Оқила хамиша оқила - Литература - Рефераты

Оқила хамиша оқила

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142.5 KB

Оқила хамиша оқила Ривоятларда айтилишича , тутун чўғ - оловга зорланиб дейди : - Онажон, мен сизнинг қизингиз бўлсам ҳам нега доимо қоп-қораман. Сиз эса, порлаб ёниб турасиз, бунинг сабаби нима? Чўғ шундай жавоб беради: - Қизим, бу иш янги бир иш эмас, дунёда инсон ўз порлоқлиги билан порлайди. Боланинг порлоқ бўлиши учун бир порлоқ ота-онанинг шундай гўзал фазилати билангина инсон улардек бўлмайди. Фарзанднинг ўзи фазилатни касб этиб олиши керак. Шундагина у фарзанди порлайди, ҳамиша чўғдек ёниб туради 1 . Бу ерда шу нарсани ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, қизалоқнинг чўғдек порлаши, гуллаб-яшнаши, эл-севар, меҳнаткаш, доно бўлиб камол топишида ота-она, маҳалла- кўйнинг хизмати катта бўлади. Зеро, инсонда меҳнатсеварлик, гўзаллик туйғусини тарбияламай туриб, уни ҳар томонлама камол топтириб бўлмайди. Бу ерда қиз болалар кўпроқ она тарбияси билан ўсишларини эслатиб ўтиш лозим. Халқда қуш уясида кўрганини қилади, дейилган удумга авлодларимиз азалдан амал қилиб келган. Айниқса, ёши улуғлар оналарга қарата, - қизларингизни диққат – эътибор билан тарбия қилинг. Фазилат, одоб ва гўзал ахлоқ ўрганиб, хулқларини гўзаллаштиринг, уст-бошларидан зиёда ақл- идрокларини тарбия қилинг. Уларни ҳаддан зиёд эрка қилиб ўстирманг. Хар нарсани қизалоқларнинг ихтиёрига ташлаб қўйманг, гап қайтаришга ўргатманг, улар олдида ўзингизни яхши тутинг. Сиз яхши бўлсангиз улар ҳам сизга гап қайтаришга, сўкишга ўрганмайди. Келажакда худди йигитлар каби соғлом, тетик, ўктам, жасоратли, мард, зукко, доно бўлиб ўсишлари учун ҳамма имкониятларни яратиб беринг. Ана ўшанда қизингиз эртаг-у ривоятлардаги Тўмарис, Маликаи Жаҳон, Барчиной, Гулойим, Маликаи Хуснободлар каби баркамол бўлиб ўсишади, - деган панд- насиҳатлари оналаримиз учун дастурил амал бўлиб келган. Жуда кўп достон, эртакларда халқимиз ўз орзу армонларини илгари суришган, она қизларини асосий қаҳрамонлар сифатида ижод чўққисига кўтаришган. «Маликаи Жаҳон», «Маликаи Хуснобод», «Саид Хезимкаш», «Подачининг қизи», «Нони ҳалол» каби эртакларнинг бош қаҳрамонлари хотин-қизлар. Хаёл қилмайдиган, орзу қилмайдиган одам, халқ йўқ. Халқ ҳамиша тинч, тўқ, бахтли ҳаёт ишқида яшашни орзу қилган. Ўз ҳукмрон доираларини мот қилиш, уларни тахтларидан ҳайдаш; жуда бўлмаган тақдирда уларга хотин, 1

куёв бўлишдек эзгу ниятлар уларга хамроҳ бўлиб келган. Баъзан хонлар, подшолар, бойлар, амалдорлар, турмуш қурмоқчи бўлган маликалар томонидан қўйиладиган жуда қийин, ҳатто, бажариб бўлмайдиган шартлар, жумбоқларни меҳнаткаш халқ вакиллари куч, билим, маҳорат-у зукколик, донолик билан ечишлари фикримизга асос бўлади. Бу ерда кўпроқ вазифалар хотин-қизлар зиммасида бўлганидан оналар, бувилар, момолар ўз қизалоқларига, набира-чевараларига улар оламга келишлари биланоқ ақл бўладилар. Уларни сабр-тоқатли, ишбилармон, ҳаётда содир бўладиган ҳар қандай жумбоқ, тўсиқ-ғовни оғир-босиқлик, донолик, мардлик билан енгиб ўтишга ўргатадилар. Бу ғоя бугунги кунда оилаларда, маҳаллаларда, болалар боғчаларида амалга оширилмоқда. Айниқса, жумбоқди эртакларни бу давр болаларига ўқиб, ҳикоя қилиб, айтиб бериш расм тусига кирган. Бу ғояни илгари сурган эртакларда жумбоқларни ечиш, ечишга ўргатиш ишлари болалар боғчаларида, оилаларда, маҳаллаларда расм тусини олганлигини кузатдик. Бу ерда яна бир нарсани таъкидлаб ўтишимиз лозимки, баъзи одамлар таҳлилга тортилган кўпгина жумбоқли эртаклар ёшлари катталар учун, нега бундай асарларни мактабгача таълим ёшидаги қизалоқларга ўқиб бериш, ҳикоя қилиб бериш мумкин, улар буни тушунмайдилар-ку, онг фикрлари камлик қилади-ку, деган тушунчада ҳам бўлишлари мумкин. Йўқ, бола тушунади. Фақат катталар буни хоҳлашса. Инсон оламга келиши биланоқ онанинг алласи, қўшиғи, ҳатто, ўзини-ўзи овутиш учун айтган эртагини ҳам тушунади. Бу фикримиз минг бор синаб кўрилган. Яна қўшимча қилиб руҳшунос олима Ойгул Йўлдошеванинг «Тошкент оқшоми» газетаси саҳифасида бир қатор ёш оналарга берган жавоблари ҳам фикримизга тўла- тўкис асос бўлади: Сўзлашишни ўрганамиз «Ўғлим олти ойлик бўлди. Негадир бувисининг у билан қилган муомаласи менга унчалик ёқмаяпти. Ўзим эса ҳали ёш бўлганим учун бола тарбиялашда тажрибам йўқ. Менга маслаҳат берсангиз, боланинг тили тезроқ чиқиши ва ҳеч бир камчиликларсиз гапириши учун у билан қандай муомалада бўлишим керак? Собира МЎМИНОВА. Кўкрак сути эмадиган болалар оғзингиздан чиқаётган товушларни, уларнинг талаффузини жуда яхши қабул қилади ва ўзлаштириб олади. Унга болалар қўшиқларидан куйлаб беринг, эртаклар айтиб беринг. Сокин ва тантанавор, тинчлантирувчи ва юрак ўйнатадиган, паст ва баланд овозларда айтинг, албатта, маъносидан келиб чиқиб. Ва, албатта, бола сизнинг

гапираётганингиздаги қош, кўз ҳаракатларингизни, сўзларни талаффуз қилаётганда оғзингиз қандай қимирлашини кўриши шарт. Сиз учун жуда масъулиятли топшириқ: бола билан гаплашганда шунчаки эмас, катталар билан қилинадиган маданиятли муомалангизни қилишга одатланинг. Сўзларни, ҳарфларни ўз ўрнида қўллашга, тўғри талаффуз қилишга ҳаракат қилинг. Унутманг, бола ўз она тилидаги сўзларга қўйилаётган урғуларни, фонетик қоидаларни бир ёшгача бўлган даврда ўрганади ва жуда узоқ вақт хотирасида сақлаб қолади. Агар бу даврда у билан тилингизни бураб (яъни болага тақлид қилиб) гаплашсангиз ёки бари-бир тушунмайди, деб ўйлаб, жимлик билан парвариш қилсангиз, болангиз мактабга бора бошлаганида муаммолар туғилиши мумкин. Гапирганда тутилиш, тез-тез нафас олиш, кераксиз товушлар чиқаришлар, ўз фикрини ифодалаб беришга халол беради ва бу унинг ўқишига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Кузатишларга қараганда, кўкрак сути эмиб катта бўлган болаларнинг нутқи сунъий сут билан парваришланган болаларникига нисбатан эртароқ ривожланади. Бундан ташқари боланинг онги, тили яхши ривожланиши унинг тўғри овқатланишига, яъни ҳар куни нималар ейишига ҳам боғлиқ. Бу борада эса болалар асаб касалликлари шифокори ва логопед билан маслаҳатлашиш зарур. Дарвоқе, шифокорларнинг «Болангиз биринчи марта неча ёшида ёки неча ойлигида гапирган?» деган саволига жавоб топиш ҳам осон эмас. Мабодо уларга кечроқ мурожаат қилиб шундай саволга дуч келиб қолсангиз, болангизнинг бирор сўзни ўзи тушунган ҳолда талаффуз қилган кунни белгилаб қўйинг. Қандайдир бўғинлар ёки сўзларни билиб-билмай талаффуз қилганида, бу ҳали унинг тили чиққани эмас. Ёки боладан ўзингиз каби тўлиқ гапиришни кутиб, ҳали гапиришни билмайди, деган жавобни берманг. Дейлик, у сиздан «був бей», яъни «сув бер» дея сўрадими, мана шу кун болангизнинг тили чиққан куни ҳисобланади. Энг муҳими, агар сиз болангизнинг нутқи ҳеч бир камчиликларсиз ривожлансин, десангиз, бўлажак нотиқ билан нотиқларча муомалада бўлинг 1 ». Жуда кўп эртакларда, эртаклар ичида берилган топишмоқларда ҳар қандай мураккаб жумбоқни ечиб, ўз бахтини топган, қавм-қариндоши, эл- юртини бахтиёр қилган доно, ақлли қизлар образи берилган. «Доно қизлар», «Доно Зулайҳо», «Подшо ва деҳқон қизи», «Доно қиз», «Канизак билан подшо», «Подачининг қизи» каби жумбоқли эртаклар шулар жумласига киради. 1

Биз бу эртакларнинг халқ ўртасида ўрганилиши, ўзлаштирилиши, ҳаётга жорий этилишини ўрганиш мақсадида мамлакатимизнинг турли шаҳар ва қишлоқларида бўлиб, оилаларда, болалар боғчаларида, маҳаллаларда кузатдик. Марҳамат шаҳридаги Нодира болалар боғчасининг тарбиячиси Эъзозхон Тошматова катта гуруҳ болалари ёрдамида «Доно қизлар» жумбоқли эртагини, ҳатто, саҳналаштириб юборибди. Эртакдаги подшо (Нодир), вазир (Аҳмад), вазирнинг қизи (Фотима), чол (Ботир), чолнинг қизи (Доно)ни болаларга чиройли қилиб ўргатибди. Ўзи эса эртакчи она образини адо этибди. Асосий ғояси ҳушёрлик, топқирлик, билимдонлик, зукколик. Хаммасининг замирида одоб ётади. Хар бир топшириқ-жумбоқ инсонни тўғри сўз, ҳалол, ахлоқан пок бўлишга ўргатади. Тарбиячи топишмоқ-эртак бўйича машғулот бошлашдан олдин гуруҳ болаларидан одоб тўғрисидаги бир пандномани сўраб олди. Бу жуда қизиқ. Тарбиячи одоб тўғрисида савол-жавобни анчадан бери болалар билан ишлаб юрган бўлса керак машғулот олдидан матнда келадиган оғир сўзларининг маъно ва мазмунини болаларга сўзлаб бергач, у болалар билан савол-жавоб ўтказди. Тахминан қуйидаги савол-жавоб бизни қониқтирди. Тарбиячи, - У дунё ва бу дунёни нима билан топиш мумкин? Жамила, - Яхшилик, илм ва тўғрилик билан. Тарбиячи, - Надомат чекувчи ким? Анзират, - Шошқалоқ ва ўзбилармон, одам. Тарбиячи, - Донолик оро берувчи нима? Нодира, - Тўғри фикр? Тарбиячи, - Шижоат нима? Халима, - Узр сўрай олиш. Тарбиячи, - Қайси ҳунар энг яхши? Хилола, - Илм олиш. Тарбиячи, - Ким билан дўст бўлиш керак? Аҳмаджон, - Хасаддан йироқ бўлган киши билан. Тарбиячи, - Ақлли киши ким? Латифжон, - Хеч кимга хусумат қилмайдиган киши. Тарбиячи, - Жондан ширин нима? Толибжон, - Дўстларнинг суҳбати. Тарбиячи, - Аслида ширин бўлган энг аччиқ нарса нима? Камолахон, - Жаҳлни ичга ютиш. Эътибор берган бўлсангиз бундай савол-жавоблар халқ педагогикасининг ўзгинаси. Болалар савол-жавоблар ёрдами билан ўз ҳаёт йилларига, келажакка хол-қудрат, ақл, фаҳм-фаросат кўзи билан қарайдиган

бўладилар. Буларнинг ҳаёт йўллари жуда олис. Қанчадан-қанча ботқоқлик, чўл-биёбон, тоғ-тош бўлиши мумкин. Бу ерда яна энг муҳим масалалардан бири кичкинтойлар ўзаро муомала, савол-жавобда оғир-босиқ бўлишни ҳам билиб ўсадилар. Шундан сўнг тарбиячи «Доно қизлар» эртак-жумбоғини оҳиста, болаларга тушунарли қилиб бир неча бор ўқиб берди ва эртакнинг аҳамиятини хол-қудрат ўз шогирдларига баён қилди. Шундан кейин тарбиячи: - Болалар, подшо вазирга қандай жумбоқ берди ва уни неча кунда ечишни айтди? Болалар қўл кўтаришиб «Мен айтаман», «Мен жавоб бераман» дейишди чуғурлашиб. Тарбиячи: - Нодир, сен айта қол, - деди. Нодир: - Подшо вазирга: дунёда учта сабз нарса бор. Шуни бир кунда ечсанг – ечинг, еча олмасанг ўлдираман, деди. Бу жуда оғир топишмоқ. Бу топишмоқнинг жавобини шу вазирнинг суюкли қизи ечади. - Хўш, бу қандай жумбоқ экан? Фотима қўл кўтариб ўрнидан турди ва жавоб берди: - Устоз, Сиз билан бу жумбоқни кўп бор ечганмиз. Демак, биринчи сабз - осмоннинг кўки. Иккинчи сабз-баҳорнинг кўки. Учинчи сабз-дунёнинг кўки. Шу йўл билан жумбоқни ечган доно қиз отасини ўлимдан сақлаб қолди. Тарбиячи, - Болалар, подшо ва вазирнинг жавобидан қониқиб, унга бошқа топшириқ бермадими? – сўради тарбияланувчилардан. - Йўқ, яна жумбоқ берди. Энди бундан ҳам қийин, ечиш жуда мураккаб бўлган топишмоқни ечишга буюрди, - деди Раъно. - Хўш, у қандай жумбоқ экан? – сўради тарбиячи. - Номи қийин, номи қийин чувиллайди болалар. - Э, «Тафта - буфта, хоми-пухта»ми, - деб сўради тарбиячи. - Ха, ҳа, - дейишди болалар баб-баробарига. Тарбиячи бу тушунилиши қийин бўлган сўзлар луғатини хом ва пишган маъносида эканлигини тарбияланувчиларга тушунтирди. Бу жумбоқни вазирнинг доно қизи ҳам ечишга ожизлик қилганлигини фақат унинг устози бўлмиш ўзга юртлик оддий деҳқон қизи бир товуқни сўйиб, патларини юлиб, мана шу «Тафта-буфта, хоми пухта дегани эканлигини тарбияланувчиларга тушунтириб берди.

Эртакда оқила қизнинг отаси вазир ҳам то қизининг устозининг уйига келгунча, дарвоқе, йўлда шу қизнинг отаси, оддий деҳқон одам билан хамроҳ бўлиши ҳамда вазир томонидан айтилган мана бундай топишмоқларни еча олмаганини тарбиячи ўз шогирдларига қайта-қайта ўқиб, ечиб берди: - «Эрталаб вазир йўлга чиқибди. Қараса, қари чол келяпти. Вазир чолга салом берибди-да, гап-сўзсиз индамай кетаберибдилар. Бир оз юргач, вазир гап бошлабди: - Эй ҳурматли отахон, узоқ йўлни яқин қилсак? – дебди. Қари чол айтибди: узоқ йўлни юрмасдан яқин қилиб бўладими, аҳмоқ? – дебди. Яна сўзсиз кетаберибдилар. Шаҳарнинг яқинига борибдилар. Рўпарадан кўп одам бир ўликни тобутда кўтариб келиша берибди. Вазир ҳамроҳи чолдан сўрабди: - Отахон, тобутдаги ўликми, тирикми? – дебди. Чол: - Э, нодон, тирикни тобутга соладими? Албатта, у ўлик-да, - дебди. Икковлари шаҳарга кирибдилар. Шунда вазир: - Э, ота, бу шаҳарда мачит, мадраса борми? – дебди. Чол: Э, аҳмоқ, шаҳар бўлади-ю мачит-мадрасалар бўлмайдими? – дебди. Мачит билан чолнинг уйи тўғрима – тўғри экан. Бобо: - Мана мачит, дебди. Вазир: - Отахон, уйингизга кирмасдан, эшикни тақиллатиб киринг, - дебди ва ўзи мачитга қараб кетибди. Чол ҳайрон бўлиб: «Шу ахмоқнинг ҳам айтганини ҳам бир қилай», деб кичик дарвозасини тақиллатибди. Шу вақт уйда чолнинг қизи чўмилиб турган экан. Қиз кийиниб чиқиб очибди. Қиз отасини уйига олиб кирибди-да: - Э, ҳурматли ота, сиз олдин эшикни тақиллатмай кириб келар эдингиз. Бугун эса тақиллатиб кирдингиз. Бунинг маъноси нима? – дебди. - Э, қизим, бир ахмоқнинг гапига кириб бир тақиллатган эдим-да, - дебди. Қиз: - Э, ота, у ахмоқ эмас экан. У киши менинг шогирдимнинг отаси-нариги юрт вазири экан. У киши йўлда сизга яна нималар деди? – Чол: - Аввал, узоқ йўлни яқин қилайлик, - деди. Қиз: - Сиз нима дедингиз? – деди. Чол: - Мен узоқ йўлни юрмасдан яқин қилиб бўладими, аҳмоқ, - дедим. Қиз: - Бу гапингиз нотўғри. Яна нима деди? – деб сўрабди қиз. Чол: - Ўликни олиб кетаётганларни кўриб, тобутдаги ўликми, тирикми? – деди. Мен, тирикни ҳам тобутга солишадими, ахмоқ, - дедим. Қиз: Яна нима деди? – деб сўрабди. Чол: - Эшикни тақиллатиб киринг, - деди. Мен шу ахмоқнинг ҳам айтганини бир қилай деб, эшикни тақиллатиб кирдим. Қиз: - Дада, сиз у кишининг ҳамма саволларига нотўғри жавоб берибсиз. Узоқ йўлни яқин қилайлик дегани, гаплашиб кетайлик дегани. Тобутдаги ўликми, тирикми дегани шу ўлганнинг кетида боласи қолган бўлса, уни ўлик деб,

