘zgartiradi. An’analarga bilib- bilmay o‘zgartirish kiritish yuqoridagi buzilish holatlarini shakllantirmoqda. Chunki doston variantlarida Murodtepani Boysari nomlaganligi qayd etilmagan. Baxshi esa ana shunday an’anaviy epizodlarni, tasvir elimentlarini individuallashtirib, mantiqsizlik holatlarini yuzaga keltirgan. Dostonda bunday tasvirlar juda ko‘plab o‘rinlarda ko‘zga tash l anadi. Ayniqsa, Qorajonning musulmon bo‘lishi, tush epizodlari doston matnlarida tushirib qoldirilgan, ular asoslanmaydi. Bularning barchasi baxshining an’anaviy doston ijrochiligiga amal qilmasligi, yoxud baxshi xotiraviyligining epos jonli ijro jarayonlaridagi so ‘ nish holatlari bilan bog ‘ liq jarayonlardandir. Shuni ham ta’kidlash kerakki, baxshilar epik an’ana doirasida dostonlar ijro qilishga harakat qilsalar-da, bugungi adabiy-madaniy muhit tufayli o‘zlarida mualliflik hissi, an’anaviy eposga ijodiy yondashuv tuyg‘usi kuchaya boradi. Bu hol 12 Alpomish. Doston. Fozi l shoir varianti.-T.:,1999.

ularning o‘zlari kuylayotgan dostonlarga bilib-bilmay o‘zgartirishlar kiritilishiga olib keladi. Bu narsa folklordagi individual va jamoa ijod mutanosibligining buzilishiga sabab bo‘ldi. Ko‘pchilik baxshilarning mavjud dostonlar sujet motivlari asosida yangi-yangi kombinatsiyalarda «o‘z» variantlarini «yasab», ijro qilishga urinishlar ham shunday holatlar bilan izohlanadi. Bunday «dostonlar» ayrim baxshilarning «yozuvchilik», «shoirlik»ka intilishi, ilgari epik an’anada bo‘lmagan dostonlarni to‘qishga urinish mahsulidir. Og‘zaki epik an’analardagi buzilshlarga birgina «Alpomish» dostonini parchalashga urinish holatlari yaqqol misol bo‘la oladi. To‘g‘ri, xalqimiz har doim davomiylikni yaxshi ko‘radi. Ezgulik, adolat, diyonat hamisha borligiga va g ‘ alaba qozonishiga ishonadi. Shu bois ham befarzand Go‘ro‘g‘li va uning farzandlari (Hasanxon, Avazxon), nevaralari (Ravshan, Nurali), evaralari (Jahongir, Sherali) kabi yengilmas, mard, bahodirlarning obrazlari yaratilgan turkum dostonlar ijod qilganlar. Ana shu tarzda «Go‘ro‘g‘li» dostonlari bu kabi katta turkumlikka (hattoki, ba’zi dostonlarining o‘zi alohida nasliy turkumlikni tashkil etadi) birlashganlar. Ammo bular asrlar davomida jonli epik an’analar doirasida ijro etib kelingan. Baxshilar dostonlardagi sujet va kompozitsion qurilishiga, obrazlar yaxlitligiga, qadimiy motivlarning ishlanishiga, epik formulalarning qo‘llanishiga har doim alohida e’tibor bilan yondashganlar. Bunda individual va jamoaviy ijod mutanosibligi to‘la saqlangan. Shuning uchun ham bunday dostonlar xalqimiz hayotida mangu yashab, bizning kunlarimizgacha yetib kelgan. Mazkur holatni «Alpomish» dostoni tarixida ham ko‘rishimiz mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha, «Alpomish» dostonining har ikkala qismi qachonlardir alohida-alohida yaratilgan bo‘lishi mumkin. Ammo bundan ming yillar oldin ular yaxlit doston sifatida shakllangan va keyinroq yaratilgan «Yodgor» dostoni bilan birgalikda alohida turkumni tashkil etadi. 13 Folklorshunos olimlar M.Murodov va A.Ergashevlar esa dostonni alohida turkumlik doirasida tahlil etish kerakligini ta’kidlaydilar. «Alpomish», «Beva Barchin», «Yodgor», «Yo‘lchibek» dostonlari birgalikda «Alpomish» nasliy turkumini yuzaga keltiradi. Hali yozib olinmagan «Shomurod» dostoni ham borki, bu ham «Alpomish»ning katta bir turkum sifatida 13 Jirmunskiy V.M. Zarifov X.T. Uzbekskiy narodniy geroicheskiy epos. –M.,1947. str.60-112.

Janubiy O‘zbekistonda keng tarqalganligini ko‘rsatadi». 14 Mualliflarning bu mulohazalari har tomonlama o‘rganishni talab qiladi. Haqiqatdan ham, Janubiy O‘zbekiston dostonchiligida 60-80-yilllarda ushbu dostonlar ijroda ommalasha boshladi. Ammo bu kabi dostonlarning ayrimlari ilgarigi davrlarda baxshilarning an’anaviy repertuarida bo‘lmaganligi va ijro etib kelinmaganligini ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Keyingi yillarda "Alpomish" dostoni kattakon turkumni tashkil etgan bo‘lib, 32 dostondan iborat degan asossiz fikrlar paydo bo‘ldi. Hatto, badiiylikdan yiroq bo‘lgan «Hurso‘na», «Yodgor» kabi Chorshanbi Rahmatullayevdan yozib olingan chala-chulpa variantlar ham to‘la o‘rganilmay, nashr etib yuborildi. Termiz davlat universitetining dotsentlari Ro‘zi Mustafoqulov va Bolta Yoriyevlar Chorshanbi baxshiga asoslanib, Alpomishning ota-bobolarini aniqlamoqchi bo‘ladilar va ularning har biri haqida doston bo‘lgan, deb o ‘ ylaydilar. Ularning ta’kidlashicha, Alpomish avlod-ajdoddarining bosh bobosi Shoh Shayx Mardon hisoblanadi. Undan keyingi 19 ota quyidagilar: To‘g‘onbiy-Dobonbiy - Dobitbiy - Subhonbiy - Qoplonbiy - Qo‘noqbiy – Kunabiy – Sarinbiy-O‘rinbiy-Tolqonbiy -Arqonbiy- Qaysarbiy-Arslonbiy -Sultonbiy - Dulanbiy - Davxonbiy - Kunanbiy – Alpinbiy- Bobonbiy. Bobonbiydan Qultoy yuzaga keladi. Qultoyning o‘g‘li Jilovquldir. Alpinbiyning o‘g‘illari Boybo‘ri bilan Boysaridir. Boybo‘rining o‘g‘li Hakimbek, ya’ni Alpomish bo‘lib, Alpomishning farzandlari Yodgor, Ollinbek, Hurso‘nadir. Yodgorning o‘g‘li Shoqaysar, qizi Oybaldoqdir. Boysarining qizi Barchinoy, o‘g ‘ li Qo‘ng‘iryot bo‘lib, Qo‘ng‘iryotning o‘g ‘ li Shohsamar, qizlari Oyjig‘a, Guljig‘alardir. Jurnalist N.Tojimurodov olimlarimiz fikrini qo‘llab-quvvatlab, yuqoridagi shajarani takror qayd etgan holda Alpomishning tugilganiga 2866 yil bo‘lganligini, Hakimbekning otasi 95 yoshga, o‘zi 115 yoshga kirganligini qo‘shimcha qiladi. 15 Alpomish va uning ajdod-avlodlari haqida shuncha doston bo‘lganligi, hatto uning 2866 yil avval yashab o‘tgan tarixiy shaxs ekanligi to‘g‘risidagi mulohazalar asossiz bir dalil hisoblanadi. Og‘zaki shajarani 14 Murodov M ., Ergashev A. Alpomishnoma. Surxondaryo talqini. –T.:Mehnat,1999. 129-bet 15 Mustafoqulov R. , Yoriyev B. “Alpomish” talqinlari. Ona tili va adabiyoti o‘qituvchilari uchun qo‘llanma. – Termiz. Termiz davlat universiteti o‘quv, ilmiy-metodik kengashi.2000. Yodgor. Doston. Aytuvchi Chorshanbi baxshi Rahmatullayev. Yozib olib nashrga tayyorlovchi N.To‘rayev.-Termiz: Jayhun,2000.

