San’atkor ideali - Литература - Рефераты

San’atkor ideali

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40 KB

San’atkor ideali Reja: 1. San’atkor ideali tushunchasi 2. Egey yoki Krit-Miken san’ati. 3. Gomer davri san’ati.

San’atkor ideali tushunchasi San’atkor ideali tushunchasini dunyo san’ati miqyosida tekshirib o‘tamiz. Yevropa, Osiyoning bir qismi hamda Shimoliy Afrikada yashagan xalq va qabilalar san’ati ham qisman antik san’atga aloqadordir. Greklar o‘zlarini Ellinlar deb, o‘z mamlakatlarini esa Ellada deb ataganlar. Ellada san’ati keyinchalik Iskandar Zulqarnayn bosib olgan juda katta imperiya san’atining rivojlanishiga ta’sir o‘tkazdi. Elladaliklar san’ati Qadimgi Rim san’atiga ta’sir etdi. Rimliklar Grek san’atini e’zozladilar, o‘rgandilar va uni yangi pog‘onaga olib chiqdilar. Antik madaniyat va san’at tarixi 476 yili Rim imperiyasining qulashi bilan tugallanishini ham shu bilan izohlash mumkin. Antik san’at asrlar mobaynida insoniyatni maftun etib, uni o‘ziga jalb etib kelmoqda. Yevropa xalqlari shu san’at va madaniyatga, grek va rimliklar yaratgan ma’naviy boyliklarga murojaat qilib keldilar. Bugungi Yevropa san’ati va teatri, adabiyoti va falsafasi antik dunyoga suyanadi. Uyg‘onish davri, XVII asrda paydo bo‘lgan klassitsizm badiiy oqimi namoyandalari ijodi ham antik dunyo san’atiga taqlid qilish asosida rivojlanadi. O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan O‘zbekiston xalqlari ham ellinlar madaniyati va san’atildan bahramand bo‘ldilar. Buni O‘zbekiston tuprog‘idan topilgan va topilayotgan grek madaniyati va san’atiga oid juda ko‘p namunalar yoki ular ta’sirida yaratilgan madaniyat yodgorliklari ham isbotladi. . Antik madaniyati uzoq vaqt davomida rivojlanib bordi. Uning rivojlanishida Peloponiyes yarim oroli va Egey dengizidagi ko‘pgina orollarda, Kichik Osiyoning g‘arbiy sohillarida eramizdan avalgi III-II minginchi yillarda yashagan qabilalar madaniyati muhim rol o‘ynadi. Antik dunyoning eng qadimgi tarixi “egey” yoki “krit-miken” madaniyati bilan boshlanadi. Bu madaniyat yodgorliklarining dastlabki arxeologik kashfiyotlari Mikena va Kritda topilganligi va mo‘lligi tufayli bu san’at adabiyotlarida ba’zan krit-miken san’ati, deb ham yuritiladi. Egeyo madaniyatining eng gullagan davri eramizdan avvalgi 2000 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda hashamatli me’morchilik kompozitsiyalari, podsho saroylari, tasviriy va amaliy-dekorativ san’at namunalari yaratilgan. Shunday nodir yodgorliklardan biri

ingliz arxeologi A.Evans tomonidan Kritdan topilgan Knoss saroyining qoldiqlaridir. Knoss saroyida ustunlardan keng foydalanilgan. Tosh tagkursiga o‘rnatilgan yog‘ochdan ishlangan ustunlar Knoss saroyining tepa tomonini ko‘tarib turish uchun ishlatilgan. Bu ustunlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular pastga tomon torayib borgan. Saroy devorlariga suratlar ishlangan, pollari esa bejirim naqshlar bilan bezatilgan. Knoss saroyida ayol tasviri yaxshi saqlangan. Arxeologlar uni “Parijlik ayol” deb nomlaganlar. U shaffof materiallardan to‘qilgan libos kiyib olgan. Ayol boshi yon tomonidan ishlangan, ko‘zi esa old tomondan tasvirlangan. Monumental haykaltaroshlik belgisi bu yerda uchramaydi. Lekin amaliy-dekorativ haykaltaroshlik va zargarlik san’ati borasida kritliklar nodir yodgorliklar qoldirganlar. Ular toshtaroshlikda juda mohir bo‘lib, toshdan vazalar ishlaganlar, nafis bo‘rtma tasvirlar yaratganlar. Ayniqsa, turli dengiz hayvonlarining bo‘rtma tasviri diqqatni tortadi. Odatda Qadimgi Gretsiya san’ati tarixi Mikenaning qulashi va Doriylar tomonidan Peloponnes, uning janubida joylashgan orollar, Kritning bosib olinishi bilan boshlanadi va eramizdan avvalgi XI asrdan I asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu tarixiy-badiiy davr to‘rt bosqichdan iborat: 1). Gomer davri (er.av. XI-VIII asrlar); 2). Arxaika davri (er.av. VII-VI asrlar); 3). Klassika davri (er.av. V-IV asrlarning dastlabki uch choragi); 4). Ellinizm davri (er.av. IV-I asrlar). Greklar birinchi bor badiiy ijodda insoniyatning asriy muammolarini yechishga urindilar. Ular botirlik, jasorat, Vatan mehri va hur insonning qudratini ulug‘ladilar, uning jismoniy go‘zalligi va ma’naviy barkamolligini ifodalab, ideal, garmonik kamol topgan inson obrazini yaratishga intildilar. Buyuk Sofoklning “Tabiatda insondan kuchli zot yo‘q”, - degan fikri davr estetikasi, dunyoqarashini o‘zida mujassamlashtirgan. Qadimgi Gretsiyada faoliyatli, davlat manfaatini o‘z

