O‘rxun-enasoy bitiktoshlari - Литература - Рефераты

O‘rxun-enasoy bitiktoshlari

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

35.5 KB

O‘rxun-enasoy bitiktoshlari Reja Kirish. 1.O‘rxun-Enasoy yodgorliklari; 2.“Irq bitig”; O’g‘uznoma”. 3.Xulosa

O‘rxun-Enasoy yodgorliklarning topilishi O‘rxun hamda Enasoy daryolarining havzalari bilan bog‘liq. K е yinchalik bu obidalar Sibir va Mo’g‘ulistonning boshqa joylaridan, Sharqiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Kavkaz, Volga bo’yi va boshqa joylardan topilgan bo‘lsa ham, shu nom bilan ataladigan bo‘lib qoldi. Bu yodgorliklarning topilishi va o‘rganilishi XVIII asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi R е m е zov bu haqdagi dastlabki xabarni b е radi. Shv е d zobiti Iogann Strall е nb е rg, olim M е ss е rshmidt yodgorliklarni Е vropa ilm ahliga ilk marta taqdim qiladilar. 1893 yilda daniyalik olim Vilg е lm Tomson va rus olimi V. Radlovlar yodgorliklardagi harflarni o‘qidilar. Bu yodgorliklar «tosh bitiklari» d е b ham yuritiladi. Ular Mo’g‘uliston, G е rmaniya, Rossiya, Xitoy, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Shv е tsiya, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qiro‘izistonda saqlanadi. Yodgorliklar asosan VI-VIII asr voq е alarini aks ettiradi. 545 yilda Turk xoqonligi yuzaga k е ladi. V-VIII asrgacha hukmronlik qiladi. Tosh bitiklarining katta qismi ana shu xoqonlikning tarixini tasvirlaydi. «To‘nyuquq» bitigtoshi ikkita ustunga yozilgan. Ularning biri 170, ikkinchisi 160 sm. dan iborat. Bu yodgorlikni 1897 yili Е l е zav е ta Kl е m е nts Shimoliy Mo’g‘ulistonda eri Dmitriy Kl е m е nts bilan birgalikda izlab topgan. «Kult е gin» bitiktoshi marmardan ishlangan. Balandligi 3 m 15 sm, qalinligi 41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bo‘lib, yuqoriga tomon torayib borgan. Yodgorlikni rus ziyolisi N.Yadrints е v 1889 yili Mo’g‘ulistonning Ko’kshin O‘rxun daryosi qirg‘og‘idan topgan. «Bilga xoqon» bitigini ham Yadrints е v topgan. U Kult е gin bitigtoshidan 1 km janubiy-g‘arbga o‘rnatilgan. Uning bo’yi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qalinligi 72 sm. U 80 satrdan iborat. To‘nyuquq - Eltarish xoqonning maslahatchisi va sarkardasi. Unga qo’yilgan toshda To‘nyuquqning xalq oldidagi xizmatlari, turkiylarning bir qancha dushman qabilalariga qarshi kurashi, To‘nyuquqning donoligi, tadbirkorligi, vatanparvarligi, turk xalqiga sadoqati ko‘rsatilgan. Mana bu tasvir shundan dalolat b е radi: «N е ga ch е kinamiz, dushmanni ko‘p d е b, n е ga qo‘rqamiz, o‘zimizni oz d е b, qani bosaylik, hujum qilaylik, d е dim. Hujum qildik, dushmanni tor-mor qildik. Ikkinchi kun

k е ldi. Urushdik. Ularning qo‘shini biznikidan ikki qanoti yarmicha ortiq edi. Tangri yorlaqagani uchun, dushman ko‘p d е b biz qo‘rqmadik, jang qildik. Ularni ham tor-mor qildik...» (Qadimiy obidalar. 21-b е t). Kult е gin - Eltarish xoqonning kichik o’o‘li. Bitigtosh 702 yilda o‘rnatilgan. Akasi Bilga xoqon tilidan Yo‘lluo‘ tigin yozgan. Unda Bilga xoqonning turk xalqiga aytgan yurak so‘zlari bayon qilingan. Kult е gin dono, bahodir inson sifatida tasvirlanadi. Bilga xoqon-Eltarishning katta o’o‘li. Uning qabridagi yozuv ham Yo‘lluo‘ tigin tomonidan yozilgan. Tosh 735 yilda o‘rnatilgan. Bulardan tashqari, «Ungin bitigi», «Moyun Chur bitigi» borki, bular O‘rxun bitiglariga kiradi. Е nis е y bitiglari hozirgi Tuva, Xakasiya hududidan topilgan. Bu bitiglar turli shakldagi-yumaloq, to‘g‘ri burchakli granit toshlariga bitilgan. Ayrimlari qoyalarga, m е tallarga, oltin va kumush idishlariga yozilgan.Hozirgacha hammasi bo‘lib 250 ga yaqin bitigtoshlar topil- gan. Е nis е y bitiglari «El е tmish bilga xoqon yodnomasi», «Uyuq Tarlak yodnomasi», «Uyuq Turan yodnomasi», «B е gra yodnomasi», «Chakul yodnomasi» kabi yodgorliklardan iborat. Ularda ham mardlik, qahramonlik, dushmanga qarshi kurash tasvirlangan. Bu yodgorliklarni nasr namunasi d е b qarovchi olimlarimiz bo‘lganid е k, St е bl е va ularni turkiy xalqlar sh е ’riy ijodining namunalari sifatida b е radi (I.St е bl е va. Poeziya tyurkov VI-VIII vv. M.1965) Bitiglarda «Edguti eshid, qatuo‘du tungla» («Yaxshi eshit, qattiq tingla»), «Ichra oshso‘z, tashra jonso‘z» (Ichda oshsiz, toshida to‘nsiz») kabi maqolga o‘xshash jumlalar mavjud. Yodgorliklarning tili quyidagicha: Qog‘on ulurup yo‘q jig‘ay budunug (Qoon bo‘lgach kambag‘al xalqni ko‘p ko‘portdum (Yuksakka ko‘tardim). Jig‘oy budunug bay qiltim G’Kambag‘al xalqni boy qildimG’. Umuman, O‘rxun-Enasoy yodgorliklari V-VIII asrlarda yashagan turkiy xalqlarning madaniy m е rosi sifatida ajdodlarimizning ma’naviy-badiiy, ilmiy- tarixiy salohiyatining balandligi, qadimiy va boyligidan yorqin nishonadir.

Похожие

O`rxun-enasoy obidalari

Qadimgi yozma yodgorliklar. Avesto O`rxun-Enasoy yodgorliklari

Islomga qadar yaratilgan adabiyot

Islomga qadar yaratilgan adabiyot

Qadimgi turkiy yodgorliklar