Реализм ва танқидий реализм адабиёти О. Де Бальзак ва Стендаль ижоди - Литература - Рефераты

Реализм ва танқидий реализм адабиёти О. Де Бальзак ва Стендаль ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

164.5 KB

Реализм ва танқидий реализм адабиёти О. Де Бальзак ва Стендаль ижоди Режа: 1. XI Х аср танқидий реализм адабиётининг ўзига хос тараққиёт йўналиши. 2. Оноре де Бальзак – француз танқидий реализм адабиётининг йирик вакили. 3. Оноре де Бальзак асарларига хос етакчи мотивлар . 4. Оноре де Бальзак нинг « Горио ота » романи нинг ғоявий-бадиий таҳлили.

Жаҳон адабиёти тарихида танқидий реализм XIX асрнинг 20-йиллари охирда пайдо бўлиб, 30-40 йилларда ўз тараққиёт чўққисига кўтарилди. Бу жараённинг юзага келиши Европада яъни Англия ва Францияда XIX асрнинг биринчи ярмига, Америка Қўшма Штатлари ҳамда славян мамлакатларида XIX асрнинг иккинчи ярмига тўғри келади. Танқидий реализм, асосан, ижтимоий роман жанрида Бальзак, Диккенс асарларида ўз ифодасини топади. Бу адабиёт капиталистик жамияти зиддиятлари кучайиб бораётган пайтда, буржуазия билан ишчилар синфи ўртасидаги қарама- қаршилик кескинлашган шароитда келиб чиққан. Агар XIX асрнинг бошларида буржуа муносабатлари адабиётда романтик норозилик тарзида ифодаланган бўлса, 30-40 йилларга келиб эса, бу муносабатлар реалистик танқид объектига айланади. Буржуа муносабатлари тантана қилган янги шароитда «Ақл ҳукумронлиги» туғрисидаги хом хаёллар пучга чиқди. Бу даврга келиб табиат фанларининг равнақ топиши ҳам ҳаёт воқеаларига ҳаққоний ёндошишни тақоза қилади. Танқидий реализм адабиётининг буюк намояндаси Оноре де Бальзак ўз асарларида ўзи яшаб турган давр ҳаёти қонунлари, бу қонунларни бошқараётган кучни, унинг характерини, типик белгиларини кашф этди. XIX асрнинг биринчи ярмида Францияда инқилобий поэзия ривожланади ва бу адабиёт меҳнаткаш халқ оммасининг кайфиятларини акс эттиради. Ана шу демократик адабиётнинг йирик вакили буюк қўшиқчи шоир Пьер Жан Беранженинг ижоди бурбонлар реставрацияси 1814-1830 йиллар, ҳамда июль манархияси 1830-1848 йилларга тўғри келади. Унинг шеърларида француз тахтига қайтиб келган дворян-аристократлар реаксиясига ҳамда буржуа қироли Луи Филипп зулмига қарши халқнинг кескин норозилиги ўз ифодасини топган. XIX асрнинг 30-40 йиллари Англияда капитализм билан ишчилар синфи ўртасидаги зиддиятларнинг кескинлашуви билан ажралиб туради. Бу

йилларда пайдо бўлган ва қудратли кучга айланганишчилар ғалаёни Англия тарихида чартистлар ҳаракати номини олади. Чартистлар ҳаракати ўз замонида инглиз ва Америка Қўшма Штатлари адабиётига ва ёзувчилар ижодига таъсир этмай қолмади албатта. Чартистлар ҳаракатининг намояндалари ўз ижодида танқидий реализм адабий йўналишига эътиборларини қаратадилар. XI Х асрнинг 20-йиллари охирида чет эллар адабиёти тарихида танқидий реализм пайдо бўлиб, 30-40-йилларда ўз тараққиётининг чўққисига кўтарилди. Бу жараённинг юзага келиши Европада (Англия ва Франция) XI Х асрнинг биринчи ярмига, Америка Қўшма Штатлари ҳамда славян мамлакатларида XI Х асрнинг иккинчи ярмига тўғри келади. Танқидий реализм, асосан, ижтимоий роман жанрида (Бальзак, Диккенс) ўз ифодасини топди. Бу адабиёт капиталистик жамият зиддиятлари кучайиб бораётган пайтда, буржуазия билан оддий меҳнаткаш халқ ўртасидаги қарама-қаршилик кескинлашган шароитда келиб чиқди. Танқидий реализм адабиётининг буюк намояндаси Оноре де Бальзак ўз асарларида яшаб турган даври ҳаёти қонунларини, бу қонунларни бошқараётган кучларни, унинг характерини, типик белгиларини кашф этди. Бальзак «Инсон комедияси» деб номланган улкан романлар силсиласида буржуа жамиятининг ахлоқий, фалсафий томонларини чуқур таҳлил қилиб берди. У буржуа тузумини ҳаракатга келтирадиган асосий куч пул, олтин э канлигини исботлади. Бальзак «Бейль ҳақида этюд» номли рисоласида Стендалнинг «Парма ибодатхонаси» романини таҳлил қилиб, бу асардаги образлар ва воқеаларнинг типиклигини кўрсатди, бадиий умумлашма ҳаётий ҳақиқат билан қўшилиб кетганлигини таъкидлади. Чунки Бальзакнинг ўзи деталларни ҳаққоний, характерларни типик тарзда ифодалаб берар эди. Танқидий реализм ижтимоий муҳитни чуқур акс э ттирди. Агар романтик ёзувчилар ўз қаҳрамонларини реал муҳитдан ажратиб тасвирлаган бўлсалар, танқидий реалистлар қаҳрамонни ўзи яшаб турган муҳит билан узвий боғлиқ

ҳолда кўрсатадилар. Шунинг учун т анқидий реализм адабиётидаги типик қаҳрамон характери ижтимоий характер сифатида гавдаланади. Танқидий реализм романтизмдан фарқли ўлароқ, ўзи тасвирлаётган воқеа- ҳодисаларнинг асл моҳиятини очиб беришга хизмат қилади. У ҳар бир воқеа ва ҳодисага тарихий жиҳатдан аниқ ёндашади. Шунинг учун танқидий реализм адабиётида тарихийлик муҳим роль ўйнайди. Танқидий реализм адабиёти зулм ва зўравонликка асосланган тузумни, унинг вакилларини аёвсиз фош қилиб ташлайди. Агар ёзувчи тасвирлаётган воқеа-ҳодисаларга танқидий ёндашмаса, танқидий реализм адабиётининг вакили бўла олмайди. Чунки буржуа тузуми ҳақида ҳақиқатни гапириш ўша тузум иллатларини кўрсатишни тақозо қилади. Француз адабиётининг буюк сиймоларидан Оноре де Бальзак ижодида танқидий реализм ўзининг юқори чўққисига кўтарилди. Бальзак француз танқидий реализмининг шаклланишига улкан ҳисса қўшган адиб. Бальзак Франциянинг Тур шаҳрида 1799 йилда туғилган. Ўша давр одатига кўра, у ҳам Сорбони университетининг ҳуқуқ факультетини тугатади. Аммо адабиётга қизиқиб, бир йил мобайнида ўз устида тинмай ишлайди. Бальзакнинг биринчи трагедияси «Кромвель» муваффақиятсиз чиқади. Лекин ёзувчи умидсизликка тушмай, адабиёт билан зўр бериб шуғулланаверади. У уззукун, 14-16 соатлаб ишлаб, замонасининг ажойиб санъаткори даражасига кўтарилади. Бальзакнинг ёзувчи сифатида номини элга танитган ва унга шуҳрат келтирган асари «Шуанлар» (1829) романидир. Шундан кейин унинг «Гобсек», «Сағри тери тилсими», «Номаълум наводир», «Полковник Шабер», «Евгения Гранде», «Горио ота», «Йўқотилган иллюзиялар», «Нюсинженнинг савдо уйи», «Деҳқонлар» ва бошқа асарлари бирин-кетин босилиб чиқа бошлайди. Бальзак ўз асарларини «Инсон комедияси» деган умумий ном остида бирлаштиради ва уларни қуйидаги уч қисмга бўлади: 1. «Хулқлар ҳақида этюдлар».

2. «Фалсафий этюдлар». 3. «Аналитик этюдлар». «Инсон комедияси» ёзувчи режасига кўра 143 та роман ва новелладан ташкил топиши керак эди. Лекин ундан 96 таси ёзиб тугалланган. «Инсон комедияси» ёзилган тарихий давр чегараси 1830-1848 йилларни, яъни июль монархияси даврини қамраб олади. Ўзини «ижтимоий фанлар доктори» деб ҳисоблаган Бальзакнинг улкан эпопеяси «Инсон комедияси»да икки мингдан ортиқ персонаж иштирок э тади. У ўз ижодини «Инсон комедияси» эпопея асарига тўплайди. Агар француз жамияти тарихчи бўлса, Бальзак ўзини унинг котиби деб атади. Бу билан ёзувчи йирик эпопеясида Франция ҳаётининг барча томонларини ёритмоқчи эканлигини таъкидламоқчи бўлади. «Инсон комедияси»нинг аксарият асарларида кўтарилган мавзу – пул, бойлик, тилла бўлиб, бу бойлик асар қаҳрамонлари ҳаётида машъум роль ўйнайди. Бальзак асарларида пул киши характерини, руҳиятини ўзгартирувчи, емирувчи, издан чиқарувчи салбий куч сифатида кўрсатилади. У одамлар ўртасидаги муносабатларга путур етказади, эр-хотин орасидаги севги-муҳаббатни, оталар билан болалар ўртасидаги ҳурмат-иззатни белгиловчи қабиҳ мезонга айланади. Ёзувчининг «Гобсек», «Евгения Гранде», «Горио ота» ҳамда «Сағри тери тилсими» каби асарларида пулнинг ана шундай бузғунчилик роли кўрсатилади. Ақча дунёси Бальзак қаҳрамонларининг айримларини ҳалокатга дучор қилса, айримларини муваффақиятга олиб келади. Бальзак «Осори атиқа музейи», «Васийлик тўғрисидаги иш» каби асарларида эски аристократиянинг инсофли вакиллари маркиз д ` Эгриньон, маркиз д ` Эспарларни кўрсатади. Бу қаҳрамонлар Бальзакка яқин бўлсалар ҳам, уларнинг даври тугаб бораётганлиги ишонарли мантиқ кучи орқали ифодаланган. Бальзак ўзининг сиёсий душманлари бўлган республикачиларнинг жасоратидан завқланади, уларга қойил қолади. Халқ манфаатларини ҳимоя

қилаётиб ҳалок бўлган Мишель Кретьен ёзувчининг «Йўқотилган иллюзиялар» номли романининг қаҳрамонидир. «Инсон комедия с и» нинг муҳим асарларидан бири бўлган « Г орио ота» романи (1834) оталар ва болалар ў ртасидаги муносабат масалаларига бағишланади. Ёзувчининг бу асарида унинг э попеясида учрайдиган асосий образлардан бир нечаси қатнашади. Горио ота майда буржуа муҳитидан чиққан. У узоқ йиллар макарон фабрикасини бошқарган, катта бойлик орттирган. Унинг хотини ўлиб, икки қизи қолган. Булар Анастази ва Дельфина. Ота қизларини ниҳоятда севади ва улардан сира ҳам пулини аямайди. Қизлар зодагонлар доирасида ўсадилар, катта қизи граф де Рестоға, кичик қизи барон Нусингенга турмушга чиқадилар. Қизлар эрга текканларидан кейин ҳам отадан пул олиб турадилар. Ниҳоят, Горио отанинг пуллари тугаб, куёвлари уйидан қувилади. Шекспирнинг «Қирол Лир»идаги Лир каби қизларига ўз давлатини бўлиб берган, охир- оқибат кексалик чоғида қизлари уйидан қувилиб, кўчада қолиб кетган Горио ота Париж чеккасидаги Воке хонимнинг хароб меҳмонхонасида истиқомат қила бошлайди. Горио ота ҳали ҳам қизларини қайноқ оталик меҳри билан севади. Б у меҳмонхонада камбағал талаба Растиньяк, сургун бандаси Вотрен ҳам яшайдилар. Растиньяк Франциянинг узоқ вилоятидан Парижга ўқиш учун келган. Улар камбағаллашиб қолган дворянлардир. Тез орада Растиньяк ўқишдан совийди. Атрофдаги зодагонваччалар сингари кийинишни, тузукроқ мавқега эришишни мўлжаллайди. Уйига хат ёзиб пул сўрайди. Уйидагилар Растиньякка пул билан бирга хат ҳам йўллаб, Париждан виконтесса де Босеан номли аёл қариндошларини қидириб топишни сўрайдилар. Растиньяк виконтесса де Босеанни ахтариб топади. У аёл бу йигитга ёрдам беришни ваъда қилади. Бу жамиятда дурустроқ жой эгаллаб олиш учун жуда ҳам бераҳм бўлишни, одамларни почта аравасининг отлари сингари савалашни маслаҳат беради. Вотрен эса Растиньякнинг мақсадларини сезиб, унга миллионер Тайфернинг меросхўр ўғлини ўлдиришни, сўнгра бой отанинг барча миллионлари ёлғиз қизи Викторинага

қолишини, Растиньяк бу қизга уйланиб, миллионларнинг эгаси бўлиб олишини маслаҳаб беради. Шу маънода ҳам виконтесса де Боссеан, ҳам Вотрен Растиньякка буржуазия тизимининг ёвузлик, босқинчилик қонунларини ўргатувчилардир. Агар виконтесса де Боссеан буржуазия жамиятида муваффақиятга эришиш йўлларини силлиқроқ, пардалироқ қилиб ўргатса, Вотрен ошкора равишда разолатга ундайди. Ёзувчи Вотрен образи орқали буржуазия тузумининг босқинчиликка асосланган қонунларини ошкора фош этади. Растиньяк виконтесса де Боссеаннинг ёрдамида аристократлар доирасига аралашади. Уларнинг ҳаёти ва макр-найрангларини кўради. У Горио отанинг кичик қизи Дельфина билан танишади. Ўртадаги яқинлик муҳаббатга айланади. Горио ота касал бўлиб ётади. Қизларини соғинади. Лекин шунда ҳам улар отани кўргани келмайдилар. Вафот этган Гориони Растиньяк, унинг ўртоғи Бьяншон ва яна бир неча киши дафн қиладилар. Ота билан видолашиш учун қизлари ҳам, куёвлари ҳам келмайдилар. «Горио ота» романи қаҳрамонларининг ҳаёти фавқулодда кескин воқеаларга бой. Романда ёзувчи буржуазия жамиятида ҳамма нарса пулга боғлиқ эканини, бойлик оилавий муносабатларни ич-ичидан бузиб юбораётганини катта маҳорат билан кўрсатиб беради. Асарда Горио ота фожиасидан ташқари яна бир неча оиланинг хонавайрон бўлиши кўрсатилади. Масалан, миллионер Тайфер ўз қизи Викторинани уйидан ҳайдайди. Ч унки меросни у ёлғиз ўғлига қолдирмоқчи э ди. Горио отанинг катта қизи Анастазининг эри граф де Ресто ўз хотинининг Максим де Трай исмли киши билан узоқ йиллардан буён алоқада эканлигини сезиб, болаларининг қайси бири ўзиники эканлигини аниқлайди, натижада Максим де Трайдан бўлган болалар ҳеч қандай меросга эга бўлолмайдилар. Буржуа дунёсида пул асосига қурилган никоҳ эр билан хотин ўртасида ҳақиқий севги бўлишига йўл қўймайди. Эр билан хотин фақат моддий манфаатдорликни кўзлаб турмуш қурадилар. Анастази билан граф де Ресто,

Дельфина билан барон Нусинген, виконтесса де Боссеан билан унинг эри ўртасидаги муносабатлар ана шу асосга қурилгандир. Растиньяк – романдаги барча воқеаларнинг жонли гувоҳи. Аёллар ёрдамида Растиньяк аста-с екин буржуа ҳаёти поғонасидан кўтарила боради. Албатта, унинг юқорига қараб ўсиши ундаги инсоний фазилатларнинг йўқолиб бориши, бузуқлик, риёкорлик, иккиюзламачилик буржуа шароитига мослашиш эвазига бўлади. Растиньякнинг Горио ота қабри устида туриб, «ким кимни» деган хитоби унинг буржуа Парижи қонунларини ўзига сингдириб олаётганидан, бу қонунларни ўша жамиятнинг ўзига нисбатан ишга солиб, унинг ҳаёт поғоналаридан кўтарилиб бораётганлигидан дарак берар эди. Бальзакнинг «Арсдан чиққан депутат» номли асарида Растиньяк буржуа жамиятининг министри даражасига кўтарилади. Бундай кишилар буржуа ҳаёти учун янгилик эмас эди. Бальзакнинг «Инсон комедияси»да бунақа «омадлилар» кўп учрайди. Растиньякка ўхшаган шахслар буржуазиянинг йиртқич қонунларини жуда пухта ўзлаштирадилар. Гарчи у Вотрен насиҳатларини қулоққа олмаса-да, ўз хоҳишларига қарши, йигитлик ор- номусини ерга уриб, Дельфина ҳисобига яшайди, бойлик орттиради. Бу аёлни чин юракдан севмаса ҳам, виждонига хилоф равишда, ғаразгўйлик, мақсадига эришиш борасида ҳар қандай ишга рози бўлади. Растиньяк сингари шахслар характерининг қарор топишида, юқорида айтилганидек, Вотрен каби кишилар асосий роль ўйнайдилар. Вотрен ўзининг ўткир ақл- идроки, зеҳни ва қобилиятини жамиятнинг жиноятларини кўпайтириш учун сарфлайди. Вотрен Растиньякдаги шуҳратга интилиш кайфиятларини сезгач, унга қараб: – Агар сиз менинг шоғирдим бўлишни хоҳлаганингизда, – дейди, – ҳамма нарсага эришган бўлардингиз. Нимани хоҳламанг: ҳурмат, пул, аёллар – барчаси амалга ошар эди. Вотрен Растиньякка қараб: софдил одам ҳамманинг душмани, дейди. Шунинг учун ўз эътиқодингиздан, ўз имонингиздан юз ўгиринг. Агар уларга харидор топилса, сотиб юборинг. Бойишни хоҳловчилар жуда ҳам кўп, аммо «мойлик жой» жамиятда ҳаммага

ҳам етавермайди. Кимки юқори доирадан ўзига жой топишни хоҳласа, банкадаги ўргимчаклар сингари бир-бирини қурбон қилиши керак. Вотрен қандай қилиб бўлмасин, бойиш йўлларини ахтаради. Ч унки бойлик ҳамма нарсани оқлайди. «Мен бойиганимда, мендан сен кимсан деб сўрамайдилар», – дейди у. В отреннинг фикрича, кимки пулдор бўлса, э нди у жинояткор э мас. Ташқаридан ялтираб кўринган, кўзни қамаштирадиган зодагонлар жамияти ана шундай жиноий ишларнинг макони эканлиги Растиньякни довдиратиб қўяди. Энди у буржуа ва аристократлар дунёсининг ўтакетган мунофиқ башарасини, ғаразгўй манфаатларнинг тўқнашувини кўз олдига келтиради: бу дунёда ахлоқ ҳам, қонун ҳам бойлик олдида ожиз. Дунёнинг асоси – пул. Растиньяк ана шу ҳақиқатларни тушуниб етгач, бу замонда муваффақият қозониш калити Вотрен сингари жиноят эгалари қўлида эканлигига ишонч ҳосил қилади. Ана шу ҳақиқатни англаб етгани ва унга амал қилгани учун ҳам Растиньяк юқори мансабга эришади. У Франциянинг мeри, министри даражасига кўтарилади. Лекин бундай шон-шуҳратларга эришиш ундаги барча инсоний хусусиятларни поймол қилиш эвазига бўлади. Бальзакнинг буюк хизмати шундаки, у «Инсон комедияси» э попеясига кирган ажойиб ижтимоий романларни яратди. Бу асарларида француз ҳаётининг барча томонларини қамраб олди. Адиб яратган эпопея қаҳрамонларининг ҳаёти муаллиф ҳаётининг мазмунига айланиб кетди. Бу улкан полотно саҳифаларида шоирлар ва рассомлар, савдогарлар ва амалдорлар, миллионерлар ва сургунга маҳкум этилган маҳбуслар, юқори доира вакиллари бўлган аёллар ва актрисалар, министрлар ва солдатлар, олимлар ва дўкондорлар, деҳқонлар ва помешчиклар, саноатчилар ва ҳунармандлар – қисқаси, асло тиним билмайдиган одамлар уммони ҳаракат қилади. Бу уммон қаърида сон-саноқсиз тасодифлар, офату фалокатлар ва муваффақиятлар гирдобида Бальзак ана шу уммонни ҳаракатга келтирувчи кучлар қонунини ахтаради.

Бу дунёнинг эгалари – мол-дунё тўплаш васвасасига учраган жинояткор шахслар. Бу ерда минг хил жиноий найранглар билан ўз миллионларини жамғарган Тайфер, «биржа дунёсининг Наполеони» бўлмиш Нусинген, ўз пулларининг гадосига айланиб қолган Гобсек ва Гранделарни учратамиз. Шон-шуҳрат йўлида ҳеч нарсадан қайтмайдиган Шарль, Растиньяк, «жиноят оламининг Наполеони» Вотрен, яна қанча-қанча персонажлар галереяси санъаткор қалами нақадар сеҳрли эканлигини кўрсатади. Бальзак ижодида типиклик муаммоси алоҳида ўринда туради. Унинг фикрича, санъаткорнинг вазифаси табиатдан нусха кўчириш эмас, балки уни ифода қилиб беришдир. Санъаткор тип яратар экан, унинг муайян сифатларини кучайтириши, бўрттириб кўрсатиши мумкин. Бальзак ўзи яратаётган қаҳрамонларнинг ташқи, ижтимоий муҳит таъсири остида ўзгариб, ўсиб боришига алоҳида эътибор беради. Шунинг учун унинг ижобий қаҳрамонлари Давид Сешар, маркиз д ` Эспар, полковник Шабер ва бошқалар буржуа муҳити туфайли, ҳамма вақт мағлубиятга учрайдилар. Қаҳрамон характери ташқи муҳит, уни ўраб олган ижтимоий шароит таъсирида қарор топгани учун Бальзак ана шу ташқи дунёга, унинг тафсилотига катта аҳамият беради. Шунинг учун адибнинг ҳар бир асарида қаҳрамон ва воқеалар ҳолатини белгилаб берувчи атроф-муҳит, нарсаларга кенг ўрин берилади. Натижада унинг ҳар бир асари мукаммал, жозибали бўлиб, китобхон қалбини ўзига ром қилади. Адабиётнинг толмас заҳматкаши Бальзак умр бўйи тинмай меҳнат қилди, асар ёзди. Аммо бир умр қарздор бўлиб яшади. Унинг буюк асарларини нашр этган нашриётчилар бойидилар. Бальзак шахсий ҳаётда ҳам бахтиёр бўлмади. У рус фуқароси бўлган графиня Э в е ли на Ганская билан бўладиган никоҳни деярли умрининг охиригача кутди. Граф Ганский вафотидан сўнг Бальзак Украинага келиб, Бердичев шаҳарчасида 1850 йилнинг март ойида Ганская билан никоҳдан ўтади. Бу вақтда Бальзакнинг соғлиғи жуда ёмонлашиб қолган эди. Улар

Парижга кўчиб келганларидан кейин кўп ўтмай, 1850 йил августида Бальзак оламдан кўз юмади. Буюк ёзувчи асарларининг биринчи таржимони Ф. М.Достоевский бўлди. Бальзакнинг «Гобсек» ҳикояси ва «Сағри тери тилсими», «Евгения Гранде», «Горио ота» романлари ўзбек тилига таржима қилинди ва ўқувчиларнинг севимли китоблари бўлиб қолди. Унинг хасислик, пул жамғариш касалига муптало бўлган кишилар ҳақидаги асарлардан бири «Евгения Гранде» 1833 йилда ёзилган романидир. Гранде ҳам Гопсек каби буржуа тузумининг типик вакилидир. Бу ҳар иккала шахс буржуазиянинг йиртқич, таловчи, қизғанчиқ, пул учун муккасидан кетган вакилларининг умумлаштирилган образларидир. Агар Гобсек ва Гранде образлари китобхон кўз олдида бошдан-оёқ типик буржуа вакили бўлиб гавдаланса, Шарль оддий, содда йигитчадан аста-секин буржуазиянинг йиртқич, муттаҳам, юлғич вакилига айлана боради. Бальзакнинг фалсафий «Сағри тери тилсими» 1831 йилда ёзган романи буржуа дунёсининг ваҳший қонунлари ҳақида фантастик тарзда ҳикоя қилади. Бу роман ҳам ёш йигит тақдирига бағишланган. Асар қаҳрамони Рафаэль де Валантен истеъдодли шоир ва олим. У кеча-кундуз ўз илмий иши устида бош қотиради. Рафаэль ўз қобилияти билан бутун Парижни забт этмоқчи, шуҳрат қозонмоқчи. Аммо унинг ишлари юришмайди. Севган аёли уни рад этади. Рафаэль ўзини Сена дарёсига ташлаб ўлдирмоқчи бўлади. Аммо бу ишни бироз пайсалга солиб, эски нодир-ноёб буюмлар сақловчи чол антикварнинг дўконига кириб томоша қилади. Бу чол Рафаэлга сирли сағ р и терисини беради. Бу терининг сири шундаки, уни олган кишининг барча истаклари амалга ошади. Шу билан бирга, терининг ҳажми ҳам қисқариб боради. У қисқариб туга ш и билан тери эгасининг умри ҳам тугайди. Рафаэл ь қўлига олган Шарқ афсоналарида учрайдиган бу мўжизакор терига қуйидаги сўзлар тилсим каби ўйиб ёзилган эди. «Менинг эгам ҳамма нарсага эга бўлади, аммо унинг жонига мен эга бўламан. Тангри иродаси шу. Истаганингни тила, ижобат бўлғай лекин

тилагингни ҳаётингга мосла. Жонинг – менда. Ҳар бир тилагингдан умринг кунлари камайгани сингари мен ҳам камаяман. Менга эга бўлишни истайсанми? Ол. Сенга тангри ёр бўлғай. Омин!» Қаҳрамон в а қтинча бўлсада, умрини чўзиш мақсадида бу шартга рози бўлади. Раф а элъ терини қўлига олиши билан ишлари юришиб кетади. Дўстлари кўпаяди. Журналлар унинг асарларини босишга киришади. Аввал йигитнинг севгисини рад қилган зодаган аёл Феодора энди Раф а эль ёнига келиб, унга севги изҳор қилади. Аммо Рафаэль унинг севгисини рад қилади. Тез орада йигит бойиб кетади. Унинг барча орзулари амалга ошмоқда. Шу билан бирга, терининг ҳажми ҳам тоборо қисқариб бормоқда. Бир вақтлар ўзини-ўзи ўлдирмоқчи бўлган Рафаэль энди, ажал кўзига кўриниб турганда, бу фикридан қайтади. Барча хоҳиш-истакларини тўхтатишга, одамлардан йироқлашишга уринади. қаҳрамон терининг ҳажмини кенгайтириш, ҳеч бўлмаса, унинг қисқаришини тўхтатиш мақсадида замонасининг машҳур олимлари бўлган физикларга, кимёгарларга мурожаат қилади. Аммо ҳеч ким сирли терининг қисқариш жараёнин и тўхтата олмайди. Ниҳоят, сағри териси қисқариб тамом бўлади – Рафаэль ўлади. Сағри териси инсонни ҳалокатга маҳкум этган тузумнинг рамзий образидир. Шундай қилиб, буржуазия жамияти ўз қаторидан чиқариб ташлаган киши муқаррар ўлимга дучор бўлади. Борди-ю у киши ўз умрини бирор муддатга чўзар экан, бу тасодифий бир нарса. Аммо ҳалокатга юз тутган кишини суяб қоладиган ҳеч қандай куч йўқ. Зотан, Рафаэл сағри терисига эга бўлади-ю аммо бахтли бўлмайди. Аксинча, у ўзидаги инсоний фазилатлардан, одамгарчилик хусусиятларидан маҳрум бўлди. Ўз ҳаётини доимий хавф хатар таҳликаси остига қўйди. Франция танқидий реализм адабиётининг йирик вакилларидан бири Беранже 1780 йилда Парижда майда савдогар оиласида туғилди. Беранженинг биринчи йирик сиёсий ҳажвий қўшиғи «Қирол Ивето» нашр қилинади. Бу қўшиқни бутун Париж куйлайди. Муаллиф номи ҳаммага шоён бўлади. Беранже Иветони тинчликпарвар, ўз халқи ва давлатининг бахт- саодатини юқори қўядиган сахий қирол сифатида тасвирлайди. Беранже

сатирасининг тиғи буржуа зулм-даҳшатларига қаратилгандир. Уреставрация йилларида сиёсий жиҳатдан ниҳоятда ўткир бўлган қўшиқларини яратади. Бунга шоирнинг «Зотли итлар арзи» номли ўта сатирик шеърини мисол келтириш мумкин. Фредерик Стендаль Франциянинг Гренобль шаҳрида адв о кат оиласида туғилди. Стендель замонасининг кенг иқтидорли кишиси эди. Унинг ижоди хилма-хил жанрларни, санъатнинг турли соҳаларини қамраб олади. Унинг бешта романи «Италия йилномалари» номли новеллалар тўплами, «Анри Брюлар ҳаёти», «Автобиографик мактублар». «Эго т истнинг эсдаликлари» каби асарлари, кундалик ва хотиралари сақланиб қолган. Стендалнинг француз императори тўғрисиа ёзган «Наполеон ҳаёти», «Наполеон ҳақида хотиралар», шунингдек, «Рим», «Неаполь», «Флоренция» номли й ў л лавҳалари «Рим бўйлаб саёҳат», «Турист хотиралари» номли эсдаликлари бор. Муаллифнинг бу асарларида фалсафий. Сиёсий ҳамда эстетик мулоҳазалари баён этилган. Стендаль мусиқа, театр ва бошқа санъат турларини жуда яхши ҳис қила олган. «Италияда тасвирий санъат тарихи», «Гайди Моцрат ва Метастазио ҳаёти» номли асарлари буни кўрсатиб турибди. Стендалнинг «Қизил ва Қора» 1830 йилда ёзилган романидаги қизил сифати «эркинлик», «республика» маъноларини англатса, қора эса реакцион кучларни билдиради. Адиб Дантоннинг «Ҳақиқат. аччиқ ҳақиқат!» деган сўзларини романга эпиграф қилиб оладики, бу билан у асар воқеаларининг фақат чин ҳақиқатни ҳикоя қилишни таъкидлайди. Роман сюжети 1827 йили газетада босилган суд воқеаларидан олинган. Антуан Берте номли йигит ўзи ўқитувчилик қилган хонадон бекаси Мишу хонимга суиқасд қилган ва бунинг учун у ўлим жазосига ҳукм қилинган. Стендаль ана шу суд хроникасини олиб, уни бадиий жиҳатдан қайта ишлаб йирик салмоқдор асар яратади. «Қизил ва Қора» романининг қаҳрамони камбағал дуродгорнинг ўғли Жюльен Сорель. У мактабда яхшигина билим олган, қобилиятли, шуҳратпарас йигит. Жюльен Сорелнинг ҳаракат доираси Верьер, Безансон,

Париж шаҳарлари билан боғланган. Роман қаҳрамони Жюльен Сорель оддий камбағал оиладан чиққан йигит. У чаққон, аққилли ишбилармонлиги билан юқори табақа кишиларидан устун туради. Шунинг учун ҳам Реналь хоним ва Матильдаларнинг муҳаббатини қозонади. Ўзидан бир неча поғона устин турган бу хонимларнинг севгисига сазавор бўлиш Жюльен Сорелда ўз қобилиятига бўлган ишончни янада мустаҳкамлайди. Чунки ҳар иккала аёлнинг диққатини ўзига торта олган ёш қаҳрамон бу ҳолни юқори синф вакиллари устидан қозонган ғалабаси деб қарайди. Шунинг учун Жюльен Сорель атрофидаги ҳукумрон синф вакилларидан, ўша тузумдан уни тан олишларини, ўз қобилиятига яраша жой беришларини талаб қилади. Бу эса эрксевар Сорелнинг ўша замон қора кучларига қарши кураш очганини билдирар эди. Стендаль Италия ҳаётига қизиқиб қарайди, «Парма ибодатхонаси» номли романининг (1830 й.) мавзуси ҳам Италияга бағишланган. Стендаль бу асарига шимолий Италиянинг Парма князлигида рўй берган воқеаларни асос қилиб олса-да, унда реставрация давридаги Европа ҳаётини умумлаштириб кўрсатади. Романда Карбонарлар ҳаракати даврининг акс-садоси, 1795 йилги Наполеон юришлари даврида Австрия зулмидан озод қилинган, сўнгра Напалеон француз тахтидан кетгач, 1814 йилда қайт адан Австрия ҳукмронлиги остига ўтган шимолий Италияда юз бераётган сиёсий воқеалар ифода қилинади. Ёзувчининг «Қизил ва Қора» романидаги Жюльен Сорен каби «Парма ибодатхонаси» романининг қаҳрамонлари ҳам китобхон қалбини ўзига ром қилиш қудратига эга. Европада реакция ҳукм сураётган «муқаддас иттифоқ» тахдид солаётган бир шароитда жасоратли, кучли, иродали ажойиб қаҳрамонлар галлериясини яратиш Стендаль ижодининг демократизмини кўрсатади. Ёзувчи асарлари ҳаётий реализм билан суғорилган. Унинг ҳар бир қаҳрамони маълум давр ғояларини ўзида акс эттиради. Ёзувчи ҳамма вақт ҳаёт ҳақиқатларига содиқ бўлиб қолади. Ўз асарларида дворянлар ўрнига келаётган буржуазия синфининг жирканч томонларига ўт очган ёзувчи

ҳукмрон синфга қарама-қарши қилиб қуйи табақа орасидан чиққан ажоий халқ вакилларини қўяди. Буларга Петро Миссерилл, Жюльен Сорель, Ферранте Палларни кўрсатиш мумкин. Француз адабиётида танқидий реализмнинг кўзга кўринган намояндаларидан бири Проспер Мериме дир. Мериме Парижда рассом оиласида (1803-1870 йилларда) туғилади. XIX асрнинг биринчи чорагида француз адабиётида тарихий мавзуда драма ва романлар пайдо бўла бошлайди. Мерименинг «Жакерия» 1828 йилдаги драмаси ҳам ана шу мавзуда яратилган бўлиб, бу асарида ёзувчи ватани тарихига мурожаат қилади ва XIV асрдаги деҳқонлар қўзғолонини акс эттиради. «Карл IX салтанати солномаси» тарихий романини 1829 йили диний урушлар замонасидан олиб ёзган. Бу роман мавзуи XVI асрда 1572 йилдаги католиклар билан Гугенотлар ўртасиадаги диний хунрезлик воқеаларига бағишланган. Қайта тиклаш даври ҳаёти ёзувчига франциянинг узоқ ўтмиш воқеалари билан боғлиқ ҳолда замонасида авж олаётган диний реаксияни фош қилишга имкон берди. Мериме жаҳон адабиётида новелл а жанрининг таниқли устаси сифатида ном чиқарган. Ёзувчининг бу соҳадаги асарлари орасида қуйидагилар алоҳида аҳамиятга эга: «Таманго» (1829 й.), «Матео Фальконе» (1829 й.), «Этрусс гулдони» (1830 й.), «Иккиёқлама хато» (1833 й.). Мериме новеллалари драматизмга бой, содда, аниқ, равон тилда ёзилган. «Таманго» новелласида оқ танли қулфурушларнинг кирдикорларини фош қилади. Гюстав Флобер (1821-1880 й.) Руан шаҳрида врач оиласида туғилди. Унинг адабий мероси у қадар катта эмас. «Бовари хоним» (1856 й.), «Саламбо» (1862 й.), «Сезгилар тарбияси» (1869 й.), «Авлиё Антонийнинг алданиши» (1874 й.), тугалламмаган «Бувар ва Пекюше» (1880 й.) каби йирик асарлари, учта повести, ҳамда бир неча драматик асарлари бор. Флобер тўнғич асари Бавари хонимда ҳаёт ҳақиқатларини романтик хаёлпарасликка қарама-қарши қилиб қўяди. Ёзувчи б у романда икки хил вазифани олдинга суради. Бири реакцион-романтик асрларнинг ҳаётга яроқсиз, ғоясиз эканини

фош қилса, иккинчиси ҳамма нарса пул билан ўлчанадиган буржуазия шароитида қаҳрамон Эмманинг чинакам севги, дўстлик, гўзалликка интилишларининг заминсизлигини кўрсатади. Европа қитъасида, жумладан, Англияда сиёсий ва инқилобий курашлар ниҳоятда қизиб кетган бир пайтда инглиз адабиётининг йирик вакиллари Ч.Диккенс, У.Теккерей, Ш.Бронте, Э.Гаскеллар ўз асарларида чартистлар ҳаракати таъсирининг ишчилар синфи орасида кенгайиб бораётганини акс эттирдилар. Чарлз Диккенс (1812-1870 й.) инглиз реалист ёзувчилари авлодининг улкан намояндасидир. У Англия жанубида денгиз хизматчиси оиласида туғилган. Диккенс инглиз адабиётида биринчи бўлиб, буржуа шароитида азоб- уқибатларга дучор қилинган оддий халқ ҳаётини реалистик куч билан тасвирлаб кўрсатди. Бойлар билан қамбағаллар орасидаги кескин қарама- қаршиликларни ифодалаган ёзувчи ҳамма вақт қуйи табақа вакилларининг манфаатларини ҳимоя қилади. Диккенс ижодини тўрт даврга бўлиш мумкин: Биринчи даври 1833-1841 йилларни ўз ичига олади.Бу даврда Диккенс асосан, юмористик асарлари билан ном чиқаради. «Боз очерклари», «Пиквик клубининг мактублари», «Оливер Твист», «Николас Никльби» номли асарлари ёзувчининг шуҳратини шоён қилиб юборди. Иккинчи даври 1842-1848 йилларн и ўз ичига олади. «Америка хатлари», «Мартин Чезлвит», «Домби ва ўғ ли » сингари асарларини яратади. Бу паллада Европада синфий кураш кучайган давр эди. Диккенс асарларининг сиёсий ўткирлиги ана шу омиллар билан белгиланади. Учинчи даври 1849-1859 йиллар. Диккенс, асосан, ҳажвиянавис ёзувчи сифатида танилади. Бу йилларда «Давид Копперфильд», «Совуқ уй», «Мудҳиш замонлар», «Митти Доррит» каби ўткир ижтимоий масалаларга бағишланган асарларини яратади. Тўртинчи даври1859-1870 йиллар. Диккенс қарашларида умидсизлик кайфиятлари устинлик қилади. Чунки бу даврда ёзувчи буржуазия тузумининг мавжуд қарама-қаршиликларини бартараф қила олишига кўзи

етмай қолади. Бу йилларга келиб адиб «Икки шаҳар ҳақида қисса», «Катта умидлар», «Бизнинг умумий дўстимиз» каби асарларини яратади. Диккенснинг биринчи асари «Боз очерклари»ни айниқса «Пиквик клубининг мактублари»ни ўқувчилар қизғин кутиб олдилар. Диккенснинг адабиётга қўйган қадами ана шу асарларининг муаффақияти билан бошланиб, бу муаффақият умрининг охиригача ёзувчига йўлдош бўлиб қолди. Диккенснинг биринчи юмористик асари бўлган «Пиквик клубининг мактублари» (1837 й.) унинг шуҳратини бутунлай мустаҳкамлади. Бу асар тез орада дунёнинг барча мамлакатларига тарқалди. Диккенс номи оммалашиб кетишига сабаб бўлди. Асар қаҳрамони Пиквик жаноблари фан йўлида илмий изланишлар қилиб, унинг натижаларини ўзи раҳбарлик қилаётган клуб аъзоларига таништириш ниятида бўлади. Асарнинг комизми яна шу билан кучайтириладики, ўтакетган содда, ҳар нарсага ишонувчан, ҳаётни мутлақо тушинмайдиган Пиквик Лондон кўчаларида чамадони билан, пальтосининг чўнтагига солиб олган дурбини билан ҳамманинг диққатини ўзига тортади. Унинг дўстлари ҳам ўзига ўхшаш ғалати одамлар. Ҳиссиётга берилувчан жаноб Тапмен, шоиртабиат Снодгресс, қўрқоқ, аммо ўзини моҳир овчи деб мақтанувчи Уинкл жаноблари биргаликда Пиквик образини тўлдирадилар. Бу содда, оддий кишилар образлари буржуа вакилларига қарама-қарши чизилган. Чарлз Диккенснинг 1848 йилда ёзилган «Домби ва ўғл и » романи ёзувчи ижодида алоҳида ўрин эгаллайди. Инглиз танқидий реализмнинг ажойиб намунаси б ўлган бу асар марказида йирик капиталист, савдогар Домби образи туради. Домби ўз к о рхонасининг бойиши, гуллаб- яшнашидан бўлак ҳеч нарсани тан олмайди. У аёлларни одам деб ҳисобламайди. Унинг фикрича аёллар к о рхонанинг бойиши учун хизмат қила олмайдилар. Унинг ўғли туғилганда фарзанд кўргани учун эмас, балки к о рхона ишларини давом эттирувчи ў ринбосар, мер о схўр туғилгани учун қувонади. Ўғли Польни савдо мактабига олти ёшида бериб унинг эрта вафот этиб кетишига сабабчи бўлади.

Уильям Теккерей 1811-1863 йилларда яшаб ижод этган. Англияда танқидий реализм адабиётининг яна бир забардас вакили Диккенснинг замондоши буюк сатирик ёзувчи Теккерейдир. У. Теккерей Ҳиндистоннинг Калкутта шаҳрида инглиз хизматчиси оиласида туғилган. Унинг бирқанча ҳикоялари, ҳажвий қиссалари, ўз даври ҳ аж в и ётидан ҳамда тарихий мавзулардан бир неча романлар ёзган. «Сноблар китоби» (1847 й.), «Шуҳратпарас т лик ғулғуласи» (1848 й.), «Ньюкомлар» (1855 й.), «Генри Эсмонд тарихи» (1852 й.), «Виргиниялилар» (1859 й.) ва бошқалар. Теккерейнинг номи айниқса «Сноблар китоби, «Шуҳратпарас т лик ғулғуласи» номли асарлари билан бутун оламга танилган. Теккерей Сноблар китоби асарида илк бора сноб сўзини исте м олга киритди. Снобизм тушунчаси остида ёзувчи Англия давлат тузумининг юқори қатламларида ҳукм сураётган иллатларни кўзда тутади. У.Теккерейга оламшумул шуҳрат келтирган асари «Шуҳратпарастлик ғулғуласи» номли романи бўлиб, унда ёзувчи буюк ҳажвиянавис даражасига кўтарилади ва Англия реалистлари қаторидан абадий жой олади. Бу асар ижтимоий-си ё сий романдир. Романда XIX асрнинг бошларидаги Англия воқеалари тасвирланган. Романнинг асосий қаҳрамони Бекки Шарп ва Эмилия Сэдли исмли қизлар. Иккала қиз ҳам қизлар пансионида ўқийди. Эмилия Сэдли келажаги учун унинг бой ота-онаси қайғурса, Бекки Шарпнинг келажаги учун ҳеч ким қайғурмайди. Унинг ўзи ҳаётда ўз ўрнини топиши керак. Пансионни тугатгач Эмилия Офицер Жорж Осборнга турмушга чиқади. Лекин унинг эри хиёнаткор қаллоб бўлиб чиқади. Иккинчи қаҳрамон Бек к и Шарп эса офицер Родон Кроулига унинг бойлиги учун турмушга чиқади.Бекки юқори табақа вакиллари орасидан жой эгаллаш учун ҳарқандай разилликка тайёр ҳатто мунофиқлик, эрига хиёнат қилишгача бориб етади. Бекки Шарп, Эмилиялар яшаб турган жамият шуҳратпарас т лик васваса қурган жамиятдир. Бу жамият аъзоларига айёрлик, мунофиқлик, ахлоқсизлик каби иллатлар сингиб кетган. Теккерей ан а шу ҳолни жуда ишонарли тасвирлайди.

XIX асрга келиб Европада сиёсий курашлар, чиқишлар авж олди. Бу даврда яшаб ижод қилган буюк немис шоири ва мутафаккири Генрих Гейне асарларида на шу озодлик ғояларининг ифодаси яққол кўринади. Генрих Гейне 1797-1856 йилларда яшаб ижод этган шоирдир.Рейн дарёси қирғоғидаги Дюссельдорф шаҳрида савдогар яҳудий оиласида туғилган. Г. Гейне ижодининг юқори чўққиси бўлмиш «Германи я. Қиш эртаги» 1844 йилда ёзган достонида шоир ватаннинг озодлиги, келажаги ҳақида қайғуради. Шоир достондаги қиш сўзи орқали Германиянинг қолоқлигига, у ерда ҳукм сураётган жаҳолатга ишора қилади. АҚШ адабиётида танқидий реализм XIX асрнинг биринчи ярмида бошланган қулчилик тартибларини бекор қилишга қаратилаган аболиционистлар ҳаракатида яққол намоён бўлади. Бу ҳаракатнинг тарафдорларидан бири Гарриэт Бичер-Стоу эди. Гарриэт Бичер-Стоу 1811-1896 йилларда яшаб ижод этган ажойиб адибадир. У Коннектикут штатининг Личфильд шаҳрида руҳоний оиласида туғилади. Бўлажак ёзувчи пуритан мазҳабининг қаттиққўл талабларига риоя қилиш руҳида тарбияланади. Унинг отаси, акалари, эри хуллас барча оила аъзолари диндор кишилар эди. Бу оилада «Инжил» китоби муқаддас ҳисобланар, ҳар якшанба ибодадхонага бориш, нарги дунё мавжудлигини эсдан чиқармаслик зарурий бир ҳол эди. Г . Б ичер-Стоу ўн уч ёшидан бошлаб ўзини ўқитувчилик касбига бағишлади. Шу билан бир вақтда ҳар турли журналларда очерклар ва ҳикоялар билан кўрина бошлади. Адибан ин г дастлаки асарларида фермерлар ҳаёти, диний ўгитлар, пуритан мазҳабининг турли ақидалари, ичкиликнинг зарари каби хилма-хил мавзулар тилга олинади. У ўзининг бу асарларини муҳтожлик исканжасида яшаётган оиласининг тирикчилигини енгиллаштириш мақсадида ёзар эди. Жанубнинг қулдор ер эгалари ўзларининг серҳосил далаларида пахта, каноп, маккажўхори етиштирар, шу сабабдан қуллик тартибларини сақлаб қолиш учун зўр бериб ҳаракат қилар эдилар.

Адолатсиз қонун Бичер-Стоунинг ҳам муътадил қарашларига зарба берди, уни қул негир масаласига фаолроқ аралашиши учун туртки бўлди. У «Миллий давр» ҳафталик журналининг таклифи билан негирлар ҳаётидан ҳикоя ёзишга киришди. Бу «Том тоғанинг кулбаси» асари эди. У 1852 йилда алоҳида китоб шаклида босилиб чиқди. Бу китоб ўз муаллифи номини бутун дунё китобхонларига таништирди ва адибага мисли кўрилмаган шон-шуҳрат келтирди. Бундай бахт адабиёт тархида камдан-кам ёзувчига насиб бўлган. Роман қаҳрамони Том тоға ўз оиласи билан қулдор Шелби хонодонида қарам. Том ўз хўжайинига халол хизмат қилади. У ғоятда тақвадор ва диндор ҳамда итоатгўй инсон. Ёзувчи «Том тоғанинг кулбаси» романида қулчиликнинг жирканч қиёфасини аёвсиз фош қилиб ташлайди. Асарнинг бутун-бутун боблари негирларнинг чидаб бўлмас даражадаги фожиали ҳаётини, шафқатсиз оила драмасини кўрсатишга бағишланган. Хуллас, XIX аср танқидий реализм адабиёти шу даврнинг буюк ижодкорлари Стендаль, Бальзак, Диккенс, Флобер, Геней, Бичер-Стоу, Ж.Беранже, П.Мериме, У.Теккерей каби санъаткорлар ижодида ўз ифодасини топган. Бу ёзувчилар буржуа шароитида ҳаракат қилаётган, ўша шароит, ўша муҳитда қарор топган ҳамда ўша муҳит ва шароит учун характерли бўлган типик характерларни, типик образларни яратишга муаффақ бўлганлар. Стендальнинг Жюльен Сорель, Бальзакнинг Вотрен, Растиньяк, Диккенснинг Николас Никкльби, Теккерейнинг Ребекка, Шарп каби қаҳрамонлари типик шароитнинг типик образлари ҳисобланади. Танқидий реализм қарор топишида Стендаль қарашлари ҳам муҳим роль ўйнайди. У ўзининг «Расин ва Шекспир» 1825 йилг и рисоласида санъат ва санъаткорнинг роли ҳақида гапирар экан, XVIII аср маърифатпарварларига эргашади. Классицизм санъатининг қотиб қолган догмаларига қарши, санъат ижтимоий ҳодиса эканини, у даврлар ўтиши билан ўзгариб туришини кўрсатади. Стендалнинг фикрича, санъат ижтимоий мақсадларга хизмат

қилиши, ўз даврининг ўткир қуроли бўлиши керак. Санъаткор ўз санъатига оммани эргаштириши лозим. Танқидий реализм романтизмдан фарқли ўлароқ, тасвирлаётган воқеа ва ҳодисаларнинг асл моҳиятини очиб беришга хизмат қилади. У ҳар бир воқеа ва ҳодисага тарихий жиҳатдан аниқ ёндашади. Шунинг учун танқидий реализм адабиётида тарихийлик муҳим роль ўйнайди. Танқидий реализм адабиёти вакиллари зулумга асосланган тузумни, унинг вакилларини аёвсиз фош қилиб ташлайди. Агар ёзувчи тасвирлаётган воқеа-ҳодисаларга танқидий ёндошмаса, танқидий реализм адабиётининг вакили бўла олмайди. Чунки буржуа тузуми ҳақида ҳақиқатни гапириш ўша тузум иллатларини кўрсатишни тақоза қилади. Ажойиб инглиз романистлар плеядасини ташкил қилувчи Диккенс билан Теккерей мисс Бронте ва мистрис Гаскелл ҳамда Бальзаклар ўз асарларида капитализм дунёсига нисбатан ана шундай муросасиз муносабатда бўлганлар. Бу ёзувчилар ўз қаҳрамонларининг ички дунёсини бутун мураккаблиги ва руҳияти билан ёритиб бера олганлар.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет э л адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987, 144-153-бетлар. 2. Бальзак О. Евгения Гранде. Роман. – Т.: Бадиий адабиёт нашриёти, 1964.- 212 бет. 3. Бальзак О. Горио ота . Роман. Русчадан С.Муҳаммаджонов таржимаси. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти, 1968. - 296 бет. 4. Бальзак О. Са ғ ри тери тилсими. Русчадан М.Мирзоидов ва М.Маҳмудов таржимаси. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. - 296 бет. 5. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 83-84-бетлар. 6. Моруа А. Прометей, или Жизнь Бальзака. – М.: « Радуга » , 1983. – 672 с. 7. Грифков Б.А. Как работал Бальзак. – В кн.: Грифков Б.А. Психология писателя. – М.: Художественная литература, 1988. – 462 с. (Стр. 278 – 450).

Похожие

Г.Г.Маркес ижоди ва магик реализм

XIX аср танкидий реализм адабиёти. ХIХ аср охири ХХ аср бошларидаги чет эл адабиёти

Романтизм адабиёти Байрон ва Гюго ижоди

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди

Америка адабиёти Ж.Лондон ва Э.Хеменгуэй ижоди