manfaatidan ustun qo‘yadigan insonni ulug‘ladilar. Irodali, Vatanni sevadigan va uning uchun kurasha oladigan inson obrazini ideal inson, deb bildilar. Har to‘rt yilda o‘tkaziladigan Olimpiya musobaqalari esa, erkin Ellinning jismoniy va ma’naviy shavkatini namoyon etuvchi bayramga aylandi, g‘oliblarga haykallar o‘rnatildi. Darhaqiqat, Grek san’ati insonning real his-tuyg‘ularini badiiy ifoda etishi bilan hamon kishiga zavq-shavq baxsh etmoqda; inson aql-idroki, zakovatini tarannum etib, unga kuch bag‘ishlamoqda.Grek san’atining shu jihati Yevropaliklar tomonidan ham, Sharq xalqlari tomonidan ham e’zozlanadi. Mamlakatimiz san’atkorlari ham bu san’at namunalariga murojaat qilib, o‘zlarining mahoratlarini oshirganlar. Qadimgi Gretsiya tarixining eramizdan avvalgi XI-VIII asrlari Gomer davri deb ataladi. Bu davr san’ati va madaniyatini o‘rganishda Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari qimmatli manbaa hisoblanadi. Mikena yozuvlarining o‘qilishi shu davrga oid ma’lumotlarning kengayishiga yordam berdi. Gomer davrida hunarmandchilik, ayniqsa, kulolchilik va u bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘zaga gul solish san’ati ravnaq topgan. Dastlabki ishlangan kulochilik buyumlari - ko‘zalarda qadimgi Grek amaliy-dekorativ san’atining o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bu ko‘zalar yuzasiga geometrik naqshlar ishlangan bo‘lib, ularning shakli ko‘rkam naqshlar kompozitsiyasi aniq, siluetlari qat’iy. Bu xususiyatlar buyumga o‘zgacha latofat kiritadi. Diniy marosimlar bilan bog‘liq bo‘lgan katta hajmdagi Dipilok ko‘zalari (Afrika yaqinidagi Dipilon darvozasi yaqinidan topilgani uchun shunday deb nomlangan) shunday xarakterda ishlangan. Gomer asri kulolchilik buyumlari, ko‘zalarida geometrik naqshlardan tashqari o‘simliklardan ishlangan naqshlar, hayotiy voqealarni sxematik talqin etuvchi tasvirlar uchraydi. Arxaik Gretsiya san’ati. Eramizdan avvalgi VIII asr oxirlaridan boshlab, ilk sinfiy jamiyat tashkil topa boshlagan. Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda arxaik, ya’ni qadimgi (grekcha “arxeyos” - qadimgi demakdir) davr deb nomlanadi. Arxaika davrida Gretsiyada ilmiy fikrlar rivojlanadi. Tibbiyot, astronomiya, tarix, geografiya, matematika taraqqiy qildi, poeziya, adabiyot, teatr kamol topdi, grek

yozuvi paydo bo‘ldi. Greklar o‘zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq mamlakatlari - Bobil, Misrning fan va madaniyat borasidagi yutuqlarini chuqur o‘rganib, o‘zlarining betakror san’at va madaniyatlarini yaratishga muyassar bo‘ldilar. Yuqori klassika. Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gretsiya siyosiy, iqtisodiy va madaniy ravnaqining oltin davrini boshladi. San’atning hamma tur va janrlari rivojlanib, yuqori klassika davri kishilarining estetik ideal haqidagi tushunchalarini mukammal badiiy obrazlarda ko‘rsatadi. Bu taraqqiyotda, so‘zsiz, shu davrning yirik davlat arbobi Perikl muhim rol o‘ynadi. Yuqori klassika davrida Afina akropoli o‘zining tugal ko‘rinishini egalladi. Perikl tashabbusi bilan Afinaning ichki qal’asi - Akropol qayta tiklandi. Bu qal’a Eron- Grek urushida vayron bo‘lgan edi. Eramizdan avvalgi V asrning uchinchi choragida bu yerda oq marmardan yasalgan grek me’morchiligining nodir durdonalari bo‘lgan Parfenon, katta darvozaxona - Propiley, qanotsiz g‘alaba ma’budasi Nikaga atab qurilgan Niki Apteros qad ko‘tardi. Bu binolar badiiy bezakka boy bo‘lgan. Masalan, Propiley devorlari davlatning jangovor o‘tmishini tasvirlovchi suratlar bilan bezatilgan. Akropolning ochiq maydonida Afina davlatining kuch-qudratini va ulug‘ligini o‘zida ifodalab, grek tarixida birinchi bor umumellin birligini namoyish etuvchi me’morchilik ansambli edi. Akropol tepaligining yon bag‘irlarida qurilgan ibodatxona va tomoshaxonalar esa uni yanada mo‘tabar, muqaddas dargoh darajasiga ko‘targan. Grek klassikasi me’morchiligining beqiyos namunasi, yuksak aql-zakovat mevasi va afinaliklar homiysi bo‘lgan Afina ma’budasiga bag‘ishlangan Porfenon ibodatxonasi hisoblanadi. Eramizdan avvalgi 447-438 yillarda me’morchilik Iktin va Kallikrat tomonidan qurilgan bu ibodatxona afinaliklarning xazinasini saqlash uchun xizmat qilgan. Parfenon ibodatxonasining bezak va haykallari esa davrning buyuk haykaltaroshi, Periklning yaqin safdoshi Fidiy rahbarligida bajarilgan. Bu davrga kelib, haykaltaroshlik yuksak kamolot davriga qadam qo‘ydi. O‘aykaltaroshlar endilikda odam qomati va yuz tuzilishini to‘g‘ri tasvirlabgina qolmasdan, o‘z asarlarida murakkab harakatlarni ham ifodashga, kompozitsiya yechimining hayotiy bo‘lishiga alohida e’tibor bera boshladilar. Shunday masala bilan

shug‘ullangan yirik haykaltaroshlardan biri Miron hisoblanadi. Uning mashhur asarlaridan biri “Diskobal” (Disk otuvchi) haykalida jismoniy go‘zal, ma’naviy kuchli ideal inson obrazi yaratiladi. So‘nggi klassika davri haykaltaroshligi realistik tendensiyaning kuchayishi bilan xarakterlanadi. O‘aykaltaroshlar o‘z qobiliyati, dunyoqarashi, imkoniyatlaridan kelib chiqib, inson ma’naviy olamining turli qirralarini yorita boshlaydilar. Bu xususiyat so‘nggi klassikaning buyuk haykaltaroshlari Skopos, Praksitel, Lisipp ijodida sezilarli edi. Davr ziddiyatlari, san’atda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar so‘nggi klassika davrining yirik haykataroshi Skopos ijodida o‘z ifodasini topdi. U yuqori klassika an’analarini davom ettirib, monumental, qahramonlik ruhi bilan sug‘orilgan haykaltaroshlik kompozitsiyalarini ishladi, lekin asarlarida yuqori klassikaga xos xotirjamlik, ulug‘vorlik, vazminlik emas, balki serg‘ayrat, kuch-quvvatga to‘lib- toshgan kishilarning ko‘rinishi, ma’naviy ichki dunyosi ochib ko‘rsatiladi. Skopasning mashhur asarlaridan biri “Menada” (Vakanka, Dionisning umr yo‘ldoshi) haykalidir. Unda raqs dunyosiga cho‘mgan, maftun bo‘lgan Menada holati tasvirlanadi. Menadaning berilib raqsga tushayotgan holati orqali tashlangan bosh harakati, spiralsimon buralgan gavda orqali ochib berilgan. Obrazning har tomonlama idrok etilishini hisobga olish ham Skopos ijodini avvalgi davr san’atidan farqlaydi. Ellinizm davri san’ati katta yutuqlarga erishdi. Klassika davri portret san’atiga xos fazilatlar, umumlashma ideal obraz yaratish borasidagi prinsiplar bu davrda tasvirlanuvchining individual xislatlarini chuqurroq ochish, ma’naviy qiyofasini ishonarli talqin etish tendensiyasi bilan almashdi, bu xususiyatlar Ellinistik Gretsiya san’atida yaqqol seziladi. Ellinistik Misr Ptolemeylar podsholigi davrida gullab yashnadi, qudratli davlatga aylandi. Uning poytaxti Aleksandriya esa ellinistik dunyoning yirik madaniy-siyosiy markazi, yirik port shahri bo‘ldi. Ellinistik Misrning oq marmardan ishlangan hashamatli binolari dunyoga mashhur bo‘lgan. Yetti mo‘jizaning biri, deb hisoblangan 120 metrli Farros mayog‘i (mash’ali), Aleksandriyaning haykaltaroshlik bilan bezatilgan park-bog‘lari ham olamga mashhur bo‘lgan. Ellinistik Misr badiiy maktabida yuqori klassika

traditsiyalari (ko‘proq Praksitel) sezilarlidir. Tematikasida hayotiy, maishiy hamda intim-lirik mavzu yetakchi o‘rinni egallaydi. Bu janrda ishlangan kompozitsiyalarda ko‘proq oddiy xalq hayotidan olingan voqealar tasvirlanadi. Qariyalar, bolalar obrazi ko‘proq uchraydi. "Keksa baliqchi", "o‘oz bilan o‘ynayotgan bola" haykallari bunga misol bo‘la oladi. Afrodita haykali ko‘p ishlangan. Ellinistik Misr san’atida allegorik talqin etilgan haykallar ham mavjud. Masalan, "Nil" kompozitsiyasi, tosh o‘ymakorligining namunasi, "Gonzaga komeyasi" bo‘rtma tasviri mashhurdir. Unda podsho Ptalemey va malika Arsinoyaning boshlari yon tomondan tasvirlangan. Lekin klassika davridagidek yuksak g‘oya bu yerda chegaralangan. Bu asar yana bir bor Ellinizm davri so‘ngida san’atdagi idealogik kuchning susayib borganini ko‘rsatadi va ijtimoiy hayotda sodir bo‘lgan chuqur inqirozni ifoda etadi. Ellinizm davri san’ati katta yutuqlarga erishdi. Klassika davri portret san’atiga xos fazilatlar, umumlashma ideal obraz yaratish borasidagi prinsiplar bu davrda tasvirlanuvchining individual xislatlarini chuqurroq ochish, ma’naviy qiyofasini ishonarli talqin etish tendensiyasi bilan almashdi, bu xususiyatlar Ellinistik Gretsiya san’atida yaqqol seziladi. Ellinistik Misr Ptolemeylar podsholigi davrida gullab yashnadi, qudratli davlatga aylandi. Uning poytaxti Aleksandriya esa ellinistik dunyoning yirik madaniy-siyosiy markazi, yirik port shahri bo‘ldi. Ellinistik Misrning oq marmardan ishlangan hashamatli binolari dunyoga mashhur bo‘lgan. Yetti mo‘jizaning biri, deb hisoblangan 120 metrli Farros mayog‘i (mash’ali), Aleksandriyaning haykaltaroshlik bilan bezatilgan park-bog‘lari ham olamga mashhur bo‘lgan. Ellinistik Misr badiiy maktabida yuqori klassika traditsiyalari (ko‘proq Praksitel) sezilarlidir. Tematikasida hayotiy, maishiy hamda intim-lirik mavzu yetakchi o‘rinni egallaydi. Bu janrda ishlangan kompozitsiyalarda ko‘proq oddiy xalq hayotidan olingan voqealar tasvirlanadi. Qariyalar, bolalar obrazi ko‘proq uchraydi. "Keksa baliqchi", "o‘oz bilan o‘ynayotgan bola" haykallari bunga misol bo‘la oladi. Afrodita haykali ko‘p ishlangan. Ellinistik Misr san’atida allegorik talqin etilgan haykallar ham mavjud. Masalan, "Nil" kompozitsiyasi, tosh o‘ymakorligining namunasi, "Gonzaga

komeyasi" bo‘rtma tasviri mashhurdir. Unda podsho Ptalemey va malika Arsinoyaning boshlari yon tomondan tasvirlangan. Lekin klassika davridagidek yuksak g‘oya bu yerda chegaralangan.

Adabiyotlar: 1. Zunnunov A., Hotamov N., Ibrohimov A., Esonov J. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -T.: “O‘qituvchi”, 1992. 2. Yo‘ldoshev Q., Madayev O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. - T.: “Universitet”, 1994. 3. Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. -T.: “O‘qituvchi”, 1996. 4. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -T.: «Yangi asr avlodi», 2006.

Похожие

Hayot va adabiyot adabiyotning tasvir ob’ekti predmeti vazifasi

Badiiy asar-betakror olam Mazmun va shaklning uzviy birligi Xarakter – ham mazmun ham shakl hodisasi

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari

Badiiy asarda mazmun va shakl birligi 2

O’zbek mumtoz adabiyotida tahlil va talqin masalasi