Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari - Литература - Рефераты

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari Reja: 1. Adabiy tur va janrlar haqida tushuncha 2. Eposning xususiyatlari 3. Lirikaning o’ziga xosligi 4. Drama predmeti 5. Eposning janrlari

Tayanch tushunchalar: Adabiy turlar va ularning predmetlari. Epos, lirika va dramaning 1) muallifning hayotga munosabati; 2) “Vaqt hissi”, 3) Hajmi va tashqi ko’rinishi; 4) Xarakter; 5) Syujet; 6) Badiiy til jihatidan farqli qonun- qoidalari. Janrlar. Epik tur janrlari. Epos, roman, doston; qissa, povest, poema; ballada, masal, latifa, xanda, hikoya; ocherk, felyeton, xotira. Badiiy asarlar shunchalik rang-barang, ular “nima bilan nimani va qanday aks ettirishi” (Aristotel)ga qarab, asosan uch turga bo’linadilar. Bular: epos, lirika, drama hisoblanadi. Davrning muhim ko’rinishlarini (nima to’g’risida), chuqur tahlil qilib, uning ko’pchilik e’tiborini jalb etadigan g’oya va muammolarini o’rtaga qo’yish(nimani gapirish) va shu asosda tug’ilgan ko’ngildagi fikrlarni aniq va yangi obrazlar vositasida ifodalash (qanday tasvirlash) – yaxlit, birbutun jarayon (“Bo’lishi mumkin bo’lgan” olamni yaratish)dir. Ularni bir-biridan ajratish mumkin bo’lmaganidek, epos, lirika, drama ham yagona adabiyot (daraxt)dir. Ularning ildizi, tanasi bitta – faqat bu “vujud” - taraqqiy etgan uchta “shox”dan-adabiy turdan iborat. Uchchala tur ham bitta asos-hayotdan oziqlansalar-da, uchchalasi ham bo’lishi mumkin bo’lgan olamni kashf etsa-da, ayni paytda, ularning har birining o’ziga xosligini ta’minlovchi predmeti ham bor. Eposniki – voqea,lirikaniki – ruhiy kechinma, dramaniki – harakatdir. Eposdagi qahramon – voqea, dramaning qahramoni – inson shaxsi (V.Belinskiy) lirikaning qahramoni insonning ichki tuyg’ularidir. Shu sabab, bugungi kunda “liro-epik tur” (she’riy roman, doston, ballada, masal, oda)ni, “tarixiy-badiiy tur” (ocherk, reportaj, kundalik)ni (L.Timofeyev) ixtiro qilish asossiz, chunki ularning “o’zlarigagina” tegishli bo’lgan – predmetlari (narsaning belgilari) yo’q. Shuning uchun ham V.Belinskiiy “Poeziyaning hamma turlari... faqat uchta, bundan ortiq bo’lishi mumkin emas” – deydi va biz ham ayni shu haqiqatdan kelib chiqib, tur va janrlarning qonuniyatlarini ochishga o’tamiz.

Bundan aniqlashadiki, har bir turning predmetiga binoan, badiiy asarni vujudga keltiruvchi barcha vositalar – xarakter, syujet, konflikt, badiiy til va hokazo unsurlar ham turfa xil xususiyatlar kasb etadi. E P O S Eposda xalqning taqdiriga ta’sir ko’rsatgan buyuk voqealar olingani uchun uning bosh qahramoni tarixdir. Shu sabab unda xalq taqdiri ham, alohida shaxs taqdiri ham dunyoviy ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy voqeaga bog’liq bo’ladi, ana shu tarixiy voqea ularni yurgizib - turg’izadi, taqdirini hal etadi. Bundan ko’rinadiki, eposda odam emas, voqea hukmronlik qiladi. Shu asosga ko’ra, uning o’ziga xos qonuniyatlari quyidagicha voqye bo’ladi: 1. Muallifning hayotga munosabati nuqtai-nazaridan. Eposda san’atkor hayotni “Xuddi Gomerdek, voqeani uning o’zidan ajralgan bir narsa sifatida” (Aristotel) tasvirlaydi. “Bunda shoir ko’zga ko’rinmaydi; plastik muayyan dunyo o’z-o’zidan taraqqiy etadi, shoir esa o’z- o’zidan vujudga kelgan hodisaning go’yo oddiy bir hikoyachisigina bo’lib qoladi” (V.G.Belinskiy). Bu xolislik, ob’ektivlikdir. 2. Vaqt hissi nuqtai - nazaridan. Eposda hikoya qilinayotgan o’tmish voqealari bilan asar yaratilayotgan vaqt o’rtasida uzoq yoki yaqin muayyan bir masofa bo’ladi. San’atkor qachonlardir bo’lib o’tgan voqeaning hikoyachisi tarzida ish ko’radi. Jumladan, “O’tgan kunlar”dagi voqealar XIX asrning ikkinchi yarmida bo’lib o’tadi va uni A.Qodiriy XX asrning yigirmanchi yillari (1926)da hikoya qiladi. 3. Hajmi va tashqi ko’rinishi jihatidan. Eposning hamma xislatlarini o’zida jamlagan romanni ko’rsak, u hajman katta asardir. Tashqi ko’rinishi jihatidan u ko’plab bo’lim va boblardan iboratdir. 4. Xarakter. Hayot bir azim daryo bo’lsa, epos shu azim daryoni butun ko’lami va salobati bilan qamrab olishga harakat etadi (I.Sulton). Ana shunday ko’lamdorlik va voqeabandlik tasvirlanayotgan xarakterlarning ham barcha yetakchi qirralarini (tug’ilgandan to vafotigacha bo’lgan hayot yo’li va

faoliyatini ko’rsatish orqali) kashf etishga, g’oyaga muvofiq tarzda ikir- chikirigacha batafsil tasvirlashga imkoniyat tug’diradi. Jumladan, Tohir Malikning ta’kidlashicha, u to’rtta kitobdan iborat yaxshi qissa – “Shaytanat” ustida 17 yil (asarni 1984 yilda boshlagan) ishlagan, unda salkam 200 ta obraz bor, shulardan 50 tasi asosiy obrazlardir (“Ma’rifat” gazetasi, 1 dekabr 2001 yil). 5. Syujet . “Voqea – xarakterni ko’rsatish” (R.Uellek va O.Uorren) san’ati ekan, xarakterni ochish vositasi – syujetdir, syujet o’z navbatida asardagi obrazlarning o’zaro aloqalari, ularning tashkil topib borishi va rivojlanishi tarixidir. Shu sabab u eposda to’lib-toshib yashaydi. Epos ko’p hayotiy tafsilotlarni yoqtirgani uchun syujet barcha imkoniyatlarni ochib beradi. Syujet asarning mavzuiga, g’oyasiga muvofiq yaratiladi, ya’ni u asardagi voqealar mantig’idan xarakterlar mantig’i, xarakterlar mantig’idan voqealar mantig’i kelib chiqadigan universal qonuniyatga bo’ysinadi. Xarakter va voqea o’rtasidagi uyg’unlik, hamkorlik shu darajada bo’lishi lozimki, voqea xarakterni yaqqol ko’rsatishga, xarakter o’z navbatida voqea (tipik sharoit)ning mohiyatini tushunishga kalit bo’lishi lozim. Pirovardida shu kalit g’oyaning tirikligini, yuquvchanligini ochishi shart. Shu qonuniyat asosida epik asarda (masalan, “O’tkan kunlar”da uchta yo’nalishdagi voqealar...) syujetning ko’plab yo’nalishlari bo’ladi va voqealar silsilasi muayyan bosqichlar (muqaddima – dastlabki holat – tugun – voqea rivoji – kulminasion cho’qqi – yechim - xotima) bilan o’sib boradi. 6. Badiiy til. Eposda muallif nutqi va personajlar nutqi bir-biri bilan murakkab bog’lanishda to’liq voqye bo’ladilar. Muallif barcha asarlarining hikoyachisi bo’lgani sabab, u “qo’mondonlik” vazifasini bajaradi: har bir personajning o’rnini, o’y-kechinmalarini, fikr-mushohadalarini, shart-sharoitni... so’zlar orqali tasvirlaydi, asardagi fikr-g’oyaning ro’yobi yo’lida ularni harakatga soladi. Bu holatlarni bir-biriga bog’lab, kitobxonga tushuntiradi. Ayni paytda, ma’naviyati, salohiyatini ta’sirchan qilib ochib beradi. Chunki har bir

odamning nutqida uning bo’yi-basti (ruhiy kayfiyati, his-tuyg’ulari ham) aks etadi, shuning uchun ham so’z-xarakter ko’zgusi sanaladi”. LIRIKA V.G.Belinskiy yozganidek, “lirik asarning mazmuni ob’ektiv voqeaning taraqqiyoti emas, uning mazmuni - subyektning o’zi va u orqali o’tgan hamma narsadir... kishini mashg’ul etgan, to’lqinlantirgan, shodlatgan, qayg’uga solgan, zavqlantirgan, tinchitgan, hayajonlantirgan nima bo’lsa, qisqasi, subyektning ma’naviy hayotini tashkil qilgan hamma narsa, subyekt ichiga nima kirsa, unda nima paydo bo’lsa, shularning barchasini lirika o’zining qonuniy boyligi kabi qabul qiladi” (Tanlangan asarlar, 184-bet). Demak, lirikaning bosh xislati shoir qalbida yuz beradigan kechinma, shu kechinma uyg’otgan tuyg’ularni so’z orqali voqye qilish san’atidir. 1. Muallifning hayotga munosabati nuqtai-nazaridan. San’atkor “o’z shaxsini o’zgartirmasdan, o’z-o’zligicha qoladi”(Aristotel). “Bunda poeziya ichki dunyo elementida, sezuvchi va fikrlovchi xayol doirasida qoladi; bunda ruh tashqi reallikdan o’tib, o’z ichiga o’zi yashirinadi va tashqi dunyoni o’zida aks ettirgan ichki hayotning mislsiz jilo va jilvalarini poeziyaga hadya etadi. Bunda shoirning shaxsiyati birinchi planda namoyon bo’ladi, biz hamma narsani faqat va faqat u orqaligina qabul etamiz va anglaymiz” (V.Belinskiy). Bu shaxsiylik, subyektivlikdir. 2. “ Vaqt hissi ” nuqtai-nazaridan. Lirik asarni: Sensiz menga sabrdan o’zga nuqson yo’q, Dilda hijroningdan o’zga armon yo’q, Jonimda shu darddan o’zga xirmon yo’q, Yo’q, yo’q, sabr ham yo’q, dil ham yo’q, jon yo’q! (A.Navoiy “Devoni Foniy”) deya o’qir ekansiz, bu dil izhori hozirgina qilinganday, hozirgina sodir bo’lib o’tganday taassurot qoldiradi. Uning qalbingizdagi harorati hali sovumaganday tuyuladi. 3. Hajmi va tashqi ko’rinishi jihatidan.