ҳисобламайди. Шуни билиш учун сўраган. Шаҳарда мачит, мадраса борми деган мусофир кишиларга бу шаҳарда тунаш учун жой топиладими дегани, эшикни тақиллатиб кириш дегани тўғри, сиз тақиллатмай кирганингизда яланғоч устимдан чиқар эдингиз, - дебди. Чол ҳайрон бўлиб қолибди. Қиз овқат қила бошлабди. Чучвара ясабди. Ёғлик битта патир ҳам ясабди. Чучварани косага солибди. Устига ёғ қуйибди. Устини патир билан ёпибди- да, укасига: «Мачитда бир одам бор, ўша одамга шу бериб айтгин: ҳаво соф, осмонда юлдузлар тўла, ой бутундагин», - дебди. Бола йўлда патирнинг ярмини ва чучваранинг ярмини еб, бетидаги ёғини ҳам ичибди. Вазир: - уйдагилар нима деди? – деб сўрабди. Бола: ҳаво соф, осмонда юлдузлар тўлиқ, ой бутун дедилар, дебди. Вазир: - Бори байт: ой яримта, юлдузлар ҳар жойда битта-битта, ҳаво булут. Бола бу гапни қайтиб келиб қизга айтибди. Қиз даров ўйлаб: э, сен бола, патирнинг ярмини, чучваранинг ярмини еб, бетидаги ёғидан ичибсан-да. – дебди 1 ». Биз бу боғчадан, тарбиячининг халқ оғзаки ижодидан кенг фойдаланиб, иш кўришидан беҳад қувондик. Эътибор берган бўлсангиз, томишмоқлар жуда жўн, оддийдек туюлади. Ана шу оддийликда ҳаёт қайнайди, болаларнинг орзу истаклари мужассамланган бўлади. Бу асар бошдан охирига болаларнинг ахлоқий тарбиясига кучли таъсир қилади. Муҳаммад пайғамбаримизнинг Хадисларидан бирида, - ёнма-ён қурилган бинолар бир-бирларини ушлаб турганидек, мўминлар бир- бирларини қувватлаб турадилар – дейилади. Қаранг, вазирнинг қизи ҳам подшо томонидан берилган: жумбоқни еча олмай, дадасини – вазирни устозига йўллади. Устоз топишмоқни осонгина ҳал қилиб, уни ўлимдан сақлаб қолди. Яна, ҳадисларда, - киши ўз боласига одобдан кўра афзалроқ нарса ўргата олмайди дейилган гапга ҳам бу эртакда жуда катта ўрин берилади. Ўзгага аталган овқатни очкўзлик, одобсизлик қилиб еб қўйган болага берилган танбеҳ гўё бутун эртак тингловчига берилган жазо каби таъсирли жаранглаб туради. Ўзбек одатига кўра ўз уйига ҳам, қўшнисиникига ҳам киришда одам шарпа қилади, овоз чиқаради, эшикни тақиллатади. Ичкарига ижозат сўраб киришлик кўз сабабидандир дейилган Хадисда бу янада жаранглаб туради. Жумбоқда бу мазмун янада таъсирли чиққанини кузатдик. Баъзан ақл ҳақида ўйлайсан. Ақл шундай яширин бойликки, уни кўз билан кўриб бўлмайди ва одамга қараб туриб унинг ақл доирасини сезиш ҳам мумкин эмас. Ақл шундай бир кўзгудирки, агар у баднафислик, ҳасад ҳамда бахиллик чанги билан қопланмаса барча нарсани мушоҳада қила олади. Сирдарё вилоятининг Аҳмад Полвон қишлоғида бўлганимизда бу ерлик 1

Маҳмуд бобо ўн чоқли болакайни атрофига тўплаб турган экан. Билишимизча, у кишини болалар «Эртакчи бобо» дейишар экан. У бугун атрофига тўпланган болаларга эртак-топишмоқ айтиш учун тайёргарлик кўриб турган экан. Бобо бизни яхши кайфиятда кутиб олар экан: - Мен бугун болаларимга доно, ақлли қизлар тўғрисида яратилган эртагу ривоят айтиб бермоқчиман. Бундан олдин бу болалар дилларига тугиб олишлари керак бўлган насиҳатларим ҳам бор. Бу дўмбоқчалар ҳадемай мактаб ёшига етишади. Менинг панд-насиҳатларим, эртак-топишмоқларим бу болаларга ҳали жуда кўп керак бўлади. Отахон атрофида тўпланиб турган болакайларнинг бошларини бир-бир силар экан уларни келажакда ақлли, одобли, ўқимишли инсонлар бўлишлари учун керак бўладиган насиҳатларидан айримларини баён қилди. Бу масалалар нафақат мактабгача таълим ёшидаги болалар учун балки катта ёшлилар учун ҳам зарур эканлигини билиб олдик: - Болаларим, ҳаммага кўркам хулқ билан муомала қилинг; тўғриликни ўзингизга шиор қилиб олинг; мунофиқ, риёкор бўлманг; дўст, қариндош- уруғлар билан раҳм-шафқатли, меҳрибон бўлинг; одамларга фақат яхшилик қилинг; бировнинг омонатига хиёнат қилманг; хайр-эҳсонли, заковатли бўлинг, бахилликдан ҳазар қилинг; дўстларингизга нисбатан самимий бўлинг; ҳаёли ва номусли бўлинг, ҳаё ҳамма гўзал хислатнинг бошидир. Хеч бир фазилат ростлик, тўғриликдан юқори ўрин олмайди. Тўғри йўлга юрган одам номусли, матонатли бўлади, унга ҳеч қандай зиён-заҳмат етмайди. Болалар, буларнинг ҳаммаси яхши. Лекин ёлғончилик, бировни алдаш ёмон. Хаётий тажрибамда кўп бор синовдан ўтказдим. Ёлғонни ҳар қанча яширма, бўяб-пардозлама бари бир ёлғонлигича қолаверади, бир кун бориб: саросима ёки тик «қарай олмаслик», виждон азоби ёки уйқусизлик алдаб орттирилган таги бўш обрўдан ва иззат-ҳурматдан айрилиб қолишдан қўрқиш сингари ҳолатларда намоён бўлади, сўзсиз, иситмаси ошкор қилади. Хуллас, ёлғончига қийинми ёки алданган одамгами, буни ҳам ўйлаб кўриш керак. Хар қалай, ёлғончи ҳам ўз ҳийласининг қурбони бўлади, чунки у мабодо виждони азобланмаган тақдирда ҳам (ахир, виждон ҳам бориб-бориб сийқаланиб кетиши мумкин), ҳамиша: «Фош бўлиб қолсам-а?» – деган қўрқинч ва ваҳима билан яшайди. Бу эса – энг оғир жазодир. Бирор киши ҳақида «ёлғончи одам» деган фикр туғилса, бу унинг умри хазон бўлди, деган сўз. Ёлғончиликдан ҳам кўра оғирроқ номуссизлик йўқ! Номуссизлик... Ха, бу энг даҳшатли нарса. «Шуни бажаришга... сиз чин ваъда бера оласизми...»?

Мана шу «чин ваъда бера оласизми» деган сўз наҳотки иккала суҳбатдошнинг ҳам иззат-нафсига тегмаса? Ёки: «Келинг, очиқчасига гаплашамиз!» - дейишади. Демак, ҳамсуҳбатларнинг бири иккинчисига чин гапиришнм шарт қилиб қўяётган экан, унда шеригининг тўғрилигига ишонмас экан-да? Хўш, шеригининг тўғри гаплар қаторига ёлғонни ҳам қўшиб юбориши мумкинлиги ҳақидаги фикр унинг хаёлига қаёқдан кела қолди? Яхшиси, дангалига «ҳа» ёки «йўқ» деб қўя қолган дуруст. Шаъма ва муғамбирлик қилмай, кесатмай, ёлғон гапирмай, ҳақиқатни рўй-рост «ҳа» ёки «йўқ» деб айтган маъқул. Хақиқат – оддий ва улуғвордир. Хақиқатни айтиш шунчалик қийинми? Ха, баъзан жуда қийин бўларкан. Лекин кимки аччиқ ҳақиқатни тикка айтишга ўзида ирода топа оларкан, бари бир ўша ютиб чиқади. Чунки эл-юрт ҳамма вақт айни ўшандай одамни ҳурмат-иззат қилади. Ахир, мана шунинг ўзиёқ энг олий мукофотмасми? Ёки аксинча... Атрофингдагилар сени ҳурмат қилмай, яхши фазилатларнинг сохта шақилдоқларини илиб олган қалбаки ҳақгўй, қалбаки олижаноб одамни ҳурмат қилсалар (маълум вақтгача, албатта!) – бу сенга алам қилмайдими, ахир? Болаларни алдаган ота. Томошабинни ва китобхонни алдаган санъаткор. Хамкасбини алдаган хизматдош. Дўстига хиёнат қилган ўртоқ. Ёлғончилик вақти келиб беш панжадек билинади-қўяди. Вақт синовига чидаш беролмаган: сохта олижаноблик ҳам, оғзаки дўстлик ҳам, ясама санъат ҳам чил-парчин бўлиб, кули кўкка совурилиши турган гап. Бундан кўпроқ ким жабр кўради? Алданган кишими ёки алдаганми? Хаёт қонуни қатъийдир: сохта ғолиблик мағлубиятга айланиши шубҳасиз. Ақл, заковат донолик оламининг маликаси, фахм-фаросат оламининг қуёши бўлмиш Зулайҳо «Доно Зулайҳо»да юксак даражада тасвирланади. Бобо кўзларини юмиб олиб бу эртак-топишмоқни атрофидаги кинкинтойларга бир неча бор секин, бир маромда, жуда ширали тилда айтиб берди. Бобо эртак айтишни давом эттирар экан набираларнинг қошлари чимирилиб, киприклари оҳиста юмилиб – очилганлигини, улар ўзлари ечишлари керак бўлган жумбоқ бу давр болалар учун анча оғир, мураккаблигини уларнинг юз-кўзларидан, бир-бирларига имо-ишораларидан аниқ сезилиб турар эди. Болалар жон қулоқлари, бутун ихтиёрларини бериб тинглаётган бу жумбоқда қўшни мамлакат подшоси Анвар подшога чопар юбориб, қуйидагиларни ўзига жўнатишни сўрайди: ўттизта тулки, қирқта қизил йўлбарс, саксонта серка, тўқсонта тўрғай, юзта тухум.

Бу топшириқ бутун мамлакат учун оғир юк бўлади. Айниқса, қирқта қизил йўлбарсни топиш ҳаммага ташвиш туғдиради. Топишмоқдан хабар топган Зулайҳо яйраб кулади ва қўшни подшонинг топшириғи оддий топишмоқ эканлигини бу топишмоқни ечиб, унинг натижасини айтиш керак эканлиги қуйидагича шарҳлаши бутун подшоликни лол қолдиради: - Бу жумбоқ одамларнинг ёши. Ўттиз ёшда киши тулкидай юради, қирқида қизил йўлбарс бўлади. Саксонида серкадай бўшашиб, тўқсонида тўрғайдай тили тутилиб қолади, юзга кирган киши тухумдай чайқалиб ётиб қолади. Бу жавобни бобонинг ўзидан эшитган болалар бир-бирларига хурсанд боқиб олишди. Шундан кейин мамлакат подшоси юртидаги барча ақл ва фаросат оламининг билимдонларини йиғиб, бир нечта жумбоқ айтиб, уларнинг жавобларини ечишни талаб қилади. аммо билимдон, ақл-заковат эгаларининг бирортаси подшо олдида, ғоз туриб қўйилган масалани еча олмай изза бўладилар. Лекин Зулайҳонинг ҳар бир топишмоққа қуйидагича донолик билан жавоб бериши топишмоқ тингловчи болаларни анча сергаклантирди, уларни уқувли, фаҳм-фаросатли, доно бўлишга туртки бўлди дейишга тўла- тўкис асосимиз бор: - Дунёда ҳамма нарсадан нима ширин? – сўрабди Анвар подшо. - Асал! – дебди бир донишманд. - Қанд! – дебди яна бир киши. Бу жавоблар подшога маъқул бўлмабди. Қолган донишмандлар нима деб жавоб қилишларини билмай, ўйланиб турган эканлар, шунда ичкарида ўтирган Зулайҳо: - Хамма нарсадан рўзғор ширин, - дебди. Шундан кейин Анвар подшо: - Дунёда ҳамма нарсадан нима аччиқ? – деб сўрабди. - Қалампир, - дебди донишмандлардан бири. - Заҳар, - дебди яна бир донишманд. Шунда Зулайҳо яна жавоб қилиб: - Дунёда ҳамма нарсадан аччиқ нарса ҳам рўзғор... Анвар подшо ақл-заковатда тенгсиз бўлган Зулайҳога уйланибди. Бир куни улар йўлда кетаётганларида қуюнга дуч келиб қолишибди. Шунда Анвар подшо: - Зулайҳо, - дебди. - Лаббай, шоҳим, - дебди Зулайҳо. - Бориб сўрагин-чи, бу қуюн қаерга қўнар экан, дебди подшо.

Зулайҳо узоқ-узоқларни айланиб, қайтиб келибди. Шунда Анвар подшо: - Қуюн сенга нима деди? – деб сўрабди. - Қаерга қўнасан, десам, «Менинг елканимни ел билади, қўнганимни сой билади. Сўраган сен тентикми, сўратган хон тентакми», - деди дебди Зулайҳо. Шундай қилиб Анвар подшо Зулайҳодан яна мот бўлибди. Мактабгача таълим ёшидаги болаларни сўз сўзлашга, сўз сўзлаганда ҳам ақл билан тўғри сўзлашга ўргатиш лозим. Зеро, сўзлаш йўли нотекис ва хавфли бўлиб, кўп хатарларга эга ва ўйламай, фикр қилмай лабни ҳеч бир сўзни изҳор қилишга очмаслик керакки, ўйламай айтилган сўз кўп бошларни фано чавганининг гўйига айлантирган, жон хазинасини эса заволлик ва нуқсон қиморига ютқазган. Сўзлашда бир неча қоида бўлиб, уларнинг ҳар бирига риоя қилмоқ лозим. Биринчиси, шуки, бесабаб ва бемавридлик калити билан такаллум қулфини очмаслик лозимки, сўз гавҳари тўғри ва аниқ бўлса-да, бевақт ва бемаҳал айтилса идрок бозорининг гавҳаршунослари ва қоида билувчилари назарида эътибордан четда қолади ҳамда ҳеч ким уни эшитишга рағбат қилмайди. Яна бир гап. Огоҳлик ва шуур неъматининг лаззатшуносларидан ушбу сўз қолганки, нутқ ва баён, хаёл ва табиат денгизи гавҳарининг ғаввоси бўлиб, ҳар бир соҳиб ҳунар ҳамда беҳунарнинг ҳоли у билан тадқиқ қилинади. Оқил кишилар ақлни амирга, фаросатни вазирга ва нутқни сипоҳга ўхшатадилар. Чунки ҳар нимаики ақл хотирасига келса, фаросат уни тасдиқ қилади, нутқ эса уни ижро қилишга киришади. Агар сўздек хабарчи бўлмаганда дилхаста ошиқларнинг юрагидаги розини маъшуқ қулогига нима етказган бўлар эди?! Агар сўз баҳорининг булути восита бўлмаганида доноларнинг жавҳар ифодаларидан фойда қулоғини ким баҳраманд қиларди?! Назм: Мақсад варағига сўз шерозадир, Ундан ҳоллар маълум ва овозадир. Сўз агар бўлмаса бизга ҳамоғуш, Ақл тили доим бўларди хомуш! Кўринадики, ҳар бир сўз сўзловчи нима демоқчи эканлигини сўз тарозисида ўлчаб иш кўриши керак экан. Аксинча, ўйламай, ҳисоб-китоб қилмай, кўр-кўрона сўзлаган одам хато қилади, нотўғри сўзи учун оиласида, эл орасида ўсал бўлади. Қуйидаги ривоятдаги ўқ мисол ўзини-ўзи ҳижолат қилади:

Бир куни камон билан ўқ бир бўлиб қолишганда ўқ камонга қараб деди: - Эй камон, мен тўғрилигим туфайли тўғри йўлга юриб эъзоз топганман, ҳатто осмонда учиб юрган қушларни ҳам ерга туширишга қувватим етади. Сен эса эгрисан, мен билан тенглашишга уринма, қаршимда улуғлик лофини урма! Шунинг учун ҳам менинг ҳақимда бир шоир ажойиб мисра айтган: Эгри бўлма камон мисоли, Тўгриликни ўргангин ўқдан! Камон деди: - Эй ўқ, қош каби эгрилигим бўлмаганда сенинг қадринг бир пул эди! Сен менинг эгрилигим туфайли эъзоз топгансан. Бўлмаса бир чўпсан, холос, мен бўлмасам сени тупроққа отар эдилар. Тўғрилик қоват туфайли эмас, дилнинг софлиги орқали бўлади. Сен қоватингни тўғрилаш ўрнига дилингни тўғрила! Ўқ камоннинг сўзларидан қаттиқ хижолат тортди. Шу кундан эътиборан унинг юзи мардлар майдонида доимо қизилдир. Байт: Ким камолга интилса ўзини паст тутади, Отлиқ ҳам бора-бора ноилож ерга тушар 1 ! Меҳнаткаш халқ бу ҳақда яна минглаб эртаг-у достонлар битган, ўз мақоли, масали, топишмоғида бу масалани қайта-қайта таъкидлаган. «Канизак билан подшо» эртак-топишмоғида шу ғоя ўз ифодасига эга. Бу эртак-топишмоқни Тошкент шаҳар Гулистон маҳалласида истиқомат қилувчи Холида буви набираларига айтиб бераётганлигининг гувоҳи бўлдик. Бу эртак-жумбоқда ҳам сўзни тежаш, сўз сўзлашда жуда эҳтиёт бўлиш, сўзда озгина хато қилса бу, ҳатто, ўлим билан боғлиқ эканлигини кичкинтойларга ётиғи билан сўзлаб ўтирар эди. Ўзбек халқининг, - оғзи қийшиқ бўлса ҳам бойнинг ўғли гапирсин, - деган мақоли бор. Бунинг замирида ўтмишда бойлар, амалдорлар, подшолар ўзларига маъқул ишни қилганлар, оғзига келган гапни айтганлар. Топишмоқ- эртакда подшонинг суюкли хотинларидан бирининг исми Сарвигул экан. Танти, олифта, сатанг, ўзига ортиқча аро берадиган бу хотинга ўзининг исми маъқул бўлмай қолибди. У бу ҳақда подшога арз қилибди. Подшо... «Агар бундан кейин кимки маликани Сарвигул деб атаса, тилини кесиб, оғзига қўрғошин қуяман» деб фармон берибди. Кўча тасодифларга тўла деганларидек, Сарвигул боғда сайр қилиб юриб, йиқилиб ўлиб қолади. Хамма гап ана шунда. Онажон бу ҳақда набираларига, қўшни болака-ю қизалоқларга жуда чиройли, таъсирли ҳикоя қилиб берар экан бирдан тўхтаб қолди. Болалар ҳайрон. 1

- Хўш, болаларим! Бу совуқ хабарни – яъни Сарвигулни ўлди, деб подшога қандай етказиш керак? – деб сўради. Оғзига тикилиб турган кинкинтойлардан. - Хотинингиз ўлди, деб. - Малика ўлди, деб. - Сарвигул ўлди, деб. - Йўқ, болаларим тўғри келмайди. Хотинингиз ўлди, дейишса, қайси хотиним, дейди. Малика ўлди, дейишса қайси малика, дейди. Сарвигул ўлди, дейишса ўша одамнинг оғзига қўрғошин қуяди. Чорасизликдан ҳеч ким подшога бу ҳақда бирор нарса дея олмабди. Чунки ҳеч ким ўлишни хоҳламайдида. Лекин ўлик ёта бериши ҳам мумкин эмас. Бунинг устига ўз вақтида хабар берилмаганлиги учун саройдаги кишилар яна жазоланишлари мумкин. Сарой кишиларининг боши қотибди. Шу пайт канизаклардан бири дадил овоз билан: « - Мен бориб хабар қиламан, - дебди. Бошқалар уни масхара қилиб: - Шунча ақли расолар турганда, сен чўрига чикора, ўлгинг келяптими, дейишибди. - Майли, - дебди канизак ва чопиб подшо ёнига кетибди. Подшо тахтга ўтираркан. Қиз эшикка яқинлашиб, эшик тирқишидан астагина овоз билан бир мисра шеър ўқибди: Сарвигулнинг соясида сўлди гул нетмоқ керак? Подшо бу мисрани эшитгач, ғам остида қолиб жавоб берибди: Баргидан тобут ясаб, гулдан кафан этмоқ керак» 1 . Болаларимг, ўйлаб, ақл билан айтилган бу сўздан подшо, Сарвигулни қазо қилганлигини билиб, уни дафн этибди. Аммо унинг юрагида ўша канизакка нисбатан адоват сақланиб қолибди. Халқни жазолаб, ҳузур қилиб ўрганган подшо канизакни ўз холига тинч қўймабди. Бари бир уни жазолаш пайида бўлибди. Бир куни қизни ҳузурига чақиртириб: - Маликанинг ўлими ҳақидаги хабарни сен етказганмидинг? – сўрабди ундан. - Шундай, подшои олам, - дебди канизак. Подшо: - Бу ишинг учун сени ўлдиришим лозим эди. Аммо сўз ўйини қилиб, ақл билан иш юритганинг учун сени жазоламайман. Бу ишинг учун сенга давлатимнинг ярмини бердим 1 . 1 1

- Болаларим, соғлик, боши омонлик, ақл, фаҳм-фаросат ҳамиша инсон учун тенгсиз бойлик ҳисобланган. Хеч ким, ҳеч қачон бу бойликни молга, амалга сотмаган. Камбағал, чўри, бир парча нонга муҳтож бўлиб ҳаёт кечираётган канизак мисолида буни яна ҳам яхши билиб олишларингиз мумкин: Подшо: - Бу ишинг учун сенга давлатимнинг ярмини бердим, - дебди. - Марҳаматлари учун ташаккур, - дебди қиз, - мен ҳам ўз давлатимнинг ярмига сизни шерик қилдим, бўлмаса. Подшонинг жаҳли чиқибди. - Сен кимнинг қаршисида турганингни унутма! Мен мамлакат шоҳиман, давлатнинг барчаси менда! Сен қул қизда давлат нима қилсин, э беақл маҳлуқ!.. - Афв этсинлар, подшоҳи олам, - дебди қиз, - давлатингизнинг ҳаммасини берсангиз ҳам уни ақл-идрокимнинг ярмига тенг кўрмайман! Канизакнинг бу жавобидан подшо индаёлмай, мот бўлиб қолади. Хаётда болалар одмови бўлиб эмас, балки дилхуш бўлиб камол топмоқликлари лозим. Уларнинг ҳар бирининг ўзига хос хулқи, кечинма ва орзулари бор. Аммо уларнинг бу хусусиятлари ҳали муқаррар бир жойга келиб, мустаҳкамланиб олган эмас. Уларнинг ҳаммаси доим оғишиб, ўзгариб туради ва борган сари ривожланиб, камолотга етиб боради. 6-7 яшар бу болалар атрофидаги нарсалар тўғрисида кундан-кунга кўпроқ билиб оладилар, ҳис ва туйғулари тобора ўткирлашади, ҳаётга, ўз тарбиячилари, ота-оналари ва ўртоқларига шахсий муносабатлари жиддийлашиб боради. Уларнинг психологияларини яхши билиб олиш жуда зарурдир. Бола ўсиб, етилаётганида унга тўғри таъсир кўрсата билиш учун унинг ички, руҳий ҳаётини чуқур билиб, ўрганиб олиш керак. Ана шундай даврда болаларнинг ёшига, педагогик-психологик тушунчаларига мос келадиган, ўзларига яқинроқ бўлган мавзуларда эртаклардан намуналарни ўқиб бериш, ечимини сўраш жумбоқларни ечишда уларга ёрдам бериш ҳам кутилган натижани беради. Турмуш оғир, яшаш қийин. Айниқса, ўтмишда меҳнат билан, донолиг-у ақл, тадбиркорлик билан ҳаракат қилинмаса оч, яланғоч, юпин бўлиб қолиш ҳеч гап бўлмаган. Шунга кўра ҳар бир ота-она оламга келган фарзандини ўзига, ҳаётга мослаштириб тарбия қилган. Болалар ўзларига нисбатан ақлли, доно, ишбилармон, тадбиркор, ватанпарвар, жасоратли бўлишлари учун ҳаракат қилишган, курашишган. Халқ ўз эртакларида бу мақсадни янада бўрттириброқ кўрсатган. Шу маънода «Камбағалнинг ақлли қизи» жумбоқли эртаги ҳам юзага келган бўлса ажаб эмас.

Халқда: камбағални туянинг устида ит қопибди, деган мақол бор. Ўйлаб кўринг: туя қаёқда-ю одам қаёқда? Лекин одамнинг иши юришмаса, бахтсизликка учраса, юқоридан ҳукмрон доиралар унга таъзийқ ўтказса, албатта у ҳонавайрон бўлади, яқинидан жудо бўлади, бор-бутуни олдириб қўяди. Бу фожиа мана шунга камбағални туянинг устида ит қопибди дейилади. «Камбағалнинг ақлли қизи»да ҳам худди шундай. Воқеа жуда жозибали, камбағал ука-ю бой ака тенг ишлаб, далада деҳқончилик қилишади. галла йиғим-теримида бой камбағалнинг ҳақини кам бериб, ноинсофгарчилик қилади. Бу ғам, бу ташвиш, бу адолатсизлик бутун оиланинг ташвиши, қисмати. Ака-ука масаласи подшога бориб тақалди. У ҳам «Учта жумбоқ айтаман ким топса, ҳосилни ўша олади», деб ишни янада мушкуллаштириб қўяди. Жумбоқлар ҳам жуда мураккаб: «Дунёда нима семиз?», «Дунёда энг югурик нарса нима?», «Жаҳонда энг меҳрибон нарса нима?» дан иборат. Хамиша адолат, тадбиркорлик, ўйлаб иш кўриш, донолик билан иш кўрган инсонлар ҳар қандай қийинчиликни мардонавар енгиб ўтганлар. Бу эртакда ҳам оддий деҳқон қизининг ақлли, доно, зукко эканлиги болаларни руҳлантириб юборади. Унинг ақл, сабр, чидам, хотиржамлик билан жумбоқларни ечиши болалар учун қувончлидир. Мақтанчоқ, сурбет, инсофсиз, мол-давлат олдида ака-укачиликдан воз кечган бой аканинг жавоблари нотўғри ва жуда кулгили чиққан: биринчи жумбоқнинг жавобини тўнғиз, иккинчи жумбоқнинг жавобини айғир (от), учинчи жумбоқнинг жавобини хотиним, деб подшо-ю одамлар олдида кулгига қолади. Камбағал, камгап ука эса қизининг жавобини мана бундай қилиб айтиб беради: - Дунёда энг семиз нарса - ер. Унда ҳамма нарса ўсади, ҳамма нарса гуллайди, жонли нарсанинг ҳаммасига озиқ беради. - Дунёда югирик нарса – ақл. У шундай илдамки, бир зумда бутун оламни айланиб чиқади. - Дунёда энг меҳрибон ва азиз нарса онадир. У бола боқиб ўстиради, яхши тилак билан ўғил-қизини севиб ардоқлайди. Бундай аниқ, мухтасар жавоб подшога маъқул бўлади. Ахир бу омадли, ҳаётда ўз ўрнини топиш учун курашаётган оддий, камбағал, деҳқон қизининг ютуғи, бахти. Бу бахт ўз-ўзидан бўлмайди. Бундай бахтни қўлга киритишнинг ўзига хос қоида ва талаблари бор. Дейлик, дастлаб оддийгина қоринни тўйдириш; кейин рўзғор тебратишда ота-онага кўмаклашиш; одамларнинг ҳурмат – эътиборини қозониш учун курашиш; ниҳоят бугундан ҳар томонлама юксак бўлиш учун интилишгина бундай бахтиёрликка

етказади. Подачининг қизида ҳам худди шу эзгу ният бор. У отасини ўйлайди, ота баробарида элини, камбағал бева-бечораларни ўйлайди. Ана энди у ғолиб, қорни нонга тўяди, ота-онаси хотиржам кун кўради. Доно қизнинг таърифини эшитган подшо ота орқали унга учта тухум бериб, - шу тухумдан учта жўжа очтириб берсин, дейди. Қизнинг жавоби ҳам лўнда: у уч қошиқ шавлани тақсимчага солиб, шу шавланинг донидан экиб, мен очирадиган жўжаларга дон тайёрлаб берсин, дейиш билан у подшони яна бир бор мот қилади. Бу эртак-топишмоқнинг маъно ва мазмуни кинкинтойлар учун жуда қизиқарли. Қаранг, подшо камбағалнинг қизига ошиқ. Қизни кўриш, керак бўлса, ота-онасидан унинг қўлини сўраш мақсадида камбағал деҳқонникига келганида қиз билан подшо ўртасидаги савол-жавоб ҳам болалар учун жуда кутилганидан ҳам бошқача чиққан. Савол-жавобда доно қизнинг донолиги яна бир-бир ошкор бўлади: Подшо камбағалнинг уйига келса, унинг уйи хароба, ташландиқ жойдек, эшиги ҳам очиқ, ёпишнинг ҳам ҳожати йўқ экан. Подшо отидан тушмай, от устида туриб кулбага қараганча: - Уйда ким бор? – деб сўрабди. Кулбада қиз ўтирган экан подшонинг саволига жумбоқли қилиб: - Бор – бор: бир яримта одам билан битта отнинг боши бор! – деб жавоб берибди. Халқимизда, - яхши гап билан илон инидан чиқарди, деган мақол бор. Қизнинг хотиржамлиги, ўйлаб жавоб бериши подшони лол қолдиради. Отдан тушиб, муомала қилишга мажбур бўлади. Подшо: - Отанг қаерда? – деб сўрабди. - Дадам топишни истамаган нарсасини қидириб кетди. - Онанг-чи? - Қўшнимизникига, қўшни ҳеч қачон онам учун қилолмайдиган нарсани бажаришга кетди. - Аканг-чи? - Акам оловга кетди. Оқила қизнинг бундай мавхум, топишмоқли жавоби подшони шошириб қўяди. Бошда қизни унча менсимаган, ўзига эп кўриб, кўрмай гаплашган подшо энди ўзидан-ўзи хижолат бўлади. Ақл, зеҳнда унга тенг кела олмаслигини сезган подшо қиз олдида ўзини итоаткор одамдек ҳис қилади, ноўрин хатти-ҳаракати ундан кечирим ҳам сўрайди. Подшонинг отдан тушиши, оддий деҳқон қизидан узр сўраши бу унинг фожиаси, енгилиши. Боз устига ялинганнома бўлиб гапириши болаларда саводхон, илмли, доно,

ақлли кишиларга нисбатан меҳр-муҳаббат ҳисларини яна бир бор жўш урдириб юборади: - Эй малика! Мен жавобларингни тушунмадим. Жумбоқларингни ечиб бер: - Менинг жумбоқларим жуда содда: дадам балиқ тутадиган тўрини ямаш учун кетди. Кеча қўшнимиз ўлган эди, онам ўша азадорлардан кўнгил сўраш учун чиқиб кетди. Уйда ўтин қолмаган эди, акам ўтин олиб келиш учун ўрмонга кетди. Уйда бир яримта одам-у, отнинг боши бор деб сиз билан ҳазиллашдим. Чунки сиз келдингизда, отдан тушмасдан, уйга кирмасдан кулбага мўралаб гапга тушдингиз. Мен сиз билан ҳазиллашган бўлиб, уйда ўзим ёлғиз, отнинг боши ва сизнинг ярмингиз кўринганини топишмоқ қилиб айтдим. Подшонинг ақлда тенгсиз, гўзалликда танҳо қиздан енгилиши, ўзи подшо бўла туриб, оддий камбағалнинг қизига уйланиши эртак тингловчини беҳад шод қилади, унинг қалбини тоғ каби кўтариб юборади. Ва тўғри сўз, ҳалол, пок, билимдон, доно бўлса ҳамиша омад, бахт калитини қўлга киритиши мумкин эканлигини билиб олган болалар келажакда мактабда яхши ўқиб, меҳнат қилиб юксак натижаларни қўлга киритиш мумкин эканлигини ҳам билиб оладилар. Биз юқорида оддий меҳнаткаш халқ вакилалари, маликалар иштирок этган эртак – топишмоқлардан айримларини кўриб чиқдик. Оқила, барно қизларнинг яшаш тарзлари, орзу умидлари, ёрқин келажак учун интилишлари, курашлари оламча борлигини билиб олдик. Ўйлаймизки, кенжа авлод, айниқса, қизалоқларимиз бувилари, момолари каби яхши, бахтли ҳаёт учун курашадилар, ҳаётда қул бўлиб эмас, ҳамиша чўғ бўлиб, елка кериб яшаш уларнинг асосий шиорлари бўлиб қолади.

Похожие

Оқила хамиша оқила (Окила хамиша окила)

Чингиз Айтматов ижоди

Душманни танитган дўст (Абдулла Қодирий ижоди асосида) душманни танитган дуст

Исҳоқхон Ибрат

Грузин адабиёти