Savob ish qilishga undash – Nodira ijodiyotining yetakchi g`oyalaridan biri - Литература - Рефераты

Savob ish qilishga undash – Nodira ijodiyotining yetakchi g`oyalaridan biri

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2046.5 KB

Savob ish qilishga undash – Nodira ijodiyotining yetakchi g`oyalaridan biri Reja: 1. Mumtoz adabiyotda sevgi-muhabbat, vafo, insonparvarlik g`oyalarini tarannum etuvchi asarlar. 2. Mohlaroyim Nodira asarlarida sevgi madhi 3. Shoiraning she`rlarida Umarxon timsoli .

Adabiyot inson uchun xizmat qilishi kerak. Qachonki, ijodkor insonning his-tuyg`ularini, orzu-istaklarini, muammolarini qiyomiga yetkazib aks ettirsa, shundagina ijodkorning asarlari shuhrat topadi, xalq etiboriga tushadi. Mumtoz adabiyotimizda asosan sevgi-muhabbat, vafo, insonparvarlik g`oyalari ilgari surilgan asarlar yaratilgan. Insonparvarlik g`oyalari Sharqning ko`pgina ijodkorlari asarlarida tarannum ettirilgan. Nima uchun eng aqqli jonzot bo`lmish insonga bunday pand-nasihat qilib turish kerak? Nima, inson yomonlik va yaxshilik, harom va halol, oqibat, yordam kabi tushunchalarni bilmaydimi? Biladi. Lekin shunday holatlar bo`ladiki, odam bu yuksak fazilatlarni esdan chiqara boshlaydi. Qachonki, zamon kishilari qalbi dag`allashib, ongi zaharlanib borsa, ko`proq o`zini o`ylasa, o`z ehtiyojlaridan ortiqcha bo`lgan molu davlatga ham hirs qo`ysa, muhtojlarga yordam berish, baham ko`rish, xayr-ehson qilish kabi xislatlardan ko`z yuma boshlaydi. Shuning uchun shoirlar insonlarni hamisha yaxshilikka, yordamga, kechirimli, adolatli bo`lishga da`vat etib turadilar. Qur`onda «Olloh senga yaxshilik qilganidek, sen ham (o`zgalarga) yaxshilik qil» (Qasos surasi, 77-oyat) deyilgan. Qur`on yaxshilikning foydasi - uni uni amalga oshiruvchining o`ziga ham yaxshiliklar qaytishini bayon qilib: «Agar chiroyli amallarni qilsangiz, o`zingizga yaxshilik qilgan bo`lursizlar. Agar yomon, gunoh amallarni qilsangiz ham o`zingiz uchundir» deydi. (Isro surasi, 7-oyat) Yaxshi va savob ishlarni qilishga targ`ib qilib Olloh aytadiki: «Kim biron chiroyli amal qilsa, unga o`n barobar qilib qaytarilur» (An`om surasi, 160-oyat). Demak, bizning qator shoirlarimiz, jumladan, Nodira ham ushbu ta`limotlardan xabardor bo`lgan, va albatta, ularga amal qilishga uringan edi. Nodira o`zi ko`pgina savob ishlarni amalga oshirgan (Nodira devoni «Debocha»siga –qarang) U o`z g`azallarida muhtojlarga ehson qilishni targ`ib etadi. Bu borada o`zining turmush o`rtog`i Umarxonga qaratilgan fikrlar ham ko`plab uchraydi. Shoira xonga insonparvarlik, insonga muhabbat g`oyalarini eslatib turadi. Insonga yaxshilik, rahm-shafqat qilish orqali Ollohning muhabbatiga erishish mumkinligini ta`kidlab turadi. Ma`lumki, Ka`baning ta`miri orqali katta savob olish mumkin. Nodira Umarxonga shuni aytmoqchi bo`ladiki, ko`ngli

vayron beva-bechoralarning ko`nglini shod qilish, ya`ni xayru-ehson qilish orqali bu savobga erishish mumkin: Gar esa Ka`ba ta`miri muroding, Ko`ngul vayronasini ayla obod. Ehson haqida Nodira ko`p g`azallarida fikr yuritgan. Ehson nima o`zi? Ehson shunday narsaki, boy, davlatmand odamlar o`z boyliklaridan ma`lum qismini beva-bechoralarga berib turganlar. Bu islomda farz amallardan hisoblanadi. Ehson jamiyatdagi tengsizlikning yo`qolishi uchun, insonlarning bir-biriga yordam berishi uchun farz qilingan. Nodira ham yorining adolatli, karam qiluvchi bo`lishini istab unga doim ehson qilishni eslatib turgan: Bo`ylakim mumtoz erursen barcha sultonlar aro, Shod qilg`il bandalarning ko`nglini ehson etib. (84-bet) Bilamizki, an`anaviy o`zbek g`azalchiligi va muxammasi voqea-hodisalarni hikoya qilmaydi. G`azalchilikniing janr xususi yatlari voqeani butun borligicha aks ettirishga moslashgan emas. Muallif mumtoz adabiyotimizning lirik turi janrlarida asar yaratar ekan, voqeaning o`zidan ham ko`ra o`sha voqeaning mazmu ni-mohiyatiga nisbatan o`z munosabatini bildiradi. Voqea aniq bo`lmasa, u haqdagi muallif mulohaza va hukmini kitobxon qanday qilib aniqlaydi yoki anglaydi? Muallif nihoyatda ixcham hajm da, ishoralar bilan voqeaning mag`zini ma`lum qiladi, keyin esa unga munosabat bildiradi. O`quvchi bundan o`ziga xos xulosalar chiqarib oladi. Tadqiqotchi esa oddiy o`quvchi ko`ra olmaydigan, aytish mumkinki, “harir parda” orqasida turgan narsalar, sodir bo`layotgan va sodir bo`lishi mumkin bo`lgan voqealarni o`zining bilimi, tajribasi, ilmiy-hayotiy mushohadasi tufayli ko`radi. Adabiyotshunos Buznikning quyidagi fikrlari bizning maqsadi mizning to`laligicha ayon bo`lishiga yordam beradi: “Adabiyot oddiy illyustiratsiya ham, voqealarning ko`chirilgan nusxasi ham emasligi allaqachonlar isbotlangan. U tirik mavjudotga o`xshab bizni o`rab olgan dunyoning taassurotlari bilan oziqlanadi, uni qaytadan ishlab chiqarish uchun dunyo tashvishlarini o`zinikiga aylan tiradi. Aftidan, shuning uchun ham hayot voqea-hodisalarini aks ettirishni adabiyotning bosh

o`ziga xos xususiyati deb tushunishlar mag`lubiyatga uchraydi. Bu yerda muhim narsa tarixiy davrning yetakchi g`oyalari bilan badiiy ijodning ichki hamohangligini ko`ra olishdan iboratdir”. Demak, shoira o`z davri hayotiy voqealariga o`ziga xos munosabat bildirgan. Shu muno sabatdan shoiraning dunyoqarashi va ijodiy usuli kelib chiqadi. Ya`ni, odamlar hamma vaqt bir-birlariga nisbatan g`amxo`r va mehribon bo`lishlari kerak. Savob olishning eng yaxshi yo`li esa muhtoj va nochor odamlarga g`amxo`rlik qilishdir. Masalan, shoira Umarxon hukmronligi davrida viloyatning jannat bog`i singari obod va farovon, go`zal va osoyishta ekanligini aytish bilan xonning o`zini mana shunday holatni keltirib chiqarishga da`vat etmoqda. Shu boisdan, shoira tasdir san`atini qo`llab, “viloyat” so`zini har ikki misrada farovonlik va obodonchilikka bog`lab keltira di. Ko`rinib turibdiki, shoira Nodiraning yashashdan maqsadi, hayotining mazmuni yaratgan asarlarining g`oyalarida yaqqol ko`rinib turadi. Nodira asarlarida savob ish qilishga undash, insonparvar bo`lish haqidagi g`oyalar insoniyat uchun abadiy g`oyalardir. Bunday g`oyalar har bir davrning aqli zukko kishilariga ko`pgina umuinsoniy qadriyatlarni eslatib turadi. Jumladan, shoira qarashlari va intilishlari, maqsadlari bilan mamlakatimiz Prezidentining maqsadlari mushtarak ekanligi 2006 yilning «Homiylar va tibbiyot xodimlari yili» deb atalishida ham ko`rinib turadi Hamma asrlarda ham fuqaro odil va oqil hukmdor bo`lishini istagan, shuni xudodan tilagan, hokimiyat tepasiga kelgan hukm dorga zafar va sog`lik tilab turishgan. Hamma ham bir xil darajada hayot kechirishi mumkin emasligiga bugungi kunda ishonch hosil qildik. Turli sabablarga ko`ra bechoraldikda yashayotgan larga xudoning o`zi rahm qilib turadi, deb tushungan Nodi ra. Ana shu marhamatning ko`rinishlaridan biri ular duosining xudoga maqbul bo`lishi va buning evaziga davlatmandlarning be choralarga ehsonlaridan iborat. Quyidagi satrlar fikrimizning dalilidir: Iqbolu davlatini haqdin tilab raiyat, Maqbul erur xudoga bechoralar duosi.