Lirik asar eng kichik asardir, chunki u bir oniy tuyg’uning birvarakayiga hayajonli tarzdagi ifodasidir. Tashqi ko’rinishi – misralardan, baytlardan iborat, muayyan vaznga solib yozilganidan musiqiy bo’ladi. 4. Xarakter. Hayot go’yo bir azim daryo bo’lsa, lirika ana shu azim daryoning sekin va sokin joylariga nazar tashlaydi (I.Sulton). She’r bir oniy fikr va hisning mahsuli, mahsuli bo’lganda ham yaxlitligi – jonliligi bilan maftun etuvchi, ohangi bilan dilni qitiqlovchi bo’lgani sabab – bir zumlik “harorat” bilan uzoq yillarni, qalblarni “isitadi”, boyitadi, orzularga qanot beradi, ishonchlarni mustahkamlaydi. Lirik qahramon “shoir shaxsi bilan estetik idealining quymasi” ekan, ular doimo yaxlitlashganda, musiqiylashganda, samimiylashganda doim ta’sirdordir, doim jozibadordir. 5. Syujet. Lirik qahramon tarixi (konkret har bir she’rdagi kechinma – obraz tarixi)ning mavjudligi lirikadagi syujetni voqye qiladi. Lirik asar bir oniy kechinmaga suyangani uchun ham undagi syujet eposdagi kabi “voqealar silsilasi” tarzida namoyon bo’lmaydi, balki u oniy – ruhiy harakat tarixi ifodasi tarzida yuzaga chiqadi. Syujet adabiyotning uchinchi elementi va usiz badiiy asar bo’lishi mumkin emasligi qoidasini xotirga keltirsak, demak, lirikada syujet o’ziga xos bo’ladi. O’ziga xoslik – lirikaning subyektivlik mohiyatidan, lirik qahramonning dunyosidan kelib chiqadi va har bir lirik asarda ifodalangan oniy – ruhiy kechinma tarixi – boshlanishi, rivoji, xulosasi bilan o’lchanadi. Nodir Jonuzoq to’rtligining birinchi bayti: Bir xabar ilg’adim sahargi yeldin, Chiqqanmish qachondir Majnun bu eldin,- degan fikr-xabar berilsa, keyingi baytda: Yo Olloh, nahotki anglamadilar- U soyam edi-yu... men endi keldim!

tarzida fikrga yakun beriladi. Demak, lirik qahramon kechinmasining bir oniy parchasiga joylangan tarix, garchi kechinma harakati siqiq va oddiy bo’lsa-da, ushbu asarning syujetidir. Shu sabab “Nazariyai adabiyot”ning muallifi Rahimi Musulmoniyonning “Azbaski dar lirika amaliyotu voqea tasvir nameyobad, sujet ham dida nameshavad” 1 (“Lirikada amaliyotu voqea tasvirini topmas ekan, demakki, syujet ham bo’lmaydi”) degan hukmi asossizdir. Syujetning kechinma tarixi (bir onda, bir zumda boshdan kechayotgan holat, mikrovoqea) bilan bog’liqligini hisobga olmaslikning oqibatidir. 6. Badiiy til. Lirikada so’z mazmunan his-hayajonga yo’g’rilgan, nihoyatda tiniqlashgan, teranlashgan bo’ladi. Chunki, “haqiqiy she’rda har bir so’z shakl- shamoyil, rang-bo’yoq, maza, salmoq vva ohangga ega” (Jamol Kamol)dir. “So’zlar poeziyada qofiya, vazn, band, tovush takrori, so’z takrori (epifora, anafora, radif), inversiya, musiqiylik, ritm, turoq, misra, band, turkum, ritmik pauza jihatidan aloqador holda amal qiladi, prozada esa so’z bunday vazifani ado qilmaydi... poeziyada gap, jumla, so’zninggina emas, balki bo’g’in, nutq tovushlarining unli yo undoshligi ham o’ziga xos ahamiyatga ega; ular kuchli “mehnat intizomi”ga, tajribaga bo’ysinadi va yagona, muayyan sistemaga aylanadi, ayni shunday tartib nasrda yo’q...” 1 D R A M A “Drama hozirgi zamonda o’quvchi yoki tomoshabin ko’zi oldida bo’layotgan kabi ko’ringan kechmish voqyedir”, -deydi V.G.Belinskiy va unda shaxslar o’zlarini harakatda ifoda qilishlari kerakligini ta’kidlaydi. Chunki “Epopeyada voqea, dramada odam hukmrondir”. Dramada harakat bosh alomat sanalgani uchun, u quyidagi sir-asrorlarni o’zida jamlaydi: 1. Muallifning hayotga munosabati nuqtai - nazaridan. San’atkor “hamma tasvirlanayotgan shaxslarni harakat etuvchi va faol shaxslar sifatida” (Aristotel) tasvirlaydi. Bunda xatti – harakat – voqea bizga 1 Р.Мусулмониён. Назарияи адабиёт, китоби дарсй, Душанбе, “Маориф”, 1990, с- 131. 1 Адабий тур ва жанрлар. II ;жилд (Лирика), Т., “Фан”, 1992, 54-55-бетлар.

birdaniga va tamom tayyor bo’lib qolgan holda ko’rinmaydi, bizdan yashiringan samarador kuchlardan chiqqan, o’z ichida erkin bir doira chizgan va keyin o’z ichida taskin topgan voqea sifatida ko’rinmaydi – yo’q, bu yerda biz xatti - harakatning individual ifodalar va xarakterlardan boshlanish, kelib chiqish prosessining o’zini ko’ramiz (V.Belinskiy). Bu dunyoning ob’ektiv va subyektiv tomonini birlashtirib, shaxs harakati orqali tasvirlashdir. 2. Vaqt hissi nuqtai - nazaridan. “Temir xotin” (Sh.Boshbekov)ni tomosha qilar ekansiz, unda Qo’chqor, Olimtoy, Alomat kabi obrazlar bilan bog’liq hayotiy voqealar ko’z oldimizda hozir ko’rib turganidek, bo’lib o’tayotgan voqealardek namoyon bo’ladi. 3. Hajmi va tashqi ko’rinishi jihatidan. Dramaning hajmi taxminan 2,5 - 3 soat mobaynida ko’rsatishga mo’ljallangani uchun, unchalik katta bo’lmaydi. U dialog va monologlardan, sahna va pardalardan tashkil topadi, ijrochilar- artistlar orqaligina asarning mazmuni ro’yobga chiqadi. 4. Xarakter. Hayot go’yo bir azim daryo bo’lsa, drama ana shu azim daryoning tezoqar, eng nishab joylarini tasvir predmeti qilib oladi. (I.Sulton). Lev Tolstoyning fikricha, drama bizga odamning butun hayotini hikoya qilib berish o’rniga, shu odamni shunday vaziyatga qo’yishi kerakki, shunday bir tugun bog’lamog’i kerakki, bu tugunni yechish mahalida odam butunisicha ro’yobga chiqsin. Tolstoy aytgan “vaziyat” va “tugun” esa doimo inson hayoti oqimining eng shiddatli paytlariga to’g’ri keladi: xuddi shunday “vaziyat” va “tugunlar” mavjudligida inson eng aktiv ruhiy hayot bilan yashaydi, voqealar girdobida javlon uradi, ehtiroslar olovida yonadi, chiniqadi.” 1 Shuning uchun ham dramadagi xarakterlar va ular xarakteridagi biror qirra g’oyatda bo’rttirilgan bo’ladi. Jumladan, Otelloda – rashk, Muqannada-ozodlik uchun fidoyilik o’ta mubolag’adordir. 5. Syujet. Dramada syujet xuddi eposdagidek sokin, mukammal bo’lmaydi va u voqeaga bog’lanmaydi, balki u tez va shiddatkor dramatizmga judayam boy bo’ladi. Syujet dramadagi xatti – harakat bilan mustahkam bog’lanadi. Bu 1 Иззат Султон . Адабиёт назарияси, Т., “Ў қ итувчи”, 1980, 260-бет.