belgilashda o‘zbeklarga xos oddiygina an’anaviylikning (yetti ota-bobosini bilishni) buzilishi, keltirilgan ismlarning ayrimlari xalqimiz orasida tarqalmaganligi ham buni tasdiqlaydi. Buning ustiga Chorshanbi baxshidan yozib olingan dostonlar («Alpomish», «Qo‘ngirot», «Olponbiy», «Yodgor», «Hurso‘na» va boshqalar) badiiy jihatdan mukammal emas. Ushbu dostonlardagi sujet va motivlar bir-birini takrorlash bilan birga hatto bir-birini inkor etadi. Xalq dostonlariga oid til va uslub buzilgan. Bularning bari mualliflar mulohazalarining ilmiy jihatdan asossiz ekanligini ko‘rsatadi. Bular Chorshanbi baxshi tomonidan o‘ylab topilgan va yozib oluvchilarning haqiqat sifatida qabul qilishi oqibatidir. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, «Alpomish» dostonining Surxondaryo va Qashqadaryo variantlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Umir shoir Safarov, Mamadrayim baxshi, Bo‘riboy Ahmedov variantlarida doston qat’iy ikki qismga ajratilmaydi. Bu variantlarda dostonning birinchi qismi asar umumiy matnining atigi uchdan birini tashkil etadi. Bundan keyingi davrda bu hududlarda dostonning, asosan, ikkinchi qismi mustaqil doston sifatida kuylanib kelingan, degan xulosaga kelish mumkin. Bunday xulosa dostonning yaxlitligini inkor etmaydi, balki turli davrlarda jonli epik an’analarda uning saqlanish darajasini belgilaydi. Og‘zaki epik an’analarga yozma adabiyot va teatr san’atining ta’siri kuchaygan davrda, xususan, baxshilar o‘zlarini «muallif», «shoir» sifatida his eta boshlaganlarida bunday jarayonlar tezlashdi. Shuning uchun ham o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab Qodir baxshi va uning shogirdlari harakati bilan "Beva Barchin" mustaqil dostonga aylangan hamda boshqa baxshilar tomonidan o‘zlashtirilgan. "Beva Barchin"da Alpomish dostonining ikkinchi qismi sujet yo‘nalishi saqlangan holda yangi epizodlar ham qo‘shilgan. Buni eposning og‘zaki an’analari so‘nish davridagi hodisalardan biri-baxshilar ijodkorligining namunasi sifatida tadqiq qilish mumkin. Bunda uning og‘zaki epik an’analarga qanchalik mos amalga oshirilganligi muhim o‘rin tutadi. "Beva Barchin" dostoni janubiy voha dostonchiligida XX asrning 60-80- yillarida mustaqil doston shaklida ijro etila boshlangan. Doston Qora va Chori Umirovlar, Qodir va Qahhor Rahimovlar repertuarida qayd etilgan. Qahhor

Rahimov repertuaridagi varianti folklorshunos olimlar A. Qahhorov va A. Ergashevlar tomonidan yozib olingan. 16 Doston sujet yo‘nalishini Alpomish va Barchinoyning sog‘inchi, sadoqati, Barchinoy va uning tarafdorlari Boybo‘rishoh, Kuntug‘mishoy, Yodgor, Qaldirg‘och, Qorajonlarning Ultontoz boshchiligidagi qora kuchlarga qarshi kurashi tashkil etadi. «Beva Barchin»dagi epik voqelik, asosan, Alpomish dostonining ikkinchi qismidagi sujet yo‘nalishi asosida davom ettiriladi. Shunga qaramay, unda Alpomishning ikkinchi qismida bo‘lmagan qator epizodlar ham mavjud. Bir qator epizodlar tasviri kengaytirilgan yoki yangicha talqin etilgan. Bunday jarayonlar dostonning mustaqilligini ta’minlashga harakat qilgan. Doston: B e q a d i r l a r o ‘ z e l i d a d a r b a d a r , O ‘ z g a e l d a t a t i m a y d i k u m u s h - z a r , B a r c h i n c h e c h a m o ‘ g ‘ i l k o ‘ r d i o t a j o n , A l p o m i s h d a n b i z g a q o l d i y o d i g o r , - deb Qaldirg‘ochning Boybo‘rishohdan suyunchi so‘rashi, epik qahramon avlodi davomchisining dunyoga kelishi, unga Boybo‘ri tomonidan nom qo‘yilishi va beshik to‘yini nishonlash bilan boshlanadi. Bunday o‘rinlar «Alpomish» dostonining ikkinchi qismida faqat eslatib o‘tiladi, xolos. «Beva Barchin» dostonida esa, bu kabi epizodlar keng tarzda tasvirlanadi. Hatto Barchin tilidan Yodgorga alla aytish ham kiritilgan. Voqealar rivojida Alpomishni Qorajon izlab borib, o‘lgan ekan, deb bir qop suyakni olib kelishi, turli xil nayranglar bilan Ultontozning Barchinga, Qoralochinning Qaldirg‘ochga uylanish uchun olib borgan kurashlari, Ultontozning hukmronlikni qo‘lga kiritishi, Qorajonga ig‘vo uyushtirishi, Boybo‘ri biya boqar, Qaldirg‘och oyim va Yodgorni tuya boqar, Kuntug‘mish oyimni cho‘ri qilib azoblashi va Barchinning aql bilan ish yuritishi voqealari tasvirlanadi. Dostonda inson boshiga kulfat tushganda kimlar do‘stu, kimlar dushmanga aylanishi Ultontoz, Qoralochin, Omon obrazlari misolida yorqin o‘z ifodasini 16 Beva Barchin. Doston. Aytuvchi Qahhor Rahimov. Yozib oluvchilar A.Qahhorov. A.Ergashev. Qo‘lyozma shaxsiy arxivimizda

topgan. Dostonning nomlanishiga kelganda shuni alohida ta’kidlash kerakki, Surxondaryo va Qashqadaryoda ersiz qolgan ayolni yoxud xotindan ajratilgan erni beva deb atashadi. Beva-tojikcha, qo‘ng‘irotchasi - tul bo‘lib, ersiz qolgan yoki tul qolgan ayol ma’nosini anglatadi. Ayrim o‘rinlarda tul so‘zi (tul ayol) atalishi uchrab tursa-da, asosiy muomalada beva qo‘llaniladi. Barchinning beva deyilishiga sabab shuki, Qorajon Alpomishni chohdan ozod qila olmay qaytar ekan, qarindosh urug‘ini noumid qilmay degan maqsadda bir qop suyakni olib keladi, zor-zor yig‘lab Alpomish o‘lganini, suyagi qolganini aytadi. Suyaklarni Alpomish o‘ldi deb ko‘msalarda, ammo Boybo‘ri, Barchin, Kuntug‘mish oyimlar bunga ishonmaydilar. Ana shu vaziyatda dushmanlar kuchga kiradi. Bu voqea kim do‘stu, kim dushmanligini ajratishga, Barchinning vafodorligini, sadoqatini sinashga asos bo‘ladi. Alpomishning o‘lganligi xabaridan keyin Barchin beva qoladi. Beva ayolga uni rozi qilib uylanish mumkin. Shunday holat voha urf-odatlariga to‘g‘ri keladi. Bevaga aylangan Barchin epik voqelikning keyingi rivojlanishiga turtki beradi. Dostonning sujet yo‘nalishidagi voqealar ana shu asosda tasvirlanadi. «Beva Barchin» dostonida Qaldirg‘ochning Yodgor tug‘ilishi munosabati bilan Boybo‘ridan suyunchi so‘rashi, bunda ota bilan qiz o‘rtasidagi chiroyli savol-javoblar, beshik to‘yi va alla aytishlar, Qaldirg‘ochning Omon cho‘pondan non tilanishi va cho‘ponning ta’magir xulqi tasvirlari, galadan ayrilgan tuyaning och Yodgorni emizishi kabi qator epizodlar borki, ular «Alpomish» dostonining ikkinchi qismida uchramaydi. Bunday jarayonlar Qodir va Qahhor Rahimovlarning an’anaviy sujetga ijodiy munosabatda bo‘lganliklarini va shu sujetning umumiy yo‘nalishiga yangiliklar kirita olganliklarini ko‘rsatadi. Dostonda an’anaviy asosda to‘qilgan ajoyib misralar, badiiy go‘zal parchalar juda ko‘plab uchraydi. Kechasi Barchinning o‘toviga kirmoqchi bo‘lgan Ultontozga uning mardona javobi badiiy mukammal asosda shunday tasvirlanadi : O‘ylaganda o‘ying yo‘q, Bo‘ylagali bo‘ying yo‘q, Nega kelding bostirib, Elga berar choying yo‘q. Oy nechaga, nechaga,

Hayronman qulbachchaga, Shunday hazil qilama , Tunda kelib chechaga. Chechangning bir zo‘ri bor, Eshoni bor, piri bor, Qanday kelding kechasi, Alpomishday eri bor ... Shu bilan bir qatorda, dostonni badiiy mukammal epik tarzda deb, baho berib bo‘lmaydi. Yaxlit olganda, unda kitobiylik ustunlik qiladi. Xalq dostonlariga xos til va uslub buzilgan. Masalan, doston shunday boshlanadi; «Alqissa, juda qadim zamonda, kun chiqadigan tomonda, ming xil tovlanadigan sayroqi qushlari, xushovoz bulbullari har yonda, odamning aksi ko‘rinadigan zilol suvlari tumanda, olamga mashhur, har kecha-kunduzi ming doston bo‘ladigan jannatmakon bir o‘lka bor bo‘lib, uni avliyolar va pirlar Boysun-Qo‘ng‘irot deb nomlagan edilar». Doston boshlamasidagi ushbu tasvirlardan ko‘rinadiki, baxshilar an’anaviy dostonlarni hech qachon bu tarzda boshlamaydilar. Bunday boshlama og‘zaki ijro usulini yozma nutq asosida tasvirlanishi tomon harakat qilishga olib kelgan. Chunki og‘zaki nutq bunday bo‘lmaydi. Dostonning har bir sahifasidan bu xildagi unsurlarni topish mumkin. Misol uchun, chaqaloq Yodgorga nom qo‘yishdagi yig‘ilish shunday tasvirlanadi: «Barchinoyning koshonasi qarindosh-uruqqa to‘ldi. Hamma Barchinoyning donoligini bildi, shu kecha o‘yin-kulgini qildi... Ertasiga hamma qarindosh qutlug‘ qadamlar, ulug duolar, shirin orzu-umiddar bilan Alpomishni eslab tarqaldilar». Dostondagi ushbu tasvir qandaydir tantanali marosimdagi nutqqa o‘xshaydi. An’anaviy dostonlarda esa bunday til uslubi tasvirlanmaydi. Bu kabi dostonda «Alpomish»dagi ruh, g‘oyaviy maqsad butunlay o‘zgartirib yuborilgan. Har bir epizodda mantiqsizlik, biri ikkinchisini inkor etuvchi holatlarga duch kelinadi. Masalan, dostonda Ultontoz bir bechora oshiq sifatida tasvirlanadi: «Barchinoyni jondan ham

yaxshi ko‘rar, qo‘lidan bir ushlashni kechalari tushida ham orzu qilar, lekin Alpomishdan o‘lguday qo‘rqar, uning kuchidan haymiqar, shuning uchun bu orzu-umidlari yuzaga chiqmay, ichida temir kabi chirib, qoniga qo‘shilib, havasi ikki ko‘zida qolgan edi». Epik an’anaga ko‘ra Ultontoz oshiq emas, balki da’vogar. U Boybo‘rining o‘gay o‘g‘li bo‘lganligi uchun ham o‘zini Boysun-Qo‘ng‘irotning Alpomishdan keyingi qonuniy egasi hisoblaydi. Shu sababli ham u Barchinga uylanmoqchi. Baxshi esa, buni butunlay boshqacha talqin qiladi va jonli epik an’anaga zid yo‘l tutadi. Bu kabi hol an’anaviy dos tonlarni kuylashda baxshilarning “ijodkorlik”, “o‘ziga xoslik”ka intilishi natijasidir. Ammo bunday ijodkorlik va o‘ziga xosliklar dostonchilikning ko‘p asrlik jonli og‘zaki an’analariga mos emas. Xulosa qilib aytganda, bugungi kunda Shoberdi Boltayev, Shomurod Tog‘ayev, Qora va Chori Umirovlar, Xushvaqt Mardonaqulov, Qahhor Rahimov va boshqa iste’dodli baxshilarning dostonchilik an’analariga amal qilishlari, hamda yoshlarni ushbu san’at turiga qiziqtira olishlari natijasida baxshichilik jonli ijroda shu kunlarda ham davom etayotgan bo‘lsa-da, uning ijro yo‘nalishlarida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Dostonlarning sahnaviy talqinlari yuzaga keldi. Bularning bari baxshichilik san’atining og‘zaki ijro sharoitlarida ham asta- sekinlik bilan so‘nib borayotganligini ko‘rsatmoqda. Endilikda xalq dos tonlari xalqimizning buyuk ma’naviy boyligi folklor merosi sifatida o‘zining nashrlari hamda zamonaviy san’atdagi yangicha talqinlari bilan avlodlarga xizmat qilishda davom etadi.

Похожие

Xalq eposida zamonaviylik

Ijtimoiy-madaniy hayot va baxshilar ijrochiligi

Epik va dramatik asarlar tahlili

Epik tur va uning janrlari

Kecha strukturasida epik, dramatik va lirik unsurlar munosabati