«Панчатантра» масали - Литература - Рефераты

«Панчатантра» масали

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

172 KB

Режа: 1. Шоҳ тахти ҳакида ўттиз икки ҳикоя» 1.1 «Веталанинг йигирма беш ҳикояси 1.2. Уч куёв 1.3. Шоҳ ва қурбонлик келтирувчи» 1.4. «Шоҳ тахти ҳакида ўттиз икки ҳикоя» 2. “ Тўтинома ” 2.1. «Shukasaptati» 2.2. «Муладеванинг қарори»

«Панчатантра»  «Беш асосий ҳолат» ёки «Беш китоб» деб таржима қилинади. «Панчатантра» масал жанрига кирувчи асардир, чунки ундаги барча образлар ҳайвонлар бўлиб, ҳайвонлар образи орқали инсоннинг ҳаётий муаммолари панд-насиҳат тарзида ёритиб берилган. Тахминларга кўра «Панчатантра» мелоднинг III-IV асрларида бунёдга келган. Асарнинг муаллифи қан дайдир брахман Вишнушарман дейилади. «Пачатантра» санскрит тилида яратилган. Унинг илк нусхалари ҳали топилмаган. Лекин асарнинг кейинги даврларда Ҳинди стоннинг турли қисмларида яратилган нусхалари мавжуд. Жанубий Ҳиндистонда эса жайн монахлари яратган нусхалар мавжуд. Булар ичида роҳиб Пурнабхадра 1919 йилда барча нусхалар асосида тузган жайн нусхаси энг мукаммал ҳисобланади. Кейинги давр нусхаларидан Кашмир варианти «Тантракхьяика» номли варианти мавжуд. Бу вариантлар мелоднинг биринчи минг йиллигининг иккинчи ярмида яратилган деб тахмин қилинади. «Панчатантра» VI асрда сурёний тилига таржима қилинган. Шундан сўнг араб ва пахлавий тилларига ўгирил ган. Шу тариқа масал тиллардан тилларга, мамлакатлардан мамлакатлар оша, ўзининг узоқ шарафли йўлларини босиб ўтган. Вақт ўтган сари, тиллардан тилларга кўчган сари «Панчатантра»нинг шакли ҳам, мазмуни ҳам ўзгариб, унинг янгидан янги вариантлари яратилаверган. Ҳ ар бир таржимон унга ўзидан кўп нарсалар қўшган. Шу тариқа асл нусхалар билан бошқа тилларга турли даврларда қилинган таржималар ўртасида жуда катта фарқ юзага келган. 1972 йилда рус ҳиндшунос олими А.Сыркин томонидан «Панчатантра» рус тилига ўгирилган. Ўзбек адабиётига «Панчатантра» биринчи бор ўзининг арабча варианти «Калила ва Димна» асарининг таржимаси орқали кириб келган. «Панчатантра»нинг ўзи эса И. Ғофуров томонидан 1993 йилда биринчи бор ҳинди тилидан ўзбек тилига ўгириб чот эттирилган. Ҳ инд адабий анъанаси бу асарни «сиёсат дарси китоби» деб ҳам атайди. Бу ҳақда ҳатто ривоят ҳам мавжуд. Унга кўра ақлли ва донишманд Вишнушарман аҳмоқ шаҳзодаларни ҳаёт сабоқларига, сиёсатга, давлатни ва халқни бошқариш сиёсатига ўргатиш мақсадида ушбу масални ёзган экан. Бу асар ҳам анъанавий қолиплаш усулида ёзилган. Асардаги беш қимсмнинг, яъни беш китобнинг номланиши қуйидагича: Биринчи китоб  «Дўстларнинг жудо бўлиши ». Бу қисмда муаллиф асосан шеър ва буқанинг дўстлиги ва бу дўстликнинг айёр тулки туфайли бузилиши ҳақида ҳикоя қилади. Иккинчи китоб  «Д ў стлар орттириш» . Бу китобдаги ҳикоя қарға, сич қ он, тошбақа ва кабутар каби кучсиз ҳайвонларнинг аҳиллик, дўстлик орқали қўлга киритган ютуқлари, душманни қандай қилиб енгганлари ҳикоя қилинади. Муаллиф бу орқали дўстлик кучда эмас аҳилликда эканлигини кўрсатишни бош мақсад қилиб қўйган. Учинчи китоб  «Қарғалар ва бойқушлар» деб номланган. Ушбу ҳайвонлар образи орқали урушни қандай олиб бориш ва унинг турли усуллари ҳақида ҳикоя қилинади. Тўртинчи китоб  «Эришилганни йўқотиш». Ҳикояда дельфиннинг ўз дўсти маймунга қилган сотқинлиги ҳақида сўз боради. Дўстининг ёмон ниятини сезиб қолган маймун жон сақлаб қолиш учун дельфинга турли ҳикоялар сўзлаб беради ва натижада омон қолади.

Бешинчи китоб  «Аҳмоқона ишлар». Бу китоб олдингиларига қараганда композицион қурилиши жиҳатидан анча фарқ қилади. Б у қисмда қолиплаш усули, яъни ҳикоя ичида ҳикоя усули кенг қўлланилган . «Панчатантра» асари таъсири остида ҳинд адабиётида жуда кўп бошқа асарлар  ҳикоя лар, эртаклар, масал лар ва притчалар бунёдга келган. Жумладан, «Ҳитопадеша», яъни «Ибратли ҳикоятлар» «Панчатантра» таркибидаги ҳикоялар асосида бунёдга келган. Бу асар эрамизнинг Х- Х III асрлари орасида яратилган деб тахмин қилинади. «Панчатантра» масалининг довруғи ўз вақтида Эрон ва Араб мамлакатларига ҳам ёйилиб кетган. Ривоятларда айтилишича , қадимги Эрон шоҳларидан бири ўзининг вазири Бурзоени Ҳиндистонга мана шу асарни ўғирлаб келиш учун махсус юборган экан ва у бу ишни уддасидан чиқиб «Панчатантра»нинг бир нусхасини олиб келиб уни форс тилига ўгирган. Кейинчалик форс тилидан «Панчатантра» масали араб тилига таржима қилинган. Таржималар жараёнида «Панчатантра»нинг нафақат маз му ни ёки тузилиши, балки номи ҳам ўзгариб борган. Таржимонлар асарга эркин ёндошганлар, ўз даврига қараб асарга қўшимчалар киритганлар. Жумладан, араб адабиётидаги машҳур масал «Калила ва Димна» «Панчатантра»нинг арабча варианти эмас, балки мустақил бир асарга айланган. «Калила ва Димна»нинг ўзбек тилида бир неча хил таржимаси мавжуд. Кейинги ўн беш йигирма йил мобайнида асар бир неча бор кўп нусхаларда нашр этилди. Асарнинг Суюма Ғ аниева ва Иброҳим Ғ офуров таржималари остидаги нашри китобхонлар ўртасида кенг тарқалган. «Панчатантра» масалининг ёзилиш тарихига оид қуйидаги ривоят мавжуддир: Заминда жамики қутлуғ сўзлардан Вишнушарман ажратди асл мағзини Ва яратди дилларга фароғат берган «Панчатантра» номли беш китобни. Жануб ўл к асида Маҳиларопя деган шаҳар бор эди. У ерда дунёнинг барча билимларидан хабардор бўлган шоҳ Амарашакти умр кечирар эди. Кўпдан  кўп шоҳларнинг тожларини безаган лаълу жавоҳир лар унинг пойини нураф шон қилиб турарди. Унинг билмаган ҳунари қолма ди, ҳаммасида мислсиз ягона билимдон бўлди. Подшоҳ нинг ҳаддан зиёда тентак уч фарзанди бор эди: Васушакти, Уграшакти, Ананташакти. Подшоҳ ўз ўғил ларида илму ҳунарга рағбат йўқлигини кўриб вазиру вузароларини чақириб уларга айтади: «Маълумингизким, фарзандларим илму донишдан юзларини угирдилар. Уғилларимга қарасам, ҳатто ғанимлар йўқлиги ҳам мени қувонтирмай қўяди. Ростдан ҳам, тўғри айтилган экан: Дунёга келмагану тарк этган зиёнсиздир, Онадан туғма тентак барчани абгор қилур . Яна: Кимга керак сути йўқ сигир? Нодону жо ҳ ил ўғил қандай наф берсин? Ишқилиб, бир йўлини топингким, уларга ақл кирсин!

Шунда вазирлар дедилар: «Олампаноҳ! Одамлар илму ҳолнинг ўзини ўрганишга ўн икки йил сарфлайдилар. Уни батамом билиб олганларидан сўнг кишига донолик берув чи қутлуғ билимларни ўрганадилар. Ана шундан кейин гина уларнинг ақллари киради». Вазир Сумати деди: «Олампаноҳ! Умримиз бебаҳо. Нутқ илмини узоқ йиллар ўрганиш керак. Фарзандларинг қанчалик тез оқил бўлиб етишсалар, шунчалик яхши. Бекорга айтмаганлар: Илмнинг чеки йўқ, умр эса қисқа, Билсанг бўлди фақат моҳиятини. Сув аралашган бўлса сутга ў рдаклар Ажратиб олурлар сутни бемалол. Орамизда Вишнушарман деган брахман бор. Кўп илмларда олиму фозил. Шаҳзодаларни тарбиялашни унга топшир. Ҳеч шубҳа йўқки, уларнинг ақлларини киритиб қўяди. Подшоҳ буни эшитиб, Вишнушарманни чақиртириб келади ва унга дейди: «Эй, муҳтарам зот! Сен шундай қилгинки, менинг фарзандларим жамики илму ҳикматда бошқалардан ўзиб кетсинлар. Мен сенга тилаганингча туҳфалар бераман». Вишнушарман шунда подшоҳга қараб дебди: «О, олампаноҳ! Сенга гапнинг чинини айтай. Мен ўз билимларимни ҳеч қандай туҳфаларга алмаштирмайман. Лекин агар олти ойдан сўнг сенинг ўғилларинг қутлуғ билимлар эгаси бўлиб етишмасалар, мен шу пайтгача орттирган ўз шуҳратимдан воз кечаман. Кўп сўз кимга керак? Майли, менинг арслон янглиғ ўкирганимни жаҳон эшитсин. Мен таъма қилиб айтаётганим йўқ. Мен саксонга кирдим, бебаҳо дунёнинг нафсу ҳавосини еб, Сарасвати ҳунарини адо этайин. Сенга сўзим шу, агар ушбу соатдан эътиборан олти ой ўтиб, сенинг фарзандларинг доно бўлиб етишмасалар, у чоғда олампаноҳ мени худолар измига топширриб қўя колсинлар  деб жавоб қайтарибди. Подшоҳ брахманнинг бу ғаройиб сўзларини эшитиб, аркону давлати олдида ўғилларини Вишнушарманга топширибди ва дили таскин топибди. Брахман подшоҳ ўғилларини ўз уйига олиб келибди. Кўп ўтмай у «Дўст ларнинг жудо бўлиши», «Дўстлар орттириш», «Қарғалар ва бойқушлар ҳақида», «Эришганни йўқотиш», «Аҳмо қона ишлар» номли беш китоб битибди. Уларни шаҳзода ларга ўқитибди. Улар бу китобларни ўқиб донишманд бўлибдилар. Ўша замонлардан бери қутлуғ билимлар хазина си бўлган ушбу беш китоб «Панчатантра» деб аталиб келинади. Ёшлар ундан ахлоқу одобга ўрганадилар. «Панчатантра» асари дебочасида ушбу сўзлар битилган: Кимки машаққат чекиб, қутлуғ илмли бўлди Худолар шоҳи Шакра нобуд қилолмас уни. Мана шу сўзлардан кейин «Панчатантра» асарининг ҳикоялари бошланади. Қуйида «Панчатантра» масалидан бир намуна берилади. Бешинчи ҳикоя

Бир ўлкада жуда катта банан дарахти ўсарди. Қарға унда ўз оиласи билан макон қурганди. Ҳ ар сафар қарғалар бола очганда, дарахт кавагидан қора илон чиқиб, уларни еб қўярди. Қарғалар бу фалокатдан қанчалар безор бўлмасинлар, неча замонлардан бери яшаб келган қадрдон уяларини ташлаб кетишни хоҳламасди лар. Чунки: Қарға, оҳу ва қўрқоқ эски жойдан кўчмаслар, Лекин ботир эр ва фил кезиб юрар юртма-юрт Кунлардан бир куни қарғанинг хотини эрининг пойига тиз чўкиб ялинди:  Хўжам, бу қонхўр илон дастидан ўлар бўлсак ўлиб бўлдик. Ҳ амма полапонларим ни еб кетди. Менинг бошқа тоби тоқатим қолмади. Бу ерлардан бошим оққан томонга учиб кетсам дейман. Бошқа дарахтга кўчайлик. Тўғри айтганлар: Дўст йўқдир соғлиқдан кўра ишончли, Касалликдан ортиқ ёвуз душман йўқ. ҳаммадан қудратли боланинг меҳри, Баридан ёмонроқ очлик ку лфати. Ундан ташқари: Таскин топарми ахир даласини сув босган, Уйига илон кирган, хотини бузуқ чиққан? Бунинг устига ўз ҳаётим ҳам хавф остида қолмоқда. Қарға хотинидан ҳам кўпроқ алам чеккан бўлса-да, шундай деди: «Жоним, ўрганган эски уйимизни ташлаб қаерга борамиз? Менга ишон, ул ашаддий душманимизни мен албатта ҳийла билан енгаман. Хотини ишонқирамай деди: «Бу илон жуда заҳарли. Қандай қилиб уни енгасан? Эри деди: «Унга ёлғиз ўзимнинг кучим етмайди. Лекин менинг донишманд дўстларим бор, улардан яхши маслаҳат сўрайман. Уларнинг ёрдами билан золимдан ўч оламан. Қарға шу сўзларни қаҳру ғазаби тошиб айтгач, тагида ўз суюкли дўсти шоқол яшайдиган дарахтга учиб келиб қўнди. Шоқол билан ҳурматини ўрнига қўйиб саломлашди, унга ўз бошига тушган қайғу-аламларни сўзлаб берди ва охирида илтимос қилди: «Азизим, бизга тўғри йўл кўрсат! Полапонларимизни илон ютаяпти, бизни дарду ҳасрат адо қиляпти. Ш оқ ол деди: «Нима қилиш кераклигини мен биламан. Ғ ам чекма, биродар. Золим қора илон ўз тубанлиги туфайли албатта ўлим чоҳ ига тушади. Эшитмаганмисан: Лайлак очкўзлик қилиб балиқларни хўп қирди, Лекин шум қисқичбақа унинг бошига етди. Қарға сўради: «Бу кандай бўлди? Шоқол ҳикоя қилди» (Бу ҳикоя олтинчи ҳикоя сифатида давом этади). «Веталанинг йигирма беш ҳикояси» « Vetalopanchovinshati » «Веталопанчовиншати» асари санскрит тилидан «Веталанинг йигирма беш ҳикояси» деб таржима қилинади. Бу асар эртак жанри даги асар. Асарнинг бош қаҳрамони Ветала исмли шайтон

асар нинг номида акс этган. Иккинчи бош персонаж Викрам шоҳидир. Афсоналарга кўра, мелоддан аввалги 1-асрларда Викрам деган доноликда тенги шоҳ ўтган. У қадимги Ҳин дистондаги буюк давлатларидан бири бўлган Ужжайн шоҳлигида шоҳ бўлган. У ўз ҳукмронлиги даврида Ҳиндистонда янги санага асос солган. Бугунги кунда бу сана унинг номи билан, яъни «Викрам самват» номи билан юритилади. Викрам киритган сана эрамиздан аввалги 57-йилдан бошланади, яъни мелодий йилдан 57 йил олдинда юради. (мелодий 2000 йилда Викрам санасида 2057-йил бўлади). Викрамнинг донолиги ҳақида халқ орасида турли афсоналар юради. Афсоналарга кўра у ботир, қўрқмас, ақлли, билимдон ва сахий шоҳ бўлган. Асарга Викрамнинг донолиги, ҳозиржавоблиги, ботир ва қўрқмаслигини очиб берувчи кичик-кичик ҳикоячалар қолиплпш усулида киритилган. Ҳар бир ҳикоя мазмун жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади, лекин уларнинг барчаси ягона мақсадга хизмат қилади ва ягона ғоя атрофида мужассамлашган. Барча ҳикояларнинг қаҳрамо ни битта, яъни Викрам шоҳидир. Иккинчи асосий қаҳра мон Ветала бўлиб, у бир мурданинг танасига жойлашиб олган шайтондир. Ҳикояларнинг барчасидаги воқеалар шайтон Ветала ва шоҳ Викрам ўртасида бўлиб ўтади. Асарнинг қисқача мазмуни қуйидагича: Викрам шоҳининг олдига ҳар куни бир камбағал, бечораҳол монах келиб унга биттадан ичида кимматбаҳо тоши бор мева ташлаб кетаверади. Ундан мамнун бўлган шоҳ унинг истаган тилагини бажаришини айтади. Монах шунда Викрамдан бир дарахтда осилиб турган, кўмилмай қолиб кетган мурдани олиб уни мозорга олиб боришини айтади. Лекин йўлда у бир оғиз ҳам сўз айтмаслигини, агар айтадиган бўлса мурда яна қўлидан чиқиб дарахтга осилиб қолишини айтади. Викрам ўликни дарахтдан олади ва елкасига ортиб мозорга йўл олганида бирдан мурда, яъни Ветала тилга киради. Ветала шоҳ Викрамга бир топишмоқ тарзидаги ҳикоячани сўзлай бошлайди. Ҳикоя ечимсиз бўлиб унинг ечимини Викрам топиши керак эди. Шу йўсинда Ветала йигирма тўртта ҳикоя айтади, унинг ечимини эса Викрам топиб боради ва Ветала йигирма тўрт марта Викрамнинг қўлидан чиқиб кетиб дарахтга осилиб қолаверади. Лекин йигирма бешинчисига Викрам жавоб қайтармайди. Натижада Ветала ютқазади ва у Викрамга монахнинг бу ишни қилишдан асл мақсади сеҳр-жоду кучига ўзи эга бўлиб олиб шоҳга ёмонлик қилмоқчи эканлигини айтиб беради. Викрам ўткир зеҳни ва зукколиги билан ўлик танага жойлашиб олган шайтон Ветала ҳам енгади, ўз жонини ҳам хавф-хатардан сақлаб қолишга муяссар бўлади ва сеҳр-жоду кучига ўзи эга бўлиб олади. Бу асарнинг ҳам турли даврларга тегишли жуда кўп қайта ишланган вариантлари мавжуд. Улар орасида назм ва наср аралаш ҳолда яратилганлари ҳам бор. Шивдас тақризи остида ишланган варианти тахминан Х II асрларга теги шли, ундан кейинги даврда Жамбҳаладатта варианти шеърий киритмаларсиз ёзилган. Аниқроғи назмда яратилган варианти насрга ўгириб баён этилган. «Веталанинг 25 ҳикояси» эртаги бошқа халқлар адабиётига ҳам ўз таъсирини ўтказган. Жумладан, м ўғу л адабиётидаги «Сеҳрли мурда» («Сидди-Кюр») эртаги, аниқланишича, «Веталанинг 25 ҳикояси» асарининг мўғул адабиётига таъсири натижасида бунёдга келган экан.

Мўғул халқи кўчманчи халқ бўлишига қарамасдан ўзининг миллий адабиётига эга. Айниқса Мўғулистон нинг ғарбий қисмида истиқомат қилувчи ойрат ва қалмиқ элатлари ўзининг бой ёзма адабий меросига эга. Мана шу мерослар ичида халқ орасида кенг тарқалган ва севиб ўқиладиган асарлардан бири «Сидди-Кюр», яъни «Сеҳрли мурда» асаридир. А сар эртаклар мажмуасидан иборат бўлиб, унинг сюжет ва композицияси «Веталопанчовиншати» асари билан деярли бир хил. Уларнинг бир-бирига ўхшашлиги билан бир қаторда фарқли томонлари ҳам бор. Айниқса мўғулча вариантида асар ғоясини ташкил этувчи кириш сўз бутунлай бошқача қилиб яратилган. Ҳ инд асаридаги брахман образи ўрнида мўғулларнинг буддист авлиёси Нагаржуна иштирок этади. Викрам шоҳи образи ў рнига эса мўғул шоҳи Амулунг-Едлегчи образи киритилган. «Веталанинг 25 ҳикояси» да ҳиндуизм элементлари кучли бўлса, мўғул асарида , албатта , буддизм ғоялари кучли. Эртакларда эса Тибет халқи урф-одатлари, миллий анъаналари катта ўрин эгаллайди. Умуман олганда, асар ҳинд асарининг мўғулча варианти бўлишига қарамасдан э рт ак ларда мўғул халқи миллий руҳи, урф-одат ва анъаналари кучли ифода этиганлиги сабаб у мўғул халқининг мустақил бир асарига айланиб кетган. «Веталанинг 25 ҳикояси» ҳинд халқ эртаги сифатида кўпгина тилларига, шу жумладан, рус тилига ҳам таржима қилинган. Асар таркибига кирган эртакларнинг номи уларнинг топишмоқли, панд-насиҳат тарзидаги дидактик эртаклар эканлигини билдириб туради. Эрт ак ларнинг номланиши эса қуйидагича:  Эрнинг бевафолиги ва хотиннинг бевафолиги.  Олижаноб қароқчи.  Шоҳ ва унинг қўмондонининг аёли.  Уч куёв.  Айёр ва гетера.  Уч ота ўғли.  Ҳал қилиб бўлмас қариндошлик.  Адаштириб юборилган бошлар ва ҳоказолар. Веталанинг Викрам шоҳига сўзлаб берган ҳикояларидан бирининг мазмуни қуйидагича: (Шивадас вариантидан олиб рус тилига таржима қилинган). Уч куёв (Учинчи ҳикоя) Шоҳ Веталани яна қайта олиб кетаётганида Ветала ўзининг яна янги ҳикоясини бошлади: «Калинди дарёси бўйидаги Брахмапутра шаҳрида Агнисвами исмли бир брахман яшар эди. Унинг Мандаравати деган бир гўзал қизи бор эди. Кунлардан бир кун уч брахман йигит бу қизни кўриб қоладилар унинг гўзаллигига маҳлиё бўлиб учовлари севги азобида қоладилар ва отаси Агнисвами ёнига келиб уни қўлини сўрайдилар. Отаси бир-биридан мард ва соҳибжамол бу йигитларни кўриб қай бирига қизини беришни билмай боши қотиб дейди: «Сизлар учовингиз ҳам бой-бадавлат, соҳибжамол ва яхши хонадон фарзандлари экансизлар. Мардликда учовингизниинг ҳам донғингиз оламга таралган экан. Лекин менинг қизим эса битта, уни қайси бирингизга

бераман?». Шунда йигитлардан бири деди: «Қизингизни менга берсангиз бу икки дўстим жонини тарк этади, мен эса гуноҳга қоламан». Агнисвами эса бировни гуноҳга қолдиришдан қўрқиб қизини уларнинг ҳеч қайсисига бермасликка қарор қилади. Бу орада Аллоҳнинг иродаси билан Мандаравати оламдан кўз юмади. Уни ёқиб юборганларидан кейин брахман йигитлардан бири унинг қўлини баданига суртиб, қизнинг сочини ўриб олиб дарвешлардек саёҳатга жўнайди. Иккинчи брахман йигит эса унинг суякларини териб олиб турли муқаддас жойларни зиёрат қилгани кетади. Учинчиси эса қиз ёқилган жойда уйча қуриб унинг руҳи покига дуолар ўқиб ўтиради. Кунлардан бир кун брахман дарбадарликда юриб Рудрашарман исмли бир брахманнинг уйига келади ва ундан емишлик бирон нарса сўрайди. Шунда у хотинига қараб: «Хотин, бу олижаноб брахманга ейиш учун бирон нарса бер»  дейди. Овқат пишганида эса боласи йиғлаб қолади ва Рудрашарман болани жаҳл устида оловга отиб юборади. Сайё ҳ брахман ўлик болани кўриб овқат ейишдан бош тортади ва кетиш тараддудига тушиб қолади. Лекин буни кўрган Рудрашарман махсус дуо ўқиб болани тирилтиради. Шундан сўнггина брахман қолишга рози бўлади. У ерда овқатланиб, дуо китобини олиб қизи Мандаравати ёқилган ерга боради. Иккинчи брахман эса қизнинг суякларини турли зиёратгоҳларга олиб бориб уни муқаддас Г анг сувида ювиб у ҳам яна шу ерга қиз ёқилган жойга қайтиб келади. Учинчи брахман эса ҳалигача шу ерда қизнинг руҳи покига дуолар ўқиб ўтирар эди. Иккинчи ва учинчи брахманлар қизнинг суяк ва қў лларини йиғиб Мандараватини танасини ясайдилар, отаси эса ўша китобидан махсус дуони ўқиб унга жон киритади. Қизни тирилганини кўрган уччала брахман уни талашиб яна уришиб қоладилар. Айтчи ш оҳ, улардан қайси бири қонунан қизнинг эри ҳисобланади? «Эй, Ветала, дуо ўқиб жон киритган унинг отасидир, чунки у уни дунёга келтирди. Суякларини олиб муқаддас жойлар ни зиёрат қилган унинг ўғли, чунки у ўғиллик вазифасини бажарди. У ёқилган ерда уйча қуриб унинг руҳи покига дуолар ўқиб ўтирган брахман қонунан унинг эридир. Чунки у эрнинг вазифасини адо эт ган » деб жавоб беради шоҳ Викрам. Шоҳ шу гапни айтиши билан Ветала яна унинг қўлидан чиқиб кетиб дарахтга осилиб қолади. Шу йўсинда ҳикоялар давом этаверади. Олдинги барча йигирма тўртта ҳикояга Викрам тўғри жавоб қайтаради, лекин индамаслик шартини бузади. Шу сабаб ҳар сафар мурда унинг қўлидан чиқиб кетаверади. Охирги йигирма бешинчи ҳикояга жавоб қайтармагач Викрам шартни б ажаргани учун ютиб чиқади ва Веталани мозоргача етказиб олиб боради. «Шоҳ тахти ҳакида ўттиз икки ҳикоя» «Sinhasanadvatrinshatika» «Синхасанадватриншатика» асари санскрит тилидан «Шоҳ тахти ҳақида ўттиз икки ҳикоя» деб таржима қилинади. Қадимги ҳинд адабиётида Викрам шоҳи номи билан боғлиқ эртак жанридаги кўпгина асарлар бор. Улардан бири «Викрамачарита», яъни «Викрамнинг ҳаёти» ёки «Синхасанадватриншатика» («Шоҳ тахти ҳақида ўттиз икки ҳикоя») деб номланади. Бу асар ҳам қолиплаш усулида ёзилган бўлиб, унда Викрам ҳаётига боғлиқ турли воқеалар ҳикоя қилинади. Унга кўра Индра маъбуди

шоҳ Викрамга антиқа ўттиз икки ҳайкал чадан иборат тахт совға қилади. Кейинчалик эса бу тахтлар осмон маъбуд лари томонидан сеҳрлаб қўйилади. Викрам вафотидан кейин эса тахтларни ерга кўмиб қўйилади. Чунки тахтни эгаллашга лойиқ ҳеч кимса топилмайди. Йиллар ўтиб шоҳ Бхожа бу тахтларни топиб олади ва уларни ўзи эгалламоқчи бўлади. Шунда тахтдаги ҳайкалчалар тилга кириб шоҳга: «Сен агар олижанобликда Викрамга ета олсанг бу тахтларга эга бўлишинг мумкин» деб тайинлайдилар ва Викрамнинг қилган олижаноблик ларидан бирини сўзлаб берадилар ва бундай ҳикоялардан ўттиз иккитаси сўзланди, ҳикоялар эса ҳар сафар ҳайкалчаларнинг қуйидаги мурожаати билан тугайди: «Эй, шоҳ Бхожа, агар сенга ҳам шундай олижаноблик хос бўлса унда бу тахтга ўтиришинг мумкин». Шоҳ эса ҳикояни эшитганича жим турар эди. «Шоҳ тахти ҳақида ўттиз икки ҳикоя» асари ХI асрларда яратилган деб тахмин қилинади. Чунки шоҳ Бхожа Парамар авлодидан чиққан шоҳ бўлиб, у ХI асрнинг биринчи ярмида шоҳлик қилган, у ҳам ўзининг ақ ли, адолатпарвар, халқпарварлиги ва жасурлиги билан донг чиқарган шоҳлардан бўлган экан. Асар Бхожа нинг ҳаётлигидаёқ яратилган деган тахминлар ҳам мавжуд. «Шоҳ тахти ҳақида ўттиз икки ҳикоя» асарининг ҳам бир қанча вариантлари мавжуд. Бизгача етиб келганлари «жанубий» варианти, «жайн» варианти ҳамда «қофияли» вариантларидир. Уларнинг барчаси ҳам асл нусха бўлмасдан қайта ишланган вариантлардир. Асарнинг муаллифи ҳам маълум эмас. Қуйида асар таркибидаги ҳикоялардан намуна келтирилади. «Шоҳ ва қурбонлик келтирувчи» (Иккинчи ҳайкалча ҳикояси) Шоҳ Бхожа яна тахтга яқин келиб унга ўтирмоқчи бўлганида, ундаги ҳайкалча тилга кириб дейди. «О шоҳ! Агар сен Викрамдек олижаноб бўлсанг майли унда тахтга ўтирақол! Шунда шоҳ Бхожа сўрайди: «Ҳайкалча, Викрамнинг олижаноблиги ҳақида сўзлаб берчи». «Эй, шоҳ, тингла бўлмаса ҳикоямни» деб ҳайкалча ҳикоясини бошлайди. «Бир куни шоҳ Викрамадитья шоҳлик қилаётган вақтида ўз хизматчиларини чақириб «Эй, хизматчилар, бориб дунёни кезинглар, қаерда антиқа бир нарса, ёки муқаддас бир жой, ёки бўлмаса ажойиб бир воқеани кўрсанглар менга келиб хабар беринглар, мен албатта уни ўз кўзим билан кўргани бораман»  дейди. Бир қанча вақт ўтгач, дунё кезган хизматчилардан бири келиб шоҳга шундай хабар етказади: «О шоҳ, Читракута тоғи ёнбағридаги ўрмонда бир ажойиб ибодат хона бор экан, у ерда гуноҳкорлар ўз гуноҳлари учун Яратгандан кечирим сўраш учун ибодат қилар эканлар. Тоғ чўққисидан у ерга мусаффо сув оқиб турар экан. Кимда ким агар у сувда чўмилса барча гуноҳларидан, ҳатто кечиб бўлмас гуноҳларидан ҳам фориғ бўлар экан. Ундан ташқари у сувда агар жуда катта гуноҳ қилган шахс чўмилса сув унинг танасидан қоп-қора бўлиб оқиб тушар экан. Бу сувда чўмилган ҳар бир инсон покланиб чиқар экан. Ундан ташқари бир брахман кўп йиллардан бери у ерда олов ёқиб қурбонлик ҳам келтираётган экан. Брахман бу ишни неча йиллардан бери давом эттириб келаётганини ҳеч ким билмас экан. У ёқиб тамом қилган

ўтинларнинг қолдиғи тоғ бўлиб кетган. У ҳеч ким билан гаплашмас ҳам экан. Мен кўрган ажойибот шундан иборат». Бу гапни эшитган шоҳ хабарчиси билан ўша ерга бориб бу жойнинг буюклигига ўзи ишонч ҳосил қилиб дебди: «Дарҳақиқат, бу ер жуда муқаддас жой экан. Бу ерда ҳақиқатан ҳам Жагадамбика (маъноси «Тинчлик онаси», Шива маъбудининг аёли Парватининг бир тажассуми яшар экан. Бу ерга келишим билан ўша заҳотиёқ кўнглим жуда равшан топиб, ўзимни енгил ҳис қилаяпман». Шундай деб шоҳ муқаддас сувда чўмилибди, ибодатхонани зиёрат қилибди ва брахман қурбонлик қилаётган жойга бориб ундан сўрабди: «Эй, брахман, қурбонлик келтиришни бошлаганингга неча йил бўлди?» Брахман жавоб берибди: «Мен қурбонлик келтиришни бошлаганимда «Етти донишманд» (яъни «Катта айиқ» юлдузлар туркуми) юлдузи ойнинг Ревати уйининг биринчи бўлагида эди, ҳозир эса у ойнинг Ашвини уйида (ҳинд мунажжимлари ойнинг жойлашишига қараб осмонни «Ойнинг 28 уйига ажратадилар ва уларни ойнинг 28 аёли сифатида таърифлайдилар. Ревати ва Ашвини ўша аёллар нинг исмидир ) Орадан юз йил ўтди. Лекин худо ҳалигача менинг гуноҳимдан ўтгани йўқ». Буни эшитган шоҳ хаёл ан худо га мурожаат этиб ўз қўли билан қурбонлик учун ажратилган нарсани оловга ташлабди. Лекин худо шунда ҳам жавоб бермабди. Шунда шоҳ ўйлаб туриб: «Энди мен ўз бошимни қурбонликка келтира қолай» деб қиличини бўйнига тирабди. Шунда худо унинг қиличини ушлаб қолиб: «Эй, шоҳ, мен сендан мамнунман, тила тилагингни»  дебди. Шунда шоҳ: «Мана бу брахман сенга неча йиллардан бери қурбонлик келтирар экан, нима учун уни шунча вақтгача гуноҳидан кечмадинг? Менга тез эътибор қилганингнинг боиси нимада?»  деб сўрабди. Шунда самодан шоҳга қуйидаги жавоб келибди: «Эй, шоҳ, бу брахман ибодат қилади, кечирим сўрайди, лекин юрагида қатъийлик йўқ. Шу сабаб у менинг эътиборимни қозона олмади. Ахир айтилганку: Кимда-ким номига ибодат қилса, кимда- ким беўхшов ибодат қилса, кимда-ким тарқоқ фикр, хаёлпарастлик билан ибодат қилса,  уларнинг ибодати кучга эга бўлмай бекорга кетади. Демак, худо дарахтда ҳам эмас, тошда ҳам эмас, тупроқда ҳам эмас. Яратган  инсоннинг юрагидадир. Шу сабаб  ҳар бир нарсанинг асоси юракдир. Яна айтилган: Ибодатда, зиёратда, брахман билан, Яратган билан, устоз билан суҳбатда ва дори-дармон қабул қилаётганда унга бўлган ихлосга кўп нарса боғлиқдир. Шоҳ дебди: «Яратган эгам, агар сен мендан рози бўлсанг, мана шу брахманнинг ҳам истагини бажо айла». Яратган дебди: «Эй, шоҳ, сен чинор дарахтидек барчага соя бериб яхшилик қилиб юрасан. Сен ўзингга зарар келтириб бўлса ҳам бошқаларга фойда келтирасан. Айтилганку ахир: «Баҳайбат дарахтлар ўзлари офтоб тиғида куйсалар ҳам ёш дарахт ва новдаларни ўз ҳимоясида сақлайдилар ва ўзлари учун эмас балки бошқа лар роҳати учун мева ҳам берадилар. Демак, бошқалар роҳати учун дарёларда сув оқади, бошқалар ҳаёти учун сигирлар сут беради, бошқаларни таъминлаш учун дарахтлар мева беради, бошқаларнинг бахти учун олижаноб одамларгина яшайдилар». Шоҳни шундай мақтовларга белаб Яратувчи худо ўша брахманнинг ҳам тилагини бажо айлабди. Шоҳ эса ўз юртига қайтиб кетибди».

Шу ҳикояни сўзлаб, ҳайкалча шоҳ Бхожага дебди: «Эй, шоҳ, агар сен ҳам шундай олижаноб бўлсанг, унда тахтга ўтиришинг мумкин». Шоҳ Бхожа эса ҳикояни тинглаганча жим турар эди. «ИБРАТЛИ ҲИКОЯТЛАР» «Hitopadesha» «Ҳитопадеша» асари «Панчатантра»дан ёшроқ. У X - XIV асрлар мобайнида Бенгал вилоятида яратилган. Ҳ инд адабий анъанасига кўра, Нараян Пандит мазкур асарнинг муаллифи ҳисобланади. Асар санскрит тилида ёзилган. «Ҳитопадеша» тузилиши жиҳатидан «Панчатантра»га ўхшайди. Бир қатор мавзулар «Панчатантра» ва бошқа манбаълардан олинган. «Панчатантра»дан олинган сюжетлар қайта ишланган. «Ҳитопадеша»нинг тили «Панчатантра»га қараганда содда ва равон, мақол, матал ва ҳикматли сўзларга жуда бойлиги билан ажралиб туради. Шу сабабга кўра асар ниҳоятда мароқ билан ўқилади. Лекин унинг таркибида «Панчатантра»га кирмайдиган буткул мустақил масаллар ҳам жуда кўп. «Ҳитопадеша» тўрт қисмга бўлинган. Биринчи икки қисм «Панчатантра»нинг биринчи ва иккинчи китобларига мос келади, яъни унда аввал дўстлар орттириш ҳақида сўнгра эса дўстларнинг жудо бўлиши ҳақидаги масал лар жамлан ган. Учинчи ва тўртинчи қисмларига эса «Панчатантра»нинг учинчи китобидаги масал лардан танлаб киритилган. Бу қисмларда урушни олиб бориш ҳақидаги масал «Панчатантра»дек қарға ва бойқушлар ўртасидаги кураш тарзида эмас балки ўрдак ва товуслар ўртасидаги келишмовчилик тарзида ҳикоя қилинади. «Ҳитопадеша»да «Панчатантра»га нисбатан панд-насиҳатга эътибор кўпроқ қаратилган. «Ҳитопадеша»ни дунёга машҳур қилган томони унинг қолиплаш , яъни сюжетнинг ҳикоя ичида ҳикоя шаклида тузилгани, воқеаларнинг деярли ҳаммаси парранда ва ҳайвонлар тилидан сўзланиши ва ҳикматларнинг кўплигидир. Ушбу асар ўз табиатига кўра дидактик асарлар жумласига киради. Ҳ ар бир ҳикоя эзгулик, яхшиликка ундайди, тўғри йўлга бошлайди. Т арбиявий аҳамиятга катта бўлган мазкур асарни ҳиндлар «илм-ҳикмат хазина си » деб бежиз айтмайди. «Ҳитопадеша» кўплаб ғ а рб ва шарқ тилларига, жумладан, рус ва ўзбек тил лар ига ҳам таржима қилинган. ХХ асрнинг ўзида рус тилида уч марта уч хил таржимада нашр этилгани бу асарга бўлган қизиқиш нақадар катталигини кўрсатади. «Ҳитопа деша» ўзбек тилига ҳам ҳинди тилидан Ансориддин Иброҳимов томонидан икки маротаба таржима қилин ган. Биринчи бор кирилл алифбосида 2000 йил ва лотин алифбосида 2008 йил нашр эттирилган. «Ҳитопадеша» қарийб минг йил илгари яратилган. Табиийки, асарда ўша давр ва ўша маконнинг акси бор. Лекин , шундай бўлса-да ундаги умуминсоний қадриятлар ҳар ерда ва ҳар давр учун ўзгармай долзарблигича қолади. Китобда каттага ҳурмат ва кичикка иззатда бўлиш, ахлоқ-одоб қоидаларига риоя қилиш, илм-маърифат, ростгўйлик, жасурлик каби фазилатлар олқишланади. Ва аксинча, хиёнат, иғво, зўрлик, разолат каби нуқсонлар фош этилади. Қуйида «Ҳитопадеша» асаридаги айрим қисқа масаллар намуна сифатида келтирилади.

«Қарға, сичқон ва тошбақа» Қарға билан сичқонни кўриб, тошбақанинг севинчи ичига сиғмай кетибди. Дарров уйига таклиф қилиб, сидқидилдан уларнинг хизматида бўлибди. Ахир айтадилар-ку, меҳмоннинг катта-кичиги бўлмайди деб. Хоҳ бола бўлсин, хоҳ кекса, бундан қатъий назар, меҳмон худонинг бир қиёфасидир. Борди-ю юқори тоифага мансуб кишининг уйига паст тоифадаги одам меҳмон бўлиб келса, у ҳам худди шундай иззат-икромга лойиқдир. Меҳмон ҳар кимнинг ҳам уйига келавермайди, бахтиёр кишиларникига келади. Қарға сичқонни тошбақага таништира туриб деди: Ўртоқжон гапимни эшит: мана шу менинг энг қадрдон дўстимдир. Бошида мендан чўчиб ҳадиксираб, дўст тутинишга унамай турган эди. Қанча гапирдим, сўзладим. Охири тўғрилигимга ишонди. Шундан кейин дўстлашишга кўнди. Бу ёғини сўрасанг, учаламизнинг ичимизда энг ақллиси шу. Бизнинг дўстлигимиз бундан фақат ютади. Ана энди уччаламиз бирга яшайверамиз. Қарғанинг гапидан кейин тошбақа сичқонни қучоқлаб олди. Унинг елкалар и ни силаб туриб деди. «Биз билан дўст тутиниб жуда боплабсан. Бу дўстлигимизни ҳам бутун олам гапиради. «Раҳмат, дўстим, сизларга ҳар қанча миннатдорчилик билдирсам оз. Сизларнинг ўртангиздаги меҳр-муҳаббатни кўриб, кечмишим эсимга тушиб кетди»  дебди сич қ он. «Қандай кечмиш экан? Эшитсак бўладими?»  иккови баравар сўрабди. «Марҳамат. Мана эшитинглар. Шундай деб сичқон сўзлашга тушибди. «Яна бир янги дўст» Бир куни сичқон, тошбақа ва қарға кўл бўйида суҳбат қуриб ўтиришарди. Шу пайт қаёқдандир ўқдай учиб ҳаллослаб кийик келиб қолди. Кийикни кўриб сичқон қўрққанидан қочиб кетди, тошбақа ўзини сувга ташлади, қарға эса қағ-қағлаб учиб дарахтга қўнди. Унинг қағ-қағига бир гала қарға учиб келди. «Ҳой биродар!»  дея гап бошлади тошбақа кийикка қараб  айт, нимадан бунчалик қўрқаяпсан? Қўрқмай бемалол сувингни ич, кейин бирпас ҳордиқ чиқар. Сўнг кетарсан ўрмонга. «Биродар, мен бу ерга бир овчидан қочиб келдим. Бу ўрмонда менинг ҳеч кимим йўқ, ёру биродарим йўқ. Шунинг учун мен билан ўртоқ бўлсанг. Ёлғиз дарахт хунук кўринади, дейишган улуғлар. Сичқон кийикка қараб деди: «Биродар, сен билан шундоқ ҳам дўст тутиниб бўлдим. Дўст тўрт хил бўлади: ўз фарзандинг, қариндош-уруғинг, эр томондаги қариндошлар ва кулфат тушганда кунга ярайдиган дўстлар. Олдимизга келган экансан, энди бизга дўст бўлдим, деявер. Бу гаплар кийикнинг чўккан кўнглини кўтарди, кўнгли анча таскин топди. Қўрқуви ҳам бироз камайди-да, бир дарахтнинг соясида ётиб дам ола бошлади. Қарға кийикнинг олдига келди-да, сўз қотди: «Қани, ростини айт-чи, ўртоқ, нимадан қўрқувдинг? Бу ўрмонда ҳам овчилар борми? « Ҳ а, ўртоқ. Бу ерларда ҳам овчилар пайдо бўлиб қолди. Гап шундаки, шу кунларда Магадханинг ҳукмрони Ганга дарёсининг қирғоғига капа тиккан. Улар саҳарлаб бу кўлга келади. Шунинг учун,

менимча, бу ерда қолиш хатардан ҳоли эмас. Агар гап шундоқ бўладиган бўлса дар ҳ ол гапга қўшилди тошбақа  демак, унда бу ердан жуфтакни ростлаб қолиш лозим. Менимча, тирик қолишнинг бирдан-бир чораси шудир. « Ҳ а-а, гапинг тўғри»  деди сичқон тошбақанинг гапини маъқуллаб. «Бўлмаса овчилар бизни соғ қўймайди. Лекин бир нарсага ҳеч ақлим етмаяпти». «Нима экан у?»  сўради тошбақа ҳайрон бўлиб турган сичқонга тикилиб. Биродар, мана сен-ку бирон-бир кўлга бориб ўша ерда яшайверасан. Қарға ҳам бирон дарахтга ошён қуриб олади. Лекин қийин бўлганда менга қийин. Мен ин ясамасам иложи йўқ, бунга эса вақт кетади, чунки сув жониворининг уйи сувдир, лашкарнинг ишонгани қалъа, подшонинг ишонгани эса лашкар  деган гап бор. Энди бир йўлини қилмасак бўлмайди. Улуғлар айтганки, ҳар нарсани чуқур ўйлаш даркор, ҳар офатнинг чораси ва ҳар ғамнинг ниҳояси бордир. Лекин бунинг учун бироз ақлни ишлатиш керак. Ақли борнинг ҳамма нарсаси бор деявер. Худди шу ақл кучи билан айёр шоқол баҳайбат филни ботқоққа ботириб, ўлдирган экан. «Нима дединг? Шоқол филни ўлдирибди дейсанми?  ҳаммалари анқайганча сичқонга қараб қолишди. «Ҳа, мана эшитинглар. Мен сизларга ўша шоқол ҳақидаги ҳикояни айтиб бераман. “Тўтинома” («Тўтининг етмиш ҳикояси») «Shukasaptati» Ҳинд эртаклари орасида халқ этиборини қозонган эртаклардан яна бири бу «Шукасаптати», яъни «Тўтининг етмиш ҳикояси» асаридир. Санскрит тилида яратилган ушбу асарнинг асл нусхаси бизгача етиб келмаган. Лекин барча ҳинд эртаклари сингари «Шукасаптати» эртаги ҳам кўп марта қайта ишланган. Улардан айримлари етиб келган. Жумладан, биринчиси, санскрит тилида Чинтамани Бхатта томонидан қайта ишланган тўлиқроқ варианти, ва иккинчиси эса, кўп вақтлар ўтганидан кейин назмда яратилган вариантини соддароқ тилда насрда қайта ишланган вариантидир. Асарнинг пракрит тилида назмда ёзилган вариантлари ҳам мавжуд. Ҳинд мутахассис ларининг тахминига кўра ўша пракритдаги назмда яратилган вариантидан кейинчалик насрий варианти ишлаб чиқилган. «Шукасаптати» асарининг бу қайта ишлан ган вариантлари ХII-ХIV асрлар ўртасида амалга оширилган деб тахмин қилинади. Асарнинг қисқача мазмуни қуйидагича: Савдогар Маданавинода сафарга йўлга чиқади ва ёш аёли Прабхаватини уйда ёлғиз қолдиради. Бир неча кундан кейин эрисиз зерикккан аёл бегона эркак билан дўстлашишга қарор қилади. Уларнинг уйида бир тўтиқуш бор эди. Мана шу тўтиқуш аёлни гуноҳ йўлдан тўхтатиш мақсадида уни чалғитиб турли ҳикоялар сўзлаб беради. Тўти қийин аҳволга тушганда нима қилиш лозим, бу ҳолдан қандай қилиб чиқиш мумкин, ахлоқ-одоб йўлида қанчалик катта фойда борлиги ва шу каби турли тарбиявий аҳамиятга эга бўлган ҳикояларни сўзлаб беради. Лекин ҳикоялар орасида ахлоқий нормалардан четга чиқувчи ҳикоялар ҳам йўқ эмас, масалан эрни қандай қилиб

алдаш, уни ўз измига тушириб олиш ва шунга ўхшаш аёларга хос найранглар ҳақида ҳам ҳикоялар мавжуд. Қуйида тўтиқуш ҳикояларидан айримлари намуна сифатида келтирилади: «Муладеванинг қарори» Кейинги кун Прабхавати учрашувга бориш учун яна жавоб сўрайди, шунда тўти дебди: «Майли бора қол, мен сенинг йўлингни тўсмайман, лекин қийин аҳвол га тушиб қолганингда сен ҳам Муладевадек жавоб бера олсанг бас». «Дунёда мурдаларни ёқадаган Бхутаваса (Шива маъбудига хизмат қилувчи ёвуз девлар макони) деган бир жой бор. У ерда Карала ва Уттала исмли икки дев яшар экан. Уларнинг бирининг аёлининг исми Дхумапрабха экан, иккинчисининг исми эса Мегхапрабха экан. Иккала дев ҳам кимнинг аёли гўзалроқ деб доим баҳслашар эканлар. Кунлардан бир кун иккала дев ҳам ўз аёллри билан сайр қилиб юриб Муладева исмли бир шахсни кўриб қ олиб уни қўлидан ушлаб олиб унга: «Бу икки аёлдан қай бири гўзалроқ? деб савол берибдилар, агар тўғрисини айтмасанг ўлдирамиз деб қўрқитиб ҳам қўйибдилар». Аксига олиб иккала аёл ҳам бад-башара, қўрқинчли ва қари экан. Нима деб жавоб бериш мумкин! Муладева дебди: «Дунёда инсонга ўз севгилисидан гўзалроқ ҳеч ким бўлмайди». Айёрлар худоси Муладева шундай деб жавоб берганидан кейин улар уни қўйиб юборибдилар. Бу ҳикояни эшитиб Прабх а вати ухлаб қолибди. «Шукасаптати»даги ўттизинчи ҳикоя мана шундан иборат экан

Адабиётлар рўйхати 1. Гамаюнов Л.С.. Индия. М., 1972 2. Гаврюшина Н., Паевская Е.. Очерк развития индийской литературы нового времени в книге «Новая история Индии». М., 1996. 3. Гринцер. П.А. Основные категории классической индийской поэтики. М., 1986 4. Генезис романа в литературах Азии и Африки. М.,1980 5. Глебов, Н.В., Сухачев А.С. Литература урду. М., 1967 6. Ермакова. Отражение нациолнально освободительного движения в литературе хинди, 1976 7. Ивбулис. В.Я. Литературно-художественное творчество Р.Тагора, Рига, 1981 8. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т., 1982 9. Идеи гуманизма в литературах Востока. М., 1967 10. Идеологические проблемы современной Индии. М., 1970 11. Иномходжаев. Р.Тюрко-персидское двуязычие в литературной жизни Индии XVI в., Т., 1993 12. Из истории культурных связей народов Средней Азии и Индии, М., 1986 13. Изучение литератур Востока, Москва, 2002 г. 14. Индийская лирика II-X вв. М., 1978 15. История всемирной литературы. Том 3, изд. “Наука” М. , 1985 16. История вс a мирной литературы. Том 4, изд. “Наука” М. , 1987 17. Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1966 18. Ламшуков. Индийский просветитель и романист Х. Н. Апте. М., 1974 Литературы Индии. М., 1958 www . tdpu.uz

Похожие

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари

Мақсуд Шайхзода ижоди (Максуд Шайхзода ижоди) реферат

Вишакхадатта ижоди

Саидрасул Саидазизов