tig’izlik va shiddatni, “ayovsiz” olishuvni sekinlatadigan hayotiy tafsilotlar emas, balki yanada rivojiga turtki beradigan voqealar tanlanadi va ular zanjirsimon – bir-biridan kelib chiqadigan tarzda voqye bo’ladi. Shu xislati tufayli undagi xarakterlar kutilmaganda o’zligini yaqqol ko’rsatadi va “tanish bo’lgan notanish”lar taqdiri bizning ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. 6. Badiiy til. Dramada muallif nutqi (remarkalarni hisobga olmaganda) ishlatilmaydi. Personajlar o’zlarini o’zlari va bir-birlarini so’z orqali ochadilar. Dramada ishlatiladigan gaplar – sodda, qisqa va ravon bo’ladi. Ularda tomoshabin tushunmaydigan bironta ham so’z yoki ibora ishlatilmaydi... Ushbu farqli xususiyatlar va qonun-qoidalarni istagancha davom ettiraverish mumkin. Lekin shu aytilgan gaplardan ayonki, har bir tur hayotning u yoki bu tomonini shunday yorqin va batafsil ifoda etadiki, bunga boshqa tur qodir bo’lmaydi. Izzat Sulton asosli ta’kidlaganidek, “Epik yoki lirik asar bajargan o’ziga xos g’oyaviy – estetik vazifani drama to’la ravishda bajarolmaydi: dramatik turda epik turga mansub bir qancha sifatlar (hayotni juda keng qamrab olish, uning turli ko’rinish va jilolarini bir asarda aks ettira bilish va hokazo) yo’q. Dramatik tur hayotni shaxsning ehtirosli hislari orqali, yuraklarni larzaga soluvchi oniy holatlarda ko’rsatish qobiliyatiga lirika darajasida qodir emas. Xullas, adabiy turlar bir-birlarini to’ldirib yashaydilar va bir-birlarining ojizliklarini “qoplab ketadilar”. Ularning har biri ham inson ruhining turlicha holatini aks ettiruvchi vositalar bo’lib, teng huquqli va juda zarurdir” (“Adabiyot nazariyasi, 236-bet”). II. ADABIY JANRLAR Adabiy janr (fr. Genre –tur, jins) –adabiyot rivoji jarayonida yuzaga kelgan asarlarning tasvirlash yo’llari, kompozision qurilishi, bayon usullari, badiiy vositalar, hayotiy hodisalarni qamrash ko’lami va miqyosiga ko’ra ko’rinishlaridir. Adabiy janr muammosi shunchalik dolzarbki. “janr masalasini hisobga olmaslik, san’at nazariyasining haqiqiy falsafiy va sosiologik munosabatdan mahrum qilib, stilistik mayda-chuydalar bilan ovora bo’lishga

olib keladi” (M.Baxtin. Vopros ы literatur ы i estetik. M., “Xudojestvennaya literatura”, 1975, str. 409). Janrlar adabiy jarayon taraqqiyoti davomida turli –tuman o’zgarishlarga (jumladan, qadimgi epos ko’lamini ummonga qiyoslasak, hozirgi zamon eposi- minatyuradagi olamdir) uchragan, ixchamlashgan, boyib borgan. Ijtimoiy, ma’naviy taraqqiyotga mos holda ba’zi (masalan, mumtoz adabiyotimiz tarixida g’azal) yetakchilik qilgan, ba’zisi iste’moldan (masalan, XX asr o’zbek adabiyotida muammo) chiqib ketgan, ba’zilari (masalan, XX asr adabiyotimizda sonet, roman, tragediya kabi) paydo bo’lgan. Ayniqsa, epik turda ixchamlashish hamon davom etmoqda. Bu xususiyat epopeya, doston, roman, qissa janrlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. “Janrlarning hajmi jihatidan bu tarzda ixchamlashishning muhim asoslari bor. Avvalo bu hodisa kishilarning turmush tarzidagi o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Kishilarning vaqti yillar o’tgani sayin tig’izlashib boraveradi. Chunki ular o’z yashash sharoitlarini yaxshilash, qulaylashtirish uchun muttasil izlanishadi. Ularning ishi ko’payganidan ko’payib boraveradi. Kishilarning ehtiyoji ortgan sayin ularning vaqti qadrli bo’laveradi. Vaqt tanqis bo’lib borayotgan davrlarda esa odamlarga besh yuz, ming sahifali romanni o’qish malol keladi. Bunday hajmli asarni mutoala qilishga odamlar ulgura olmaydilar. Kishining tabiati esa shundayki, u agar biror-bir ishga ulgurishiga ko’zi yetsagina, o’shanga qo’l uradi. Bo’lmasa hafsala qilmaydi. Umuman, romanning hajmi jihatidan ixchamlashishiga kishilar hayotida vaqt qadrining oshgani sabab bo’ldi. Mashhur adib Onore de Balzak (1799-1850) o’z romanlarida qahramonlarining kiyim-kechaklari-yu uni qaysi tikuvchi tikkani , uning uyiga qanday borilishi, u joyning ko’rinishi manzarasini batafsil tasvirlagan bo’lsa XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan e’tiborli asarlarda bunday mayda-chuyda detallar, sahifa-sahifa tabiat manzaralari tasviri yo’q. Endilikda Stendal (1783-1842), Zolya (1840-1902) kabi adiblarning romanlari ham xuddi Balzak asarlari singari o’zining ko’pso’zligi bilan eskirdi. Roman janri o’zining ananaviy ko’pso’zligidan voz kechish evaziga ixchamlashdi. Bu

o’zgarishi bilan u zamona kishilarining hayot tarzi ehtiyojiga moslashdi” (Abdulla Ulug’ov, 64-bet). Lekin bari-bir bu o’zgarishlarga qaramay, janrlarning o’zgarmas qonunlari ham (masalan, g’azal aruzda yozilgan, a-a, b-a, v-a... tarzida qofiyalangan) saqlanib qolagan va ular hamon amaliyotda qo’llaniladi. Ammo janrlarning o’zgarmas qoidalarini birgina janr misolida o’rganish kutilgan natijani bermaydi, uni muayyan janrlar birligida o’rganish ma’quldir, ana shundagina badiiy tafakkurning tarixiy va aniq davriy xususiyatlari ham hisobga olingan bo’ladi. Darvoqye, yuqorida ta’kid qilganimizdek, sof adabiy tur bo’lmaganidek, sof adabiy janr ham bo’lmaydi. Bir janrning xususiyati ikkinchisida ham yashashi mumkin, faqat u yetakchilik, belgilovchilik xususiyatiga da’vogar bo’lmaydi. Shu asoslarga ko’ra janrlarning o’xshash va farqli tomonlarini hisobga olgan holda, ularni turlarga ajratish va tur ichida o’ziga xos o’zgarmas qonuniyatlarini ochish asosliroqdir, zaruratdir. 1. EPIK TURNING JANRLARI Voqealarni hikoya qilishdek ustivorlik asosiga qurilgan barcha asarlarning jami- epik turni vujudga keltirgan. Shu sabab epos, doston, ballada, masal, ertak, hikoya, qissa, povest, roman, novella, poema, ocherk, felyeton, pamflet, esse, mif, rivoyat, afsona, sayohatnoma, muhabbatnoma, safarnoma, “xamsa”, hikmatli so’z, cho’pchak, marsiya, madhiya, matal, aforizm kabi janrlar eposning mulki sanaladi. Ularni bir necha guruhlarga ajratish mumkin: A.Eposning katta janrlari Epos (yunoncha epos – co’z, nutq, hikoya )ning eng yirik janri epopeya (yunoncha epopoiia-rivoyatlar, qo’shiqlar majmuidir). “Epopeya xalqning faqat go’daklik davrlarida, uning hayoti hali ikki qarshi tomonga – poeziya va prozaga ajratilmagan chog’da, xalqning tarixi faqat afsona bo’lgan zamonda, dunyo haqida uning tushunchalari faqat diniy tasavvurlardan iborat bo’lganda, uning kuch-qudrati va toza faoliyati faqat qahramonlik g’alabalarida ko’ringan zamonlardagina paydo bo’lishi mumkin” (V.Belinskiy, 167-bet).

Eposda xalq, millat, qabila taqdirini hal qiladigan buyuk tarixiy voqyelar tasvirini topgani sabab, uning bosh qahramoni tarix sanaladi. Eposda voqea hukmron bo’ladi va u “tabiatning o’zginasi”tarzida, “taqdirning irodasi” bo’lib namoyon bo’ladi. Uni inson o’zgartira olmaydi, balki u insonni o’zining irodasiga bo’ysindiradi. Homerning “Iliada” va “Odessiya”si, hindlarning “Mahobhorat” va “Ramayana”si, qirg’izlarning “Manas”i, o’zbeklarning “Alpomish”i yuqoridagi mulohazalarning isbotidir. Folklorshunos Bahodir Sarimsoqov ta’kid etganidek, tarixiy shaxsning bahodirliklari bilan bog’liq voqealar haqida yaratilgan turkum liro-epik qo’shiqlar asoslik vazifasini o’taydi. Keyinchalik shu qo’shiqlar o’zaro birikib, epik jihatdan to’lishib yagona epopeya shakliga ega bo’ladi, ya’ni qo’shiqdagi memorat(xotira) xiralashib, fabulat(epika)ga aylanadi. 1 Biz bilgan “Alpomish” klassik epos shaklidadir. U bu shaklga kirguncha tarixiy qo’shiq – arxaik epos—xalqaro ideal(syujet)—klassik epos jarayoni bosqichlarini o’tishi lozim bo’lganligini B.Sarimsoqov isbotlaydi: “Birinchi bosqich-syujetning qadimgi shaklidan iborat bo’lib, biz uni shartli ravishda arxaik (eski) epos deb yuritamiz. Bu bosqichda qahramon urug’ yoki qabila boshlig’i bo’lib, o’z xatti-harakatida urug’ yoki qabila manfaatlarini himoya qiladi, uni dushmanlardan muhofazalaydi. Parchalanib ketshdan saqlaydi. U o’zga yurtlarda bahodirliklar ko’rsatib, o’z yorini olib keladi va oila qurish orqali ijtimoiy tuzumni izchillashtirishga intiladi. Shu bois, arxaik epos syujeti ixcham-bir qismdan iborat bo’ladi. Bunday syujetning esa xalqaro epik normalar miqyosiga ko’tarilishi qiyin. Chunki har bir urug’ yoki qabila o’zining mahalliy tarixiga, qismatiga ega va bu tarix yoki qismat o’zga etnoslar uchun qadrli bo’lmaydi”(135-bet). Bu bosqichdagi syujetni ming yil bilan o’lchashdan ko’ra, yana shuncha yillar qo’shganda ham kamlik qilishini alohida ta’kidlash o’rinlidir. Ikkinchi bosqichda urug’ va qabilaga xos bahodirlik ideallari-el-elat yoki xalq ideali darajasiga ko’tariladi, buni voqye qiladigan yangi syujet qo’shiladi: 1 “Алпомиш”- Ўзбек хал қ қ а ҳ рамонлик эпоси, Т., “Фан”, 1999, 133-бет (бундан кейинги иsтибосларда са ҳ ифаларнигина кўрсатамиз).

“Erning o’z xotinining to’yiga notanish qiyofada kelishi va jasoratlar ko’rsatib, oxir oqibatda o’z yoriga, qo’lidan ketgan hokimiyatiga erishishdan iborat syujet esa xalqaro miqyosda tarqalgan syujet hisoblanadi. Masalan, bu syujet Homerga nisbat beriladigan yunon eposlari “Iliada” va “Odessiya”da, o’zbek “Alpomish”ida, rus bilinasi “Dobrinya va Alyosha”da ham uchraydi” (138-bet). Arxaik syujetga xalqaro miqyosdagi syujetning qo’shilishi va uning yaxlitlashuvi-parchalanib ketgan urug’ (el-elat)ni birlashtirish va xalq idealidagi adolatni qaytadan tiklash g’oyasini yuzaga chiqaradi; uning ta’sirchan ifodasi eposning umumbashariyligini ta’minlaydi; “Alpomish” klassik epos namunasiga aylanadi (mana shu holatga kelganiga ming yil bo’lganini ta’kidlash asoslidir); uning jahoniy mazmunidagi o’zbek milliy ruhining jozibasini barcha anglaydi, uning ulug’vorligi-yu go’zalligidan hamma xalqlar bahra topadi, saboq chiqaradi. Davrlarning o’zgarishi – eposni ham yangilaydi, qadimgi eposda olam – keng ko’lamda , katta hajmda aks ettirilgan bo’lsa, hozirgi zamon eposida olam – miniatyura shaklida (tomchida quyosh aks etganidek) tasvirini topa boshladi. Shuning uchun V. Belinskiy “roman – bu miniatyuradagi olam” degandi. Bu I. Sulton yozganidek, realistik ijodiy metodning tug’ilishi hamda tantanasi bilan bog’liqdir. Yangi eposda ob’ektivlik va ko’lamdorlik xislati ortadi. Haqqoniylik oliy darajaga ko’tariladi . Voqeabandlik saqlangani holda, insonning hatti- harakati “taqdir irodasi” ga emas, balki real (tipik) sharoitning ta’siri bilan o’lchanadi. Shu hisobga afsonalar, mifologiyalar, tasavvur etib bo’lmaydigan mubolag’adorlik o’rnini hayotning mohiyatini ochib beruvchi realliklar, asoslar, rostgo’ylik, haqqoniylik egallaydi. Qadimgi va yangi eposning xususiyatlarini birdam tasavvur etish uchun ikkita misol. Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonining XXXI bobi sarlavhasi shunday: “Farhodning teshasi toshni pora-pora qilmoq bilan tog’ bag’riga kovkov solg’on sadoni Shirin eshitgoni va quyosh tog’din tulu’ qilg’ondek, ul kuhi balo

sarvaqtig’a yetgoni va aning metini lam’asining barqi muning xorodek ko’nglig’a asar etgoni va quyosh tuproqqa nur sochg’ondek, ul hokiyga mehr zohir qilg’och, aning tuprog’dog’ilaridek o’zidin ketgoni va umri quyoshi boshiga kelgach, aning hayoti sham’i uchg’oniga Shopurning sham’dek kuyub, yig’lab boshiga o’t chiqarg’oni va o’lukni mahdg’a solgandek, ul quyosh oni tuproqdin ko’tarib, bihisht oso manzilg’a olib borg’oni”. A. Qodiriy “O’tkan kunlar” romanining II bobi sarlavhasi shunday: “Xon qiziga loyiq bir yigit”. Bundan shunday xulosa qilish mumkin: Qadimgi eposni – okean (ummon) ga qiyoslasak (uning to’lqinlari shiddatini bir tasavvur qiling-a), hozirgi epos – daryoga tengdir. Hozirgi eposning eng katta janri “roman kichraytirilgan olam”(N.Ye. Saltikov - Shchedrin) deya ta’riflandi. Ummon ham, daryo ham bo’lishi mumkin bo’lgan olamni kashf etadi. Faqat ikkalasinining tasvir doirasi, ko’lami, qahramonlari ikki xil. Birida romantizm barq ursa, ikkinchisida realizm kudrati namoyon bo’ladi. “Zamonamizning epopeyasi romandir. Eposning hamma asosi, muhim xususiyatlari romanda bordir, faqat ayirmasi shundaki, romanda boshqa elementlar, boshqa manzara hukm suradi. Bunda qahramonlik hayotining afsonaviy o’lchovlari, qahramonlarning azamat siymolari yo’q, bunda xudolar ishtirok qilmaydi:romanda, odatdagi, prozaik hayotning hodisalari ideallashtiriladi, umumiy tip ostiga olinadi... bunda odamning taqdiri uning jamiyatiga nisbatan muhim bo’lib qolmasdan, balki insoniyatga ham muhimdir ”(V. Belinskiy, 175- bet, ta’kidlar bizniki – H.U.). V.Belinskiy fikrlarini davom ettirib, badiiy asar sifatida romanning vazifasi- kundalik hayot va tarixiy voqealarning- yashirin qalbini, jonli g’oyasini ochish ,tarqoq voqealarni ruh va aql maskani qilish ekanligini alohida ta’kidlaydi . Shu asosga tayanib, yozadi: “Roman badiiyligining darajasi asosiy ideyaning chuqurligiga va ayrim hususiyatlarda u ideyani tashkil etgan kuchga bog’liqdir .O’z vazifasini bajarish bilan roman ozod fantaziyaning mevasi bo’lgan hamma boshqa asarlar qatoriga o’tadi, mana shu ma’noda roman oddiy xalqning

zarur ehtiyojlarini ta’min etuvchi yuzaki bellitristik asarlardan qat’iy ravishda ajratilishi kerak” (V.Belinskiy, 176- bet). Bu g’oyani chuqurligi romanga xos tafakkurning- hayot falsafasini teran tahlili bilan o’lchanadi. Epos tadqiqotchisi E.A.Karimov Gi de Mopassan (“Roman olamning falsafiy konsepsiyasi asosida yuzaga keladi”) ta’rifiga asoslanib, “Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi yo’q asar roman bo’lolmaydi” 1 ,- deydi va davom etib yozadi: “Roman – bu olam va tarixga, jamiyat va bashariyatga, uning muammo va tashvishlariga, urush va sulhlariga, siyosiy va sinfiy jang – jadallariga, qo’zg’olon va inqiloblariga, ulkan va kichik voqealariga ochiq qaratilgan adabiy – badiiy sistema, yirik badiiy shakl. Faqat roman emas, romanda tasvirlangan bosh qahramon ham, uning qalb va fikri olamga, koinotga qaratilgan” 2 Professor S. Mirzayevning “O’zbek romanchiligi” qo’llanmasidagi o’zbek romanlarining xronologik ko’rsatkichiga tayansak, unda 1989 yilgacha 219 ta o’zbek romani yaratilganiga shohid bo’lamiz. Agar ularga keyingi o’n yilliklar ham qo’shilsa, o’rtacha 300 ga yaqin roman yaratilgan. Demak, 1922 yilda A. Qodiriyning “O’tkan kunlar” romanidan boshlangan bu jarayon izchil davom etmoqda. Lekin yaratilgan hamma romanlar ham – roman janrining talablariga javob bera olmaydi; ularning judayam ko’pchiligida hayotni yuzaki tasvirlash oqibatida (“Yashil boylik” - S.Nazar, “Ziyod va Adiba” - Mirmuhsin, “Shinelli yillar” – Shuhrat, “Oqsoy” - S. Anorboyev, “Odam qanday toblandi” - I. Rahim, “Binafsha atri” - H.G’ulom, “Jimjitlik” - S. Ahmad) asosiy g’oya chuqur ochilmaydi, jamiyat va inson olami falsafasi talqini talab darajasida ko’zga tashlanmaydi. Ko’pchilik (“Dushman”, “Ilon kuchi”, “Vafo”, “Chiniqish”, “Qizil Buxoro”, “Mashrab”, “Jannat qushi”, “Oqibat” singari) romanlar nomukammal, voqealar rivoji sust, ular markaziy o’qqa (g’oyaga) birlasha olmaydilar, tarqoqliklaricha qolaveradilar. Qahramonlardagi odamiy tuyg’u, xislatlar tasviri o’rnini siyosiy qarashlar, soxta g’oyalar, yasama oldi – qochdilar egallaydi. 1 Қ аранг: Адабий тур ва жанрлар, Т., “Фан”, 1991, I том, 18- бет. 2 Қ аранг: Шу асар, 19- бет.

“Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi” “O’tkan kunlar” (A.Qodiriy), “Sarob” (A. Qahhor), “Qutlug’ qon”, “Navoiy” (Oybek), “Yulduzli tunlar” (P.Qodirov), “Ulug’bek xazinasi” (O. Yoqubov), “Girdob” (O’. Usmonov), “Lolazor” (Murod Muhammad Do’st), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog’ay Murod) kabi sanoqli romanlardagina aksini topgan. Darvoqye, “Sharq” nashriyoti “XX asr o’zbek romani” turkumida shularga o’xshash 17 ta romanni eng sara va mukammal asar deb topgan va nashr etishga qaror kilgani ham bejiz emas. Ularda olam butun murakkabligi, ziddiyatlari bilan tasvir etilgan, hayot oqimining ichki qonun – qoidalari, insonning mohiyati, qalb tebranishlari kashf qilingan. Asl romanlar ichidagi birlamchi o’rin hamon shu maktabning asoschisi bo’lgan Abdulla Qodiriyga, uning “O’tkan kunlar”iga tegishlidir.Tug’ilganidanoq jahonaro umrboqiy romanlar qatoridan o’rin olgan bu asar – o’zbek romanchilik maktabining (farang, rus, ingliz, olmon, hind maktablaridan keyingi oltinchi maktabni A. Qodiriy yaratib berdi, degandi Ye. E. Bertels) takomillashish jarayoniga badiiy nur berib kelmoqda. Romanlarni siyosiy, tarixiy – biografik, ijtimoiy – psixologik, fantastik, tarixiy – sarguzasht, ijtimoiy – maishiy, roman – monolog kabi xillarga bo’lish (S. Mirzayev, 13-14- bet ) o’zini oqlamaydi. Chunki bunda janr tushunchasidan chekiniladi, ya’ni adabiyot qonunlariga tayanmasdan, mavzuiga, undagi pafosning ko’rinishiga qarab sosiologiya nuqtai – nazaridan umumlashtiriladi. Unga asoslansak, roman xillarini istagancha davom ettirish mumkin: O’qituvchilar haqida roman, tadbirkorlar haqida roman, ijtimoiy – kulguli roman kabi. Holbuki, tarixiy romanning o’ziga xos farqlanuvchi xususiyatlari bor. O’zbek adabiy tanqidida bu sohada (S. Mirvaliyev, U. Normatov, M. Qo’shjonov, N. Xudoyberganov va sh.k.) bahslarini tahlil qilib, professor Akram Kattabekov shunday xulosaga keladi: “Shunday qilib eng yaxshi romanlarga xos xususiyatlar: 1. Asarning ob’ekti sifatida xalq va jamiyat hayotida eng muhim sanalgan davrlar, voqealar va ko’zga ko’ringan shaxslar hayoti olinishi;

2. Tasvirlanayotgan davr va undagi voqealar,tarixiy shaxslarga nisbatan yozuvchi ilmiy - estetik konsepsiyasining bo’rtib turishi lozimligi, davr ijtimoiy – siyosiy xarakteristkasini yaratish; 3. Yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o’rtasida jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan izohlanuvchi davriy masofani mavjud bo’lishi va nihoyat; 4. Tasvirlanayotgan voqealar va shaxslar hayotining chuqur badiiy tadqiq etilishi, tarixiy haqiqatning badiiy haqiqatga o’sib chiqishi shart ekanligi kabilar bugungi kun romanlarini baholashda asosiy mezon bo’la olishi mumkin” 1 . Bu mulohazalardan ikkita fikr (“yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o’rtasidagi jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan izohlanuvchi davriy masofaning mavjud bo’lishi” va “tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga o’sib chiqish sharti”) dan boshqasi hamma romanlarga xos xislatdir. Zero “Tarixiy asarning eng muhim alomatlaridan biri shuki, unda o’tmishga yangi bir davr mafkurasi, estetik ideali, axloqiy – ma’naviy talablari nuqtai nazaridan baho berilishi lozim ”. Biz ham shunday fikrdamiz. V. G. Belinskiy asoslaganidek, romanning ikki turi mavjud : tarixiy va zamonaviy roman. Boshqalarini asossiz o’ylab chiqishga, har biriga xos xususiyatni “kashf” etishga hojat bo’lmasa kerak. Romandagi epik xarakterlar tasviri ikki kitobda nihoya topsa- dialogiya (“Tutash olamlar” - Hojiakbar Islomshayx), uch kitobda tugallansa – trilogiya (“Ufq” - “Qirq besh kun”, “Hijron kunlarida”, “Ufq bo’sag’asida”; Said Ahmad), to’rt kitobga sig’sa – tetralogiya (“Qora dengiz to’lqinlari” - “Oqarib ko’rinur yolg’iz bir yelkan”, “Cho’ldagi xutor”, “Qishki shamol”, “Sovetlar hokimiyati uchun”; V.Katayev), besh kitobga yetsa pentalogiya (“Uch mushketyor”, “Yigirma yildan so’ng”, ikki kitobdan iborat “O’n yildan so’ng yoki vikont de Brajelon”, “Temir niqob” - Dartanyan xarakteri tasviri bilan bog’liq Aleksandr Dyuma asari”) deb yuritiladi. “Urush va tinchlik” (Lev Tolstoy), “Tinch Don” (Mixail Sholoxov)lar to’rt kitobdan, “Jan Kristof” (Romen Rollan) o’n jilddan iborat bo’lishiga qaramay, ulardagi ko’lamdorlikning hajmi va sifatiga asoslanib roman – epopeya deb atash amaliyotda uchraydi. 1 А.Каттабеков. Тарих сабо қ лари, Т., Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986, 280- бет.

Olamni birvarakayiga epik ko’lamdorlikda va ehtiroslar tug’yonida tasvirlovchi, g’oyatda mubolag’ador sarguzashtlarga boy, romantik bo’yoqdor yirik hajmdagi asar – doston (forscha-tojikcha so’z, ma’nosi, nazm yoki nasr bilan yozilgan hikoya, poema; epik asar; sarguzasht, kechmish voqealar) deb yuritiladi. U adabiyotimizdagi epos singari qadimiy va go’zal janrdir. O’zbek xalq og’zaki ijodida birgina doston tasnifining o’ziyoq, epos janrlari va ko’rinishlarining ko’p qirraligini isbotlay oladi: 1. Qahramonlik dostonlari (“Go’ro’g’li”, “Ravshankom”); 2. Jangnomalar (“Yusuf va Ahmad”, “Alibek va Bolibek”); 3. Tarixiy dostonlar (“Shayboniynoma”, “Jizzax qo’zg’oloni”); 4. Ishqiy- romantik dostonlar (“Malikai ayyor”, “Rustamxon”); 5. Kitobiy dostonlar (“Farhod va Shirin”, “Tohir va Zuhra”); Ko’rinadiki, dostonlarning barcha ko’rinishlari ham eposga mansub, ular xilma – xil bo’lsa-da, baribir epik niyatning yagona konsepsiyasiga bog’lanadilar. “Go’ro’g’li”, “Kuntug’mish”, “Ravshanxon”, “Go’ro’g’lining tug’ilishi”, “Go’ro’g’lining bolaligi” kabi dostonlar xalq og’zaki ijodi namunalari sanalsa, “Yusuf va Zulayho” (Durbek), “Gul va Navro’z” (Lutfiy), “Lisonut tayr” (A.Navoiy), “Shayboniynoma” (Muhammad Solih), “Muhabbatnoma” (Xorazmiy)lar – yozma adabiyotning kashfiyotlaridir. Ko’rinadiki, dostonlar asosi (og’zaki va yozma namunalari)da – ertak, afsona, rivoyatlar yotadi, ular har bir san’atkorning salohiyatiga mos tarzda qayta ishlanadi, muayyan davrning aniq ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy – ahloqiy muammolarini jonlantiradi. “Bu asarlarda ishtirok etuvchi qahramonlarning soni ko’p va xilma-xildir. Ular, ko’pincha, katta - kuch qudratga ega bo’lgan kishilar, lashkarboshilar, podshohlar, donishmandlar, munajjimlar, oddiy odamlar, qanotli otlar, yalmog’izlar va ajdarlar, sirli qushlar va ilohiy kuchlar qiyofasida ko’rinadilar” (E.Xudoyberdiyev, 197-bet). Dostonlarda alohida kirish qismi (“Hamd”, “na’t”, “munojot”, “madh” va “sababi nazmi kitob” kabi) bo’lib, bularda Alloh va uning payg’ambarlari madhi, shu mavzuda avval boshqa shoirlar tomonidan yozilgan dostonlarning yutuq va kamchiliklarini baholash, ulardagi

xatoliklarni rad etish, o’z asarining ulardan farqlari, dostonni yozishga nimalar sabab bo’lgani va hokazolar (masalan, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin”ining 1- 11 boblarida) ta’riflanganidan so’ng, asar syujeti (12 bobdan) boshlanadi. Dostonlarning xotimasida san’atkor zamoni va zamondoshlari (masalan, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida “sultonlik shajarasining samarasi shahzoda Abulforis Shohg’arib Bahodir madhida” bir necha so’z bilan nasihat beradi; “Kimki, olimlarga ta’zim qilsa, go’yo u payg’ambarlarga ta’zim qilgandek bo’ladi” tarzida hikmatlar sochadi) haqida mulohazalar yuritadi. O’zi va ijodi haqida, yaratgan asarining bitirish vaqti haqida (“Tangriga maqtovlar bo’lsinki, bu g’am dostoni, firoq ahlining motam dostoni, zamon umrim nomasini, tugatmay, visol ayyomi kabi oxiriga yetmoqda. Yozilgan yilining to’g’risini aytsam, hijriy 889 yil edi: Bihamdillahki, bu g’am dostoni, Firoq ahliga motam dostoni, Tugatmay nomai umrumni ayyom, Visol ayyomi yanglig’ topti itmom. Chu tarixi yilin onglay dedim tuz, Sekiz yuz sekson erdi dog’i to’qquz”) batafsil ma’lumot beradi. Dostonning ana shu xususiyatlariga tayanganda “Alpomish”ni (masalan, N.Shukurov, N.Hotamov, Sh.Xolmatov, M.Mahmudovlar kabi) doston deb yuritish o’zini oqlamaydi. “Alpomish”da qahramonlik eposining barcha xislatlari yaqqol ifodasini topganligi uchun – uni epos deb yuritish asoslidir. Unga Go’ro’g’li, Avazxon, Ravshanbek obrazlarini yuqoridagi olimlar singari Alpomishga tenglashtirish ham o’zini oqlamaydi, ularni doston janrida yaratilgan halq qahramonlari obrazlari tarzida talqin qilish to’g’riroqdir. B. Eposning o’rtacha janrlari

Qissa (arabcha, ma’nolari “voqeiy hodisa yoki afsonalar bayon qilingan epik asar; syujetning murakkabligi jihatidan romandan ko’ra soddaroq badiiy asar”) – eng qadimgi janrlardan biri bo’lib, unda, asosan ishqiy mazmun yetakchilik qiladi. Ayniqsa, “muayyan payg’ambar yoki avliyo, dono shaxs yoki tengsiz pahlavonlar obrazlarining ibratomuz xatti-harakatlari misolida butun xalqning tarixini ideallashtirib ko’rsatish” (B.Sarimsoqov) qissalarning mohiyatini tashkil qiladi. Ularning barchasini umuminsoniy yagona ruh birlashtirib turadi. Bahodir Sarimsoqovning ta’kidlashicha, bu - hayotda pokdomon bo’lish, adolat uchun jon fido qilish, el-yurt qayg’usi bilan yashash, sadoqatli muhabbat nuridan bahramand bo’lishdir. “Ibrohim Adham qissasi”, “Amiri Axtam qissasi”, “Bobo Ravshan qissasi”, “Qissasi Rabg’uziy” (Nosiruddin Burhonuddin Rabg’uziy), “Hazrati Ali haqida o’n to’rt qissa” kabi xalq kitoblari nomi bilan chop qilingan asarlar (Ular ko’pincha to’y-hashamlarda, choyxonalarda, maxsus yig’inlarda – qissaxonlik kechalarida qissaxonlar tomonidan o’qilgan) qissa janrining namunalaridir. Jumladan, “Hazrati Ali haqidagi o’n to’rt qissa” da ham Hazrati Alining Allohga qo’ygan ishqi va shu ishq yo’lida ko’rsatgan qahramonliklari (masalan, Ajdarning halok etilishi, Maqsura otlig’ kofirning yuz yigirma ming qo’shinini o’ldirilishi va hokazo) mo’jizalari keng hikoya qilinadi. Epik tasvir g’oyatda mubolag’ador tarzda, folklorga xos ohang va sodda til bilan bayon qilinadi, romantik tasvir yetakchilik qiladi. Povest (ruscha so’z, ma’nosi hikoya, rivoyat qilish)ning asosiy belgisi, unda “Hayotiy qamrovning romanga nisbatan torligi, hikoyaga nisbatan kengligi; shunga muvofiq syujet va kompozitsiyaning ham romanga nisbatan soddaligi, hikoyaga nisbatan murakkabligi hisoblanadi” (N.Hotamov, B.Sarimsoqov, 235- bet). “Romanda olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi” bo’lishi shart bo’lsa, bu hodisaning bir qismi(parchasi)ni bir-ikki qahramon taqdiri misolida yechilishi povest uchun yetarlidir. Faqatgina hayotiy voqealar tasviridan katta umumlashmalar chiqarish, muayyan davr hayot tarzidan gumanizm falsafasini

yorqin e’zozlash pafos darajasiga ko’tarilishi kerak. Shu sabab V.Belinskiy: “Povest ham ayni romanning o’zginasidir, faqat kichik hajmdadir, asarning hajmi mazmunning hajmi va mohiyatiga qarab belgilanadi”, - degan edi “Poeziyaning xil va turlarga bo’linishi” maqolasida. Povestda syujet ham, konflikt ham, kompozitsiya va boshqa unsurlar ham qissaga nisbatan ixchamroq bo’ladi, tezroq suratda rivojlanadi, realizm yetakchilik qiladi va chuqurroq ifodasini topadi. Asardagi asosiy personajlarning hayotlarida yuz bergan bir qator tipik voqealar siqiq tarzda, ko’pincha, bitta yetakchi syujet yo’nalishiga asoslangan holda yoritiladi. Jumladan, G’.G’ulomning “Yodgor” povestida Jo’ra xarakterining shakllanishi bilan bog’liq voqealar tasvirlanadi, barcha voqealar, Yodgor, Saodat, Mehrixon, Abdug’ani, Obid, Umar aka kabi obrazlar – qahramon Jo’ra xarakterining tipik xususiyatlarini ochishga, asardagi insoniylik g’oyasini bo’rttirib ko’rsatishga bo’ysinadi. G’afur G’ulomning “Shum bola”, S.Ayniyning “Sudxo’rning o’limi”, A.Qahhorning “Sinchalak”, O’.Hoshimovning “Dunyoning ishlari”, Ne’mat Aminovning “Bir asr hikoyati” povest janrining yetuk namunalari sanaladi. Poema (yunoncha poiema – ijod)da hayot va odamlar qalbi epik (voqea) va lirik (kechinma - tuyg’ular) tarzida kashf etiladi. To’g’rirog’i, poemada epika va lirika birlashib, yaxlit liro-epik oqimni vujudga keltirib hayotiy voqea- hodisalarning va qahramon xarakteridagi kuchning ruhi (qalbi)ni ochadi, tahlil qiladi, hayajonli ifodalaydi. “Qisqasi, poema qalb qo’shig’i, undagi lirik element ham, epik element ham poeziya, qo’shiq darajasiga ko’tarilgan bo’lmog’i lozim... poemada voqea, dramatizm asosan qahramon qalbi orqali o’tadi. Poemada kitobxonni voqealarning izchil tasviri emas, balki voqealar tufayli qahramon qalbida tug’ilgan psixik kechinmalar – dramalar, o’ylar, tuyg’ular tasviri qiziqtiradi.” 1 Lekin, bu poemada epik tasvir ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi, degani emas. Balki qahramon qalbidagi cheksiz o’ylar, behisob tuyg’ular dramatizmining haqqoniyligini, samimiyligini, boshqacha bo’lishi 1 У.Норматов. Жанр имкониятлари, Т., Ғ афур Ғ улом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1970, 14-17 – бетлар.

mumkin emasligini asoslovchi, keltirib chiqaruvchi, rivojlantiruvchi omildir. Ana shu xislati bilan u epik turning “qo’shig’i”dir. Poema – lirik, epik, liro-epik, dramatik bo’lishidan qat’i nazar, ularning barchasida hayot (davr)ning epik qiyofasi shoir shaxsiyati (to’g’rirog’i, lirik qahramon) qalbi orqali ochiladi; voqea-hukmronlik qiladi, uning hukmiga asosan qalb qo’shig’ini kuylaydi. Lekin bu qo’shiq doston janriga nisbatan ixcham, anchayin kichik, ayni paytda, o’ta real, o’ta lirikdir. “Zaynab va Omon” (Hamid Olimjon), “Toshkentnoma” (Maqsud Shayxzoda), “Surat” (Mirtemir), “Ruhlar isyoni” (Erkin Vohidov), “Jannatga yo’l” (Abdulla Oripov), “Xalil Sulton” (Usmon Azim)kabi barkamol asarlar poema janrining barcha hislatu fazilatlarini, mumtoz xususiyatlarini o’zida jam etganlar. V. Eposning kichik janrlari Ballada (gr.balare co’zidan fr. baler co’zi kelib chiqqan, ma’nosi 1) “tovushga taqlid qilish, masalan, ma’rash”, 2) “raqs tushish”) janridagi bosh xislat – kutilmagan syujet (voqea)ning kutilmagan final (xotima) bilan tugashiga, qahramon qalb kechinmalari va ruhiyatining dramatik izhoriga bag’ishlangan asardir; to’g’rirog’i, undagi bu ikki (epik va lirik) holat-davr va qalb dramasi kashfi birlashib, qalb faryodi izhoriga aylanganda ballada tug’iladi. Unda epik tasvir (yetakchi) va lirik tasvir (ichki tug’yon; ikkilamchi) nisbati buzilmasligi, lirizm voqeaning ichida yashashi lozimligi shart. Bu epik turning bosh qonuniyatdir. Jumladan, “Jangchi Tursun” (H.Olimjon) balladasida Tursun “jon shirin” ko’ringanidan “qochmoqni xayol” qilib turganida, kutilmaganda onasidan xat oladi. Shu voqea tufayli asar boshida kutilgan voqea (“qochish”) boshqa (fashistlardan Vatanni ozod etish yo’lida jon berish bilan) tugaydi, ya’ni asar xotimasi kutilmagan final bilan yakunlanadi. Ana shu jarayonda qattiq qo’rquv ichida turgan Tursunning qalbida onaning faryodi tufayli o’zgarish yuz beradi, hayot mohiyatini, umr mazmunini chuqur anglaydi va ona, ona-Vatan ozodligi uchun ayovsiz jangga kiradi: “qochoq”lik “qahramon”lik bilan almashinadi.

Balladada “muhim narsa voqea emas, u uyg’otgan sezgidir, o’quvchiga u bergan o’ydir” (V.Belinskiy, 191 – bet), saboqdir. “Jangchi Tursun”da bu quyidagicha ifodasini topgandir: ...Erkalanib yotadi U Vatan tuprog’ida. Yosh bola yotganiday Onaning quchog’ida. “Ballada syujetini harakatga keltiruvchi kuch lirizm va dramatizmdir... Keskin dramatizmsiz va kuchli lirizmsiz balladaning bo’lishi aslo mumkin emas. Keskin dramatik tuyg’ular, tug’yonlar mahsuli bo’lgan balladada to’liq bir voqeaning boshidan to oxirigacha tasvirlab berish shart emas. Unda ko’pincha inson hayotida kutilmaganda, tasodifan ro’y bergan, uning taqdirini hal etadigan, hayotida burilish yasay oladigan dramatik mazmundagi epizodlar tanlanib, ular nihoyatda tarang holatda, avj nuqtada, eng keskin va shiddatli, baland ruh va yorqin bo’yoqlarda, dialogik formada bayon etiladi. Balladada ko’pincha bir yoki ikki asosiy qahramon bayon markaziga qo’yiladi. Bu qahramonlarning irodasi o’zining eng yorqin namoyon bo’lgan paytida, faoliyati eng keskin joyida, xarakter xususiyatlari charaqlab ko’ringan momentlarda ko’rsatiladi” (Murod Ibrohimov. O’zbek balladasi, T., “Fan”, 1974, 125-126 betlar). Masal (arabcha so’z, ma’nosi “namuna”) voqyelikni allegorik (kinoyaviy) va simvolik (ramziy) obrazlar yordamida ifodalovchi, real turmush va odamlarning ko’rinishlari, xarakter qirralarini kinoya, kesatish, kulgu, g’azab kabi xususiyatlar vositasida ochuvchi, “qissadan hissa” (bevosita yoki bilvosita) chiqaruvchi epik janrdir. U masal – hikoya, masal –ertak, masal – felyeton, masal – pamflet, masal – epigramma kabi ko’rinishlarga ega bo’lishidan qat’i nazar, voqyelikdagi barcha hodisalarning mohiyatini chuqur ochishga, ochganda ham axloqiy – didaktik saboq va xulosalari, o’git va nasihatlari bilan insonni poklikka, ezgulikka yetaklashga qodirdir.

Masal janrining asoschisi Ezop bo’lgani sabab, u “Ezop” nomi bilan ham yuritiladi: masal tili - Ezop tili kabi. Ezopdan so’ng bu janrni Lafonten (fransuz), Krilov (rus), Gulxaniy (o’zbek)lar yangi bosqichga ko’tardilar. Masal, ko’pincha, voqyelik va odamlar to’g’risidagi haqiqatni ochiqchasiga aytishning imkoniyati yo’q paytlar ko’plab yaratiladi va ramzli tarzda (pardali qilib) bu haqiqatlarga ishora etiladi. Obrazlilikni bu ko’rinishi inson qalbini “jarohatlamaydi”, balki hissaning oson “hazm qilinishi”ni ta’minlaydi, ya’ni ko’ngil xira tortmaydi, balki u haqiqat (syujet)ni qiziqarliligidan oson qabul qilganini “sezmay” qoladi. Jumladan, I.A.Krilovning “Xo’roz va inju donasi” masali ana shunday asardir: Xo’roz hadeb go’ng titkilar edi, Topib oldi-ku bir dona inju. O’zicha dedi: “Nega kerak bu? Qanday bema’ni, foydasiz buyum, Bekor titibman go’ng uyum-uyum. Tentaklar borki, buni suyushar, Hattoki qimmatbaho qo’yishar. Menga nima, bu-nimaga darkor, Topib olsaydim bir dona arpa Hyech bo’lmas edim bunchalik xafa. To’g’ri, arpada inju ko’rki yo’q, Lekin, jig’ildon bir oz bo’lar to’q.” Nodonlar borki, tentak xo’rozday fikr qiladi. Yerga uradi asl buyumning qadrini bilmay. Go’zallikning asl mohiyatini tushunmay, uni faqat o’z nafsi, manfaati nuqtai nazaridan o’lchaydigan farosatsiz insonlar Xo’roz obrazi vositasida g’oyatda kuchli piching (kesatiq) orqali fosh qilinmoqdaki, aslning , odamiylikning qadri

balandligi, unga yetishish nodonlarning qo’lidan kelmasligi baralla uqdirilmoqda. Nodonlikdan, tentakliklan forig’lik(qutulish)ka chaqirmoqda. Latifa (arabcha so’z, ma’nosi “nozik, yoqimli, zarif”) xalqning o’tkir mushohadasi asosiga qurilgan yoqimli va nozik kulguli eng kichik va nodir “hikoya” (“zarifa”, “ajiba”) sidir. Unda eng qisqa shakldagi qiziq voqeaning bir epizodi nasriy yo’lda kulguli qilib aytiladi, epizod qiziqarli umumlashmaga, muhim fikrga, yorqin ifodaga boy bo’ladi, bu xususiyati-topqirlik va mahorat bilan yaratilgan bo’lsa, kishi xotirasida uzoq saqlanadi. Ayni paytda, ular og’izdan og’izga tez o’tib, yanada sayqallashadilar. Latifaning eng muhim xususiyatlaridan yana biri undagi konfliktning ikki (ijobiy va salbiy) qutbligidir, uning yorqin, bo’rtib ko’rinishidir; “boshqacha bo’lishi mumkin”, degan tushunchaga o’rin qoldirmasligidadir. Latifa hamisha hayot bilan aloqadorlikda tug’iladi. Har bir davrning, qavmning, millatning salbiy illatlari ayovsiz fosh etiladi, poraxo’rlik, lo’ttibozlik, mansabparastlik, maishatbozlik, eskilik, go’llik, laqmalik, kaltafahmlik, farosatsizlik, ziqnalik, xasislik, uquvsizlik, dangasalik kabi kamchilik va nuqsonlar ustidan achchiq kulgu qo’zg’otadi. Uni yaqqol misolini gabrovoliklar (Bo’lg’oriya), shildaliklar (Olmoniya), qazvinliklar (Eron), shirinilar (Buxoro), oltiariqliklar (Farg’ona), xonqaliklar (Xorazm) latifalarida yaqqol ko’rish mumkin. “Ziqna Shirini ko’k choy ichib, ishkomning soyasida yonboshlab yotgan edi, kimdir radiodan aytib qoldiki, har qaysi atom bombaning qiymati bir necha million so’m turadi! -E-e xudo!-deb yubordi Shirini falakka ko’z tikkancha. - Axir seni saxovatli deydilar-ku! Agar shunday bo’lsa, chindan bor bo’lsang, bir hikmat qil: shu bombaning aslidan bizning chorboqqayam bittagina tashla, shunda kun ko’rib, odamga o’xshab yashay!” (Oxunjon Safarov. Shirinqishloq latifalari. Buxoro nashriyoti. 1994, 56 -bet). Latifaning eng kichik ko’rinishi matbuotda “ xanda ”lar nomi bilan yuritiladi. Xandalar biron-bir epizodning “qaymog’ini” - mohiyatini birdaniga kulminasion

cho’qqiga chiqaradi va dialogik nutq vositasida uni kulgili tarzda yechimga olib keladi. Jumladan, “Folbin mijoziga fol ochayapti. - Ellik yoshgacha pulsizlikdan qiynalasan. - Keyin-chi? - Keyinmi?.. Ko’nikib ketasan”. Hikoya (arabcha so’z, ma’nosi: “1) biror narsaning og’zaki bayoni, tafsiloti; 2) nasriy yo’l bilan yozilgan kichikroq badiiy asar”) – Izzat Sultonning asosli ta’kidlashicha, latifa mazmuniga kirgan voqeadan kattaroq, ammo povestga mazmun beruvchi voqeadan kichikroq sarguzashtni, ko’pincha kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvirlaydi. Darvoqye, u “... minglab bo’laklarga bo’lingan romandir... kishilik taqdirining poyonsiz poemasidan bir epizod... shunday voqea va hodisani tanlab oladi va o’zining tor ramkasida ifoda etadi” (V.Belinskiy). Hikoyanng eng ixcham ko’rinishi novella (it. novella - yangilik) deb yuritiladi. “Xarakterning muayyan vaziyatdagi holati voqeaning keskin burilish nuqtasida, dinamik syujet, kuchli dramatizm, kutilmagan yechim asosida ko’rsatish - hikoya (novella) uchun eng xarakterli xususiyatdir” (T.Boboyev). Abdulla Qahhorning “Anor”, “Bemor”, “O’g’ri” kabi asarlari hikoya janri talablariga to’liq javob berishi bois, ular mumtoz hikoyalar sanaladi. Ularda kitobxon uchun yangilik bo’la oladigan turmush voqealari realistik va qiziqarli tasvirlangan. Novella janri inson hayotining tipik bir lahzasini tasvirlagani uchun, shu lahzani shunchalik yorqin ifodalashi kerakki, unda hamma so’zlar badiiy “yuk” tashishi, “so’z isrofgarchiligiga sabab bo’ladigan ortiqcha detallar ham bo’lmasligi” lozim. Bu haqiqatni so’z san’atining buyuk ustasi Abdulla Qodiriy “O’qish- o’rganish” maqolasida A.P.Chexovning “Chinovnikning o’limi” nomli g’oyatda siqiq, quyuq yozilgan hikoyasi misolida asoslaydi. U yozadi: “Hikoyani “ser suv” (ko’p suvli) qiladigan narsalardan biri ko’rsatish o’rniga so’zlab berishdir. Agar Ochumilovning “Baqalamun” ekanini uning so’zlari

orqali ko’rsatilmasa, avtor tomonidan ta’riflansa, dunyo-dunyo so’z ketar edi. Chexov buni aytib bermasdan, Ochumilovning o’z so’zi bilan ko’rsatadi. Ochumilovning dastlabki fikri: “- Itni o’ldirish kerak, quturgan bo’lsa ham ajab emas”. It generalga qarashli, deyilgandan keyin: “-It nozik, sen ho’kizday, bo’yingni qara! ” Yana it generalniki emas, deyilgandan keyin: “-Generalning itlari qimmatbaho narsalar edi. Bu bo’lsa, egasiz daydi itga o’xshaydi. Epaqalik yungi ham yo’q. Shunday bema’ni itni ham saqlaydimi kishi!” Yana, it generalniki, deyilgandan keyin: “-Balki qimmatbaho zotli itdir”. Oshpaz, it generalniki emas, degandan keyin: “-Bu egasiz daydi it”. It generalning akasiga qarashli ekani ma’lum bo’lganda: “-Yaxshigina it ko’rinadi. O’lguncha yugurdak ko’rinadi”. Mana bu dialoglarga avtorning hyech qanday izohi kerak emas. Bu dialoglar ham voqeani siljitadi, ham hikoya qahramoni Ochumilovni xarakterlaydi... “Baqalamun” hikoyasining biron so’zini chiqarib tashlash yoki biron so’zni qo’shish mumkin bo’lmaganligi, so’zga naqadar diqqat qilganligini ko’rsatadi.” 1 G. Epik turning maxsus janrlari Ko’pincha xat, ocherk, felyeton janrlari badiiy publisistika deb yuritiladi. “Badiiy publisistika gazeta janrlariga xos aktuallik, operativlikni o’ziga singdirgan eng hozirjavob janr... u mantiqiy muhokama va obrazlar bilan ish ko’ruvchi... fikr poeziyasidir” (Ochil Tog’ayev) deb baholanadi. Bu asosning mag’zida ham haqiqat bor... Lekin ularning barchasi ham ana shu maxsus xususiyatlariga qaramay, epik turning “farzandlari” sanaladilar. Ocherk (rus. Chertit, ocherchivat-chizmoq, bayon qilmoq, tasvirlamoq) hayotda yuz bergan muayyan voqea - hodisaning asosiy xususiyatlarini yoki kishilar 1 Абдулла Қ одирий. Кичик асарлар. Т., Ғ афур Ғ улом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти, 1969, 201-202 – бетлар.

xarakteridagi muhim belgilarni qisqa, ixcham, yaxlit tasvirlovchi badiiy publisistik janrdir. Ochil Tog’ayevning fikricha, “badiiy adabiyotga xos belletristik va gazeta janrlariga xos publisistik xususiyatlarning uzviy birligi ocherkning muhim janr xususiyatini belgilaydi” 1 , ya’ni bir vaqtning o’zida ocherkda hayotning badiiy manzarasi, voqea, qahramon taqdiri yaratiladi va ijtimoiy jihatdan keng, mufassal izohlanadi. Ocherklar manzilli va manzilsiz bo’ladi. Manzilsiz “ocherkda hujjatlilik faqat unda aks ettirilgan ijtimoiy hodisalardir, boshqa o’rinlarda xuddi o’zga janrlarda bo’lgani kabi avtorning qo’li erkindir. Bunda aniq adresni ko’rsatmasdan asarga to’qima personajlar kiritish, badiiy to’qima va umumlashtirishdan keng foydalanish mumkin” (V.Ovechkin). Manzilli (hujjatli) ocherklarda esa “yozuvchi, avtor shunday shaxs yoki hayot parchasini tanlab olsinki, u voqyelik uchun tipik bo’lsin” (V.Solouxin). Ayni paytda, badiiy to’qima faktning hujjatlilik xususiyatini ko’mib yubormasligi, balki uni qabariqli tarzda ochishi lozim; bu hamma vaqt hayotiy faktga asoslanishi shart. Ochil Tog’ayev ocherkning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini jamlab, uning uch xili: 1. Portret ocherk, 2.Safarnoma (yo’l ocherki), 3. Muammo ocherk mashhurligini ta’kidlaydi. Uningcha, portret ocherkda asosan bir kishining hayoti, taqdiri markaziy o’rin tutadi (93-bet). Avtorning qishloqlar, shaharlar va mamlakatlararo safar paytida yig’ilgan mushohada va mulohazalari, o’rgangan va eshitganlarining badiiy publisistik tasviriga safarnoma (yo’l ocherki) deyiladi (99-bet). Muhim siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy muammolar: a) kishilar obrazlari, b) obrazli publisistik vositalar orqali maxsus tadqiq etilgan ocherklar muammo ocherk deb ataladi (105-bet). XX asr o’zbek adabiyotining bu janriga Abdulla Qodiriy, Hamid Olimjon, G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor, Nazir Safarov, Sunnatilla Anorboyev kabi yozuvchilar salmoqli hissa qo’shdilar. 1 Очил То ғ аев. Публицистика жанрлари, Т., “Ў қ итувчи”, 1976, 62-бет.

Felyeton (it.feuilleton - varaqa) ko’pincha hayotda haqiqatdan mavjud bo’lgan illatlarni, shu illatlarni o’zida tashuvchi aniq kishilarning qusurlarini tadqiq etuvchi, uning ijtimoiy mohiyatini yorqin fosh etuvchi satirik janrdir. Darvoqye, D.Zaslavskiy aytgan gap (Sovetskiy pechat, 1959, №10, str.24) judayam asoslidir: “Felyetonning faktik jihati g’oyat aniq bo’lishi lozim. Faktni to’qishingiz ham, unga har narsa to’qib qo’shishishngiz ham mumkin emas. Felyetonning adabiy jihati esa, felyetonchining ishidir, uning mahorati, badiiy didi, g’oyaviy saviyasiga bog’liqdir”. Ushbu mulohazadan ko’rinadiki, hayotdagi har qanday ikir-chikirlar, yengil- yelpi voqealar emas, balki ijtimoiy qimmatga ega bo’lgan, rivojlanishga to’siq bo’layotgan konkret (manzilli) kamchilik va illatlarning ildizi, sabablari, mohiyati chuqur tadqiq va tahlil qilinadi; shundan so’ng “pishgan” material adabiy jihatdan ishlanadi: mazmunga mos shakl ixtiro etiladi; qiyoslash yoki tadrijiy ketma-ket bayon qilish, tipiklashtirish, badiiy to’qima bilan boyitish va hokazo usullar ishga tushadi. Alal oqibatda hujjatli yoki adabiy felyetonning yuragi bo’lgan satirik obraz butun bo’yi - basti, to’laqonli xarakteri bilan namoyon bo’ladi. A.Qahhorning “Ig’vogar”, “Quyushqon”, “Pora”, Said Ahmadning “Kolbasa qori” , X.To’xtaboyevning “Muzeydagi besh surat”, “Gipnoz” asarlari shu qabildadirlar. Xotira (arabcha so’z, ma’nosi: “1) xotir, 2) Biror kimsa yoki narsa haqida yodda, esda saqlangan taassurot, 3) ism”) ham hujjatli janr. U ko’rgan kechirganlarni shunchaki aytib (yozib) berishdan iborat emas, balki u muhim bir voqeaning yaxlit va ta’sirchan tasviridan iborat bo’lishi lozim. Ko’pincha, xotirada muayyan san’atkorning hayoti va ijodiga oid yodnomalar naql qilinadi, bu naql fakt-dalillarga suyanadi, chuqur tahlil va tadqiqni talab etadi. Jumladan, Habibulla Qodiriyning “Otam haqida”, Olmosning “Ta’zim”, Said Ahmadning “Yo’qotganlarim va topganlarim”, Zarifa Saidnosirovaning “Oybegim mening”, Kibriyo Qahhorovaning “Chorak asr hamnafas”, Shukrulloning “Javohirlar sandig’i” kabi yodnomalari Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhor kabi san’atkorlarning ijodiy va insoniy qiyofalarini to’liqroq, teranroq

anglashimizga yetaklaydi, ularni hayajonlantirgan qahramonlarni asosliroq tushunishga, ijodiy laboratoriyalariga, mashhur asarlarining yaratilish jarayoniga ko’proq kirib borishga, ijodiy tajribalaridan saboqlar va ibratli xulosalar chiqarishga imkoniyat tug’diradi. “Sen elimning yuragida yashaysan”, “Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida”, “Oybek zamondoshlari xotirasida”, “Mirtemir zamondoshlari xotirasida”, “Ustozlar davrasida” (Nosir Fozilov) kabi o’nlab to’plamlarning vujudga kelishi – san’atkorlar haqidagi qimmatbaho tarixiy hujjatlardir, qalb so’zlaridir, baholaridir. Ularning barchasi muayyan san’atkor qiyofasini tasavvurda jonlantirishda mutaxassislar va ixlosmandlar uchun bebahodir.

Adabiyotlar: 1. T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari, T., «O’zbekiston», 2002, 459 -477- betlar. 2. D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 2004, 166-181-betlar. 3. H. Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi, T., A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 2004, 208-224-betlar.

Похожие

Epos Epos mavzusi Voqyea – taqdir irodasi Eposning qonuniyligi Xalqchilligi Obyektivlik Ko’lamdorlik

Badiiy ijod turlari

Adabiy turlar va janrlar

Lirika Lirik kechinma Lirik qahramon Lirikada syujet So`z Lirika janrlari

Xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi