Грузин адабиёти - Литература - Рефераты

Грузин адабиёти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Грузин адабиёти Грузин адабиёти арман адабиёти сингари қадимий тарихга эга бўлиб, у милодий асрдан минг йиллар аввалги даврларга бориб тақалади. Бироқ қадимий ёзма адабиёт ва оғзаки ижод намуналари бизгача етиб келган эмас. Улар IV аср бошларида христиан черкови ва мамлакатни кўп асрлар давомида талаб келган чет эл босқинчилари томонидан йўқ қилиб ташланган. Грузинларда ёзув ҳам қадимдан мавжуд. XI асргача улар хуцури (черков ёзуви) деб аталадиган, XI асрдан бошлаб мхедрули (фуқаро ёзуви) номли ёзувлар билан иш юритганлар. Ҳозирги грузин ёзуви ана шу мхедрулининг бирмунча ихчамлаштирилган туридир. Грузин халқи, Закавказьедаги бошқа халқлар сингари, кўп асрлар давомида ўз озодлиги ва мустақиллиги учун чет эл босқинчиларига қарши кураш олиб борди. Грузин адабиётининг тараққиёт тарихи меҳнаткаш халқнинг озодлик кураши тарихи билан боғлиқ эди. У халқ фарзандларининг қаҳрамонлигини улуғлаб, уларни ватанпарвалик руҳида тарбиялади. Илғор грузин адабиётидаги ватанпарварлик, инсонпарварлик ғоялари грузин халқ шеъриятининг табиатига сингибю кетган эди. Грузин адабиётининг кўп асрлик тарихи давомида бу ғоялар Яна ҳам чуқурроқ томир отди. Грузин халқ оғзаки ижоди қўшиқ, афсона, эртак, қаҳрамонлик достонлари, баллада, мақол ва топишмоқларга жуда бой. Қадимги юнон тарихчиси Ксенофонтнинг айтишича, грузинларда милоддан олдинги IV асрлардаёқ аскарлар қўшиқларни хор шаклида ижро этганлар. Аполлон Родосский грузинларда Прометейнинг муқобили Амирани бўлганлигини эслатиб ўтади. Дарҳақиқат, грузин фольклорида Кавказ тоғларига боғланиб банди қилинган Амирани тўғрисида ҳикоя қилувчи достоннинг бир неча вариантлари бор. Ўрта асрларда яратилган грузин халқ оғзаки ижоди асарлари орасида ”Этериани” достони ажралиб туради. Унда шаҳзода Абессаломнинг Этери исмли чўпон қизга бўлган муҳаббати, уларнинг Мурман девга қарши курашлари ҳикоя қилинган.

Грузин ёзма адабиёти ўзининг илк босқичида (XI асрга қадар) кўпроқ диний характерда бўлиб, бу грузин қабилаларининг ижтимоий моҳияти билан боғлиқ эди. Шарқ ва Ғарбдан ҳужум қилиб келувчи душманларга (сосонийлар, халифалар, салжуқийлар) қарши курашни уюштирувчи куч грузин черкови эди. Шунинг учун мамлакатдаги етакчи маданий кучга айланган христиан черкови тарихий ҳаётнинг маълум босқичида грузин ёзма адабиётига кучли таъсир кўрсатди. Грузин диний-черков адабиётининг қадимги намуналари кўпроқ таржима асарларидан иборат эди. Лекин тез орада христиан черкови манфаатини кўзловчи оригинал адабиёт ҳам вужудга келади. Бу тарихий адабиёт черковнинг диний ташвиқотчилик мақсадларига хизмат қилса-да, унинг тарихий ва бадиий адабиёт элементлари ҳам мавжуд эди. Унинг энг яхши намуналари сифатида V асрда ёзилган ”Жабрдийда Шушаники”, VI аср бошларида яратилган ”Жабрдийда Евстафия Мцхетели”, VIII аср мутафаккири томонидан бунёд этилган “Жабрдийда Або Тбилели”, “Нина Каппадокийскаянинг ҳаёти” (IX аср), “Григорий Хандзтелининг ҳаёти” номли асарларни кўрсатиш мумкин. Христиан дини ҳукмрон бўлган даврларда ҳам грузин халқ шеърияти янги-янги мотивлар билан бойиб борди. Ёзма адабиёт билан оғзаки адабиёт ўртасида ўзаро алоқа ва таъсир кучайди. Чунончи, черков адабиётининг йирик вакиллари Иоанн-Зосим ва Филипп халқ шеъриятининг вазнларидан фойдаландилар. XI-XII асрларда адабиёт черковдан тамомила ажралгач, ҳукмрон доиралар мафкурасининг ифодаси бўлган дунёвий адабиёт тобора ривожлана бошлади. Грузин халқининг чет эл босқинчиларига қарши, бир бутун кучли мустақил давлат учун олиб борган кураши муваффақиятли якунланди. Грузия халқаро миқёсда катта рол ўйнай бошлади. Мамлакатнинг иқтисодий ва маънавий ҳаёти юксала бошлади. Қишлоқ хўжалиги жонланди, савдо- сотиқ тараққий этди; ҳар хил иншоотлар, янги-янги шаҳар, қишлоқлар қурилди, адабиёт ва санъат равнақ топа бошлади. Кейинчалик грузин

халқининг гениал шоири Шота Руставели ижодида ёрқин ифодаланган гуманистимк ғоялар куртак ота бошлади. XI - XII асрларда Грузиянинг қўшни мамлакатлар билан алоқаси яхшиланди. Қадимги юнон файласуфлари ва шоирларининг, жумладан буюк Гомернинг асарлари грузин тилига, грузин адибларининг асарлари озарбайжон, форс-тожик тилларига таржима қилинди. Грузин китобхонларининг ”Шоҳнома” ва “Хамса” билан танишуви катта аҳамиятга эга бўлганидек, грузин ёзувчилари ижодининг қардош халқ шоирлари ижодига, жумладан озарбайжон шоирлари Низомий ва Ҳоқонийлар ижодига таъсири яққол сезилди. Шундай қилиб, XII аср – грузин адабиёти тарихига классик грузин адабиётининг яратилиш даври бўлиб кирди. Бироқ бу даврнинг юксак маданий мероси мўғуллар истилоси натижасида ер билан яксон қилиниб, унинг оз қисмигина бизгача айрим фрагментлар шаклида етиб келган, холос. “Амиран-Даражониани” ва “Висрамиани” қиссалари, шунингдек, Ш.Руставелининг “Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон” достони шулар жумласидандир. Бу достон ўрта аср адабиётининг кўп асарларидан ўзининг догматизм, схоластика ва диний фанатизмдан холи эканлиги билан фарқ қилади. Достон сода ва халққа тушунарли тил билан ёзилган. Ш.Руставели бу асари билан Европада уйғониш даврида ижод қилган мутафаккир шоирлардан ўзиб кетиб, чинакам инсоний ишқ-муҳаббат, гуманизм, мардлик ва қаҳрамонлик туйғуларининг куйчиси сифатида танилди. Достоннинг Тариэл, Автандил, Фаридун (мардлик ва қаҳрамонлик тимсоли), Нестон- Даражон (оқила ва мард аёл образи) каби қаҳрамонлари ватан олдидаги бурчни, унинг бахт-саодатини ҳамма нарсадан устун қўядилар. Шу билан бирга халқлар дўстлиги ғоялари уларнинг сиймосида мужассамлашгандир. ”Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон” достони дунй адабиётининг ноёб дурдоналаридандир. У грузин адабиётининг XII асрдан кейинги тараққиётига баракали таъсир кўрсатди. Бугунги кунда грузин халқининг ажойиб анъанаси

бор: совчиликка келган қуда-андаларнинг дастурхонига албатта шу достонни совға сифатида қўшиб қўядилар. Нақадар улуғвор одат! Ш.Руставелининг буюк хизмати шундаки, у, биринчидан, Ўрта аср феодализми шароитида кучли адолатли монархияни ҳимоя қилиб чиқди. Иккинчидан, ватанни чет эл босқинчиларидан озод қилиш учун кураш ғоясини илгари сурди. Учинчидан, турли миллат халқларининг дўстлиги, биродарлигини тасвирлаб халқлар дўстлиги ғоясини тараннум этди. XV асрда мўғул босқинчилари ўрнини эронли ва усмонли турк истилочилари эгаллаб, бир неча асрлар давомида ҳукмронлик қилиб келдилар. Шундай оғир пайтда рус ва грузин халқлари ўртасида дўстлик дивожлана бошлади. Иван Грозний ва Борис Годунов даврида Грузия билан Москва ўртасида дипломатик алоқа ўрнатилди. Бундан ғазабланган қўшни Эрон шоҳи Аббос Грузияга бостириб кириб, халқ бошига қирғин келтирди, минглаб хонадонларни хайдаб. Эрон ичкарисига кўчириб кетди. Грузия Россияга қўшиб олинганидан кейингина халқ , қирғиндан халос бўлиб, осойишта яшай бошлади. Х алқ миллий адабиёт ва маданият тараққиёти учун курашни давом эттирди. Бу даврда кўпгина истеъдодли шоир, мутафаккир ва олимлар етишиб чиқдилар . Уйғониш даври, яъни XVI-XVIII асрларда Грузияда Шота Руставелининг адабий мероси учун кураш кучайди. Ижтимоий онгнинг илғор вакиллари Руставелини ўз байроқлари эълон қилиб, ундан ўрганишга чақирсалар, черков-дин аҳллари, аксинча, уни ”кофир”ликда айбладилар. Бундан ташқари, ўша давр адабий ҳаётида Шарқ (форс) шеърияти таъсиридан қутулиш ва халқчил грузин адабиёти учун кураш ҳам қизиган эди. Шоҳ Таймураз I форс адабиёти таъсирини ўз ижодида намойиш қилиб, “Юсуф ва Зулайхо” (“Иосебзилиханиани”), “Лайли ва Мажнун” (“Лейлмежнуниани”); “Булбул ва Гул” (“Вардбулбулиани”), “Шам ва Парвона” (“Шампарвариани”) достонларини грузин тилида қайта ишлаган бўлса, шоир Арчил, бунинг аксича, грузин адабиётида миллий-

ватанпарварлик йўналишининг асосчиси сифатида Россия билан дўстолна алоқада бўлишни тарғиб қилган эди. Арчилнинг хизмати шунда эдики, у ”Таймураз ва Руставелининг баҳси” номли дидактик достонида бадиий тасвирнинг реалистик методини, миллий тематика ва адабий тилнинг софлигини ҳимоя қилиб чиқди. Қадимги грузин адабиётининг йирик впакилларидан яна Вахтанг VI, Сулхан Саба Орбелиани, Давид Гурамишвили, Мамука Бараташвили, Таймураз II, Бесики ва Саят Новаларни кўрсатиш мумкин. Бу адиблар ўз ижодлари билан Таймураз I ва Арчил ўртасидаги баҳсни давом эттириб, грузин адабиёти тараққиётига маълум ҳисса қўшдилар. XVII-XVIII асрларда Грузия ошуғлик шеърияти кенг қулоч ёйди. Саят Нова ана шу поэзиянинг вакилларидан эди. Саят Нова деҳқончилик билан шуғулланувчи камбағал деҳқон оиласида дунёга келди. У ёшлигиданоқ, ўзи тўқиган шеърларини ўзи куйга солиб, озарбайжон, арман ва грузин тилларида ижро этарди. Саят Нова бирмунча вақт Ираклий II саройида сарой шоири ва созандаси бўлиб турди. Бироқ Сарой аҳлининг фисқ-фужури натижасижа туҳматга йўлиқиб, 1765 йилда подшо даргоҳидан қувилди. Бу ҳодиса шоир ижодида кучли из қолдирди. У ўз шеърларида ҳасадгўй, иғвогар айрим зотларни “заҳар сочиб яшовчи қурт”га ўхшатган эди. Саят Нова саройдан қувилганидан сўнг яратган қатор шеърларида мавжуд ижтимоий тузумдан нолиб, узлатга чиқиб, дунёдан воз кечишга чақирди. Ўзи ҳам жамиятдан монах-роҳиблик ҳаётини танлади. Саят Нова ижодидаги қайғу ва нолиш мотивлари чуқур ижтимоий маънога эга эди. Бу қайғу ва нолиш унинг шахсий ҳаётидаги бахтсизликлан кўра , ўша замон ва шоир мансуб бўлган ижтимоий синф бахтсизлигининг натижаси эди. Шуларга қарамай, Саят Нова шеърлари гуманистик ғоялар билан суғорилгандир. У доим қувноқ. Оқилона ҳаёт кечиришни тарғиб этди. Шоир бу билан кишиларни инсоний фазилатли бўлишга даъват этади.

Тараққийпарвар зиёлиларнинг кўзга кўринган намояндалари А.Чавчавадзе, Г.Орбелиани, Н.Бараташвили, В.Орбелиани, Г.Ористави, С.Дадашвили ва бошқалар ватанга хизмат қилиш, унинг маданияти равнақи учун курашни ўзларининг муқаддас вазифалари деб билар эдилар. XIX аср грузин адабиёти ва маданияти тараққиётида грузин зиёлилари билан илғор рус интеллигенцияси вакиллари ўртасидаги дўстона алоқалар катта аҳамиятга эга эди. Айниқса, А.С.Грибоедов, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, декабристлардаен А.Одоевский ва Бестужев- Марлинскийларнинг кавказга тез-тез бориб туришлари ёки шу ерда сургунда яшашлари оқибатсиз қолмаган эди. Буюк грузин адиби Илья Чавчавадзе шундай деган эди: ”Бизнинг орамизда рус адабиётининг таъсирини сезмаган биронта ҳам адиб, биронта ҳам жамоат арбоби йўