Badiiy ijod turlari - Литература - Рефераты

Badiiy ijod turlari

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Badiiy ijod turlari Reja: 1. Adabiy tur va adabiy janrlar haqida umumiy ma`lumot. 2. Epos va uning janrlari. 3. Lirika va uning janrlari. 4. Lirik-epik asarlar. 5. Drama va uning janrlari.

Adabiy asarlar shakl jihatdan benihoya rang-barang bo`ladi. Shuning uchun ularni alohida-alohida guruhlarga ajratib o`rganish lozim. Adabiy asarlar shaklan quyidagi klassifikatsiya qilinib o`rganilishi maqsadga muvofiq: adabiy asarlarning eng yirik gruppalari adabiy tur, adabiy turning ichki gruppalari adabiy tur formalari yoxud adabiy xillar, adabiy xilning ichki guruhlari adabiy janrlar (frans. genre) va nihoyat, adabiy janrlarning ichki bo`linishi janr formalari. Masalan, roman – adabiy janr. U epik turning katta formasiga mansub, ayni choqda, romanning o`zi ham har xil bo`ladi: tarixiy roman, tarixiy-inqilobiy roman, harbiy roman kabi. Bular roman janri formalari. Adabiy ijodni bu xilda tasnif qilish, albatta, shartli an`ana. Ammo bu an`ana ham adabiy jarayonning muayyan bosqichidagi adabiy-estetik ehtiyojlar taqozosi bo`lib, u shu davr adabiy jarayonini, undagi uzluksiz o`zgartirishlarni o`zida mujassamlashtira oladi. Chunki adabiy tur va adabiy janrlar tarixiy kategoriya sifatida doimiy harakat, rivojlanish va o`zgarish jarayonini boshidan kechirib turadi: adabiy hayotda qandaydir forma sifat o`zgarishlariga uchraydi yoki o`z umrini tugatadi, qandaydir yangi forma tug`iladi va hakozo. Adabiy turlar va adabiy janrlarning har biri tarixan tarkib topgan o`ziga xos qonuniyatlar, normalar va xususiyatlarga ega bo`ladi. Voqealarni keng hikoya qilishga asoslangan adabiy asarlar gruppasiga epik tur yoki epos (yunoncha epos – rivoya, hikoya, so`z, nutq) deb ataladi. A.Qahhorning “Sarob”, Oybekning “Qutlug` qon” kabi asarlari eposga kiradi. Chunki, ularda ma`lum voqealar tizmasi (kishilar va ularning boshidan o`tgan voqealar) hikoya qilinadi. Epik tur kichik, o`rta va katta formalarga bo`linadi. Kichik epik forma – latifa, ertak, feleton, hikoya, ocherk janrlaridan iborat. O`rta epik forma – povest va katta forma – epopeya va roman janrlarini o`z ichiga oladi. Roman (fransuzcha roman – dastlab roman tillarida yaratilgan adabiy asar) – inson xususiy hayotini jamiyat bilan bog`lab, keng tasvirlovchi yirik epik janr. Muayyan shaxs taqdiri, uning o`z-o`zini anglab yetishi: ongining uyg`onishi, xarakterining tashkil topishi va shakllanishi roman markazida

turadi, shaxslar taqdiri vositasida ijtimoiy hayotning u yoxud bu jihatlari ifodalanadi. Povest va hikoyadan farqli o`laroq, romanda qalamga olingan voqea-hodisalarda ko`p kishi qatnashadi, ularning hayoti va kurashlari bir- biri bilan bog`lanadi, to`qnashadi. Povest (ruscha povestvovat – rivoyaviy hikoya qilish) – bosh qahramon taqdiri vositasida hayotning u yoxud bu qirralarini o`rta epik formada rivoyaviy usul bilan aks ettiruvchi asar. Hikoya, novella (italyancha novella - yangilik) – inson hayotidagi u yoxud bu yorqin hodisani, sotsial yoxud psixologik konfliktni xarakter bilan uzviy bog`liq holda rivoyaviy usulda tasvirlovchi kichik epik asar. Hikoya yoki novella epik turning kichik janri. Bu asar, odatda, kishi hayotidagi g`oyatda muhim voqea tasviriga bag`ishlanadi va unda shu voqeaga qadar va undan so`ng ro`y beradigan voqealar batafsil bayon qilinmaydi. Ocherk (ruscha ocherkat – tasvirlash, chizish)- ijtimoiy hayot voqealarini, real kishilar faoliyatidagi muhim hodisalari, zarur ijtimoiy muammolarni rivoyaviy usulda aks ettiruvchi epik asar. Lirika (yunoncha lyrisos – lira jo`rligida kuylash) – badiiy adabiyotning asosiy turlaridan biri bo`lib, biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida inson qalbida tug`ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg`ular orqali voqelikni aks ettiradi. Janrlar va ularning formalari taqozosiga ko`ra, lirik she`riyatimiz quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: g`azal, qasida, qo`shiq, qit`a, ruboiy, masnaviy, murabba, muxammas, musaddas, musamman, tuyuq, fard, munozara, muqaddimot, mustazod, tajri`band, tarkibband, soqiynoma, muammo, muvashshah, ta`rix, chiston, marsiya, manzuma, sonet, musammat, gimn va boshqalar. O`rni kelganda shuni ham aytish kerakki, o`tmishda she`rlarga hozirgidek mazmunga mos sarlavhalar qo`yish odat bo`lmagan, shu she`r yozilgan janrning nomi (g`azal, qasida, ruboiy, tuyuq, tarji`band kabi) yoxud she`r qanday band usulida yozilgan bo`lsa, shu band nomi (masnaviy, murabba, muxammas, musaddas, musamman kabi) bilan

yuritilgan. Har bir she`rga uning mazmuniga mos sarlavha qo`yish odati so`nggi davrlar mahsulidir. Ba`zan she`riy asarlar borki, ularda shoir ham voqealarni tasvir etadi, ham shu voqealardan olgan taassurotlarini, kechinmalarini ifodalaydi. Bunday asarlarda epizm bilan lirizm bir-biriga payvandlashib ketadi. Bular lirik – epik asarlardir. Poema (yunoncha roiema - ijod) – inson qalb prizmalari osha hayotning poetik momentlarini va dolzarb muammolarini aks ettiruvchi epik, lirik, lirik-epik va dramatik xarakterdagi yirik hajmli she`riy asardir. Ballada (fransuzcha ballade – lotincha ballo – raqsga tushaman) – inson hayotining dramatik momentlari va poetik nuqtalarini ko`tarinki ruhda ifodalovchi rivoyaviy (ixcham)she`riy asar, qalb tug`yoni. Ballada uslubida romantika yorqin ufurib turadi. Ballada, odatda, o`tkir dramatik voqea zaminiga quriladi, unda hayot dramasi qahramonning qalb prizmalaridan o`tkazilib tahlil etiladi, turmushdagi g`oyatda muhim muammolar yoritiladi, keskin vaziyatla lirik qahramon qalbida tug`ilgan his-tuyg`ular, qaynoq qalb harorati lirik-romantik bo`yoqlarda ifodalanadi. Masal (arabcha -namuna) – ta`limiy-axloqiy, didaktik, kinoyaviy xarakterdagi kichik hajmli she`riy yoxud nasriy asar. Masalda, odatda, odamlarning ayrim nuqsonlari, ijtimoiy munosabatlardagi nobopliklar allergik obrazlar (hayvonlar, parrandalar, qushlar, jonivorlar, tabiat hodisalari) vositasida tanqid qilinadi, pand-nasihat, axloqiy o`gitlar targ`ib etiladi. Badiiy adabiyotning uchinchi turi – dramatik turdir. V.G.Belinskiy dramatik poeziyaning xususiyatlari haqida to`xtalib, deydi: dramada epos lirika bir butun bo`lib birlashadi: ichki hodisa o`z ichida qolishdan to`xtaydi va tashqariga chiqadi, amalda o`zini ko`rsatadi: ichki, ideal (sub`ektiv) hodisa tashqi, real (ob`ektiv) hodisa bo`lib qoladi. Tragediya (yunoncha tragos – echki, taka, odo – qo`shiq; tragoidia- taka haqida qo`shiq) –qahramonlarning ruhiy kolliziyasiga asoslanadigan,

g`oyatda jo`shqin, ehtirosli, ta`sirli va oqibati fojia bilan tugaydigan dramatik janr. Komediya (yunoncha somodia; somos- xushchaqchaq olomon va oide - qo`shiq) – ijtimoiy hayotning ayrim jihatlarini va kishilar hayotidagi, xarakteridagi nuqsonlarni, eskilik sarqitlari, qoloqlik va boshqalarni masxara qilish, ular ustidan xushchaqchaq kulish ruhi bilan yo`g`rilgan pesa. Drama (yunoncha drama – amaliyot, harakat) – inson xarakteri va taqdiri dramatik vaziyatda ko`rsatuvchi, hayotning murakkab damlarini qahramonlarning amaliyoti – harakatlari vositasida ifodalovchi sahna asari.

ADABIYOTLAR 1.Аdаbiyot nаzаriyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fаn», 1978-1979. 2.Аlishеr Nаvоiy. Mеzоn ul аvzоn. Аsаrlаr. O’n bеsh tоmlik. 14-tоm.T.: «Fаn», 1967. 3.Аrаstu. Pоetikа. Аhlоqi kаbir-T.: «Yangi аsr аvlоdi», 2004 4.Vаlixo’jаеv B. O’zbеk аdаbiyotshunоsligi tаrixi.-T.: «O’zbеkistоn»,1993. 5.Sultоnоv I. Аdаbiyot nаzаriyasi.-T.: «Sharq», 2006. 6.Fitrаt. Аdаbiyot qоidаlаri.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Оlimоv M. Risоlаi аruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rаhmоnоv V. Shе`r sаn`аtlаri.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hоjiаhmеdоv А. Mumtоz bаdiiyat mаlоhаti.-T.: «Shаrq», 1999 10. Аdаbiy tur vа jаnrlаr. Uch jildlik. T. “Fаn”, 1991 – 1992.

Похожие

Badiiy ijod turlari 2

Badiiy ijod usullari

Asar va matnning badiiy tahlil turlari

Badiiy nutq

Badiiy obraz