Payg`ambarimiz hadislari bilan tanish bo`lgan odam mazkur baytni o`qisa, beixtiyor quyidagi hadis yodiga tushadi va muqaddas Qur`on, undan kelib chiqib hadislar qanchalik buyuk in sonparvarlik asosida yuzaga kelganligidan hayratlanadi: “Zulmlanayotgan kishining qarg`ishidan saqlaninglar. Zero, uning duosini to`sadigan parda yo`q, agarchi kofir bo`lsa ham. Shoiraning yuqoridagi misralari o`zining ravonligi, so`zlar ning bir-biriga yopishib, bog`lanib kelayotgani bayt mazmunining g`oyat insonparvarona ekanligiga qo`shilib, bir butun nafo sat birligini tashqil etgan. Bunda, albatta, shoira qo`llagan tanosub san`ati (haq-xudo, raiyat—bechoralar, iqbol—dav lat)ning ham roli bor. Nodiraning butun ijodiy faoliyati silsilasida uzluksiz da vom etgan g`oyalardan biri muhabbat, vafoyu sadoqatni ulug`lash bo`lsa, ikkinchisi—turli shakllarda ifodalanib, butun bir yaxlitlikni hosil qiladigan—insonparvarlikdir. Umarxon tirikligida insonparvarlik hamisha Nodiraning xayolini band etib turgan. Turmush o`rtog`i xonni maqtasa, insonparvarlik yoki adolat qilgani uchun maqtagan; undan salgina norozi bo`lsa, gina qilsa, insonparvarlikni salgina unutib qo`ygani uchun gina qilgan va uning yodiga tushirib qo`yishni istagan. Buning uchun eng avvalo, shohni maqtab, ko`nglini yumshatgan, xudoni eslatib, yaratguvchining oldidagi qarzini va Allohning qahri ham mehri ni yodga solmoqchi bo`lgan: Ey yaxshilarning shohi, haq senga yor bo`lgay, Davlat bo`lib ziyoda, umring hazor bo`lgay... Yuqoridagi satrlar olingan bandning navbatdagi misrasi bizni chuqurroq o`ylashga majbur qiladi. Avval shu satrni o`qiy lik: Badxohlar hamisha olamda xor bo`lgay. Bu satrning o`ziga xos hikmatli so`zlardek jaranglayotganini sezish qiyin emas. Ya`ni “birovga choh qazisang, o`zing tushasan” deganlaridek. Ammo bizningcha, shoira ushbu o`rinda umumiy di daktik fikrni bildirishni o`ziga maqsad qilib olmagan. Aslida avtor ikki variantdagi fikrni anglatmoqchi bo`lgan: 1. Senga yomonlikni ko`zlayotganlarga ham sen darhol yomonlik bilan javob qaytaraman

demagin. Ularning jazosini, albatta, xudoning o`zi beradi. 2. Sen hech kimga nisbatan yomonlik qilmagin. Chorasiz, kuchsiz odamlar senga javob qaytara olmasliklarini bilib tur sang ham, ularni jazolama, qiynama. Aks holda xudoning o`zi bir kun seni xor qiladi. Hattoki dushmanlaringga ham zulmni kuchaytirmagin. So`nggi jumladagi fikrimizni esa navbatdagi satr tasdiqlaydi: Har kimki bo`lsa dushman, mardudi zor bo`lgay. Bandning oxirgi satrida shoiraning butun dunyoqarashidagi asosiy va yetakchi g`oya o`zining ifodasini topgan: Adl aylabon karam qil, shuldir xudo rizosi, ya`ni xudoni rozi qilaman desang, eng avvalo adolat bilan ish yuritgin, rahm-shafqatli bo`lgin. Demak, shoira o`ziga tanish—no tanish bo`lgan minglab odamlarning taqdiri, hayoti uchun qayg`ur moqda. Zotan, “insonparvarlikning eng asosiy shakllaridan bi ri—inson uchun kurashmoq, uni jamiyat uchun saqlab qolmoq, nihoyat, uni jamiyatga qaytarish uchun kurashmoqdan iborat. Tag`in nima ham bu vazifadan yuksakrokqva olijanobroq bo`lishi mum kin”. Sharqda ma`lum va mashhur bo`lgan ayrim didaktik qarashlar dan, ifoda uslublaridan shoir bo`lgan Umarxon bexabar bo`lgan degan fikrni aytish noto`g`ri bo`ladi. Ammo inson tabiati shun day: u ko`pgina narsalarni ayrim holatlarda unutib qo`yadi, odamga vaqti-vaqti bilan eslatib turish ham zarur. Kalbi in - sonparvarlik g`oyalari bilan to`lgan shoira shuning uchun ham shoh Umarxonga juda katta savob olishning eng qulay yo`lini ko`rsa tib turadi. Ka`bani ziyorat qilishdan tashqari, uni ta`mir etish ulkan savob bo`lsa, xuddi o`shanday darajadagi savobga xon o`z poytaxtidan chiqmasdan ham istagan paytida erishishi mumkin: Gar esa Ka`ba ta`miri muroding, Ko`ngul vayronasini ayla obod. O`zbek mumtoz adabiyotining taniqli vakillari Navoiy, Xoja, Mashrab va boshqalarning inson ko`nglining hamma narsadan nozik va e`tiborga loyiq ekanligi haqidagi nodir fikrlarini yodi mizga tushirib olib aytamizki, Nodira ularning mana shu ajoyib an`analarini davom ettirar ekan, fikrlarning mag`zini shunda yicha takrorlagani yo`q. Balki unga yangi fikr qo`shdi, ko`ngil ning

buyukligi va qimmatliginiing ta`rifini oshirdi. Bu Ka`ba ni ziyorat qilish singari an`anaviy fikrning rivojlantirilib, uni ta`mirlash bilan almashtirilishidir. Yillar o`tishi bilan va hayotiy voqea-hodisalarga bog`liq holda Nodiraning Umarxon hukmronlik faoliyatiga nisbatan bo`lgan talablari ancha qat`iylashib borgan. Shoiraning aksar she`rlarida Umarxon eng go`zal, eng bahodir, eng shavkatli, eng saodatli va adolatli hukmdor sifatida yodga olingan. Yodga olingan deyishmimizning boisi shuki, shoiraning Umarxon haqida gi asarlarining asosiy qismi uning vafotidan keyin yaratil gan. Ammo shuni ham aytmoq lozimki, Umarxon tiriklik paytida Nodira undan insonparvarlikning turli shakllarida faoliyat ko`rsatishni talab qilgan. Masalan: Bo`ylakim, mumtoz erursan barcha sultonlar aro, Shod qilg`il bandalarning ko`nglini ehson etib. Demak, shoh o`zining baxti, omadi, shon-shuhrati, aqli va ka zolarlar bilan mag`rurlanib ketib, bir nafasga ham xalqni unutishga, xudoni unutishga haqli emas. Chunki bandalarni shod qilib turish savob ishlarni amalga oshirishning bir ko`rinishidir. Savobli ish qilish esa xudoni unutmaganlikning boisidir. Agar bir bechoraning ko`nglini shod qilish Ka`bani ziyorat qilish bilan tengligini nazarda tutsak, shoira podshoh Umarxonga savob olishning insonpararlik bilan amalga oshadigan variantlarini taklif etayotganligini aniq anglaymiz. Inson ko`nglining Ka`baga tenglashtirilishi haqidagi va uning muqaddasligi haqidagi dastlabki fikrlar Sa`diy va Jaloliddin Rumiyga, uning ustozi va do`sti Shamsiddin Tabriziylarga qarashli edi. Jumladan, Shamsiddin Tabriziy inson ko`nglining e` tiborga sazovor ekanligini quyidagicha asoslaydi: “ Hammaning yuzi Ka`baga o`girilgan. Ka`bani olib qo`ysang, ma`lum bo`ladikim, insonlar bir-birlarining qalbiga sig`inur. Birining qalbi boshqasi uchun sajdagoh”. Mazkur asarning qimmati va ahamiyati haqida I.S.Braginskiy shunday yozgan edi: ”Bu kitob Jaloliddin Rumiy ning keng ko`lamli ijodini, uning jahon poeziyasiga qo`shgan his sasini o`rganishda, Rumiy she`riyatini anglash va his etishda yaxshi bir debocha bo`lib xizmat qila oladi. Bu xizmatiga yarasha hali yetarlicha ommalashmagan buyuk shoir haqida rus tilida yozilgan birinchi kitob”.

Похожие

G`afur G`ulom

G`afur G`ulom G`ofur G`ulom (1903-1966)

Nodira nodirabegim hayoti va ijodi (1792-1842)

G`afur G`ulom hayoti va ijodi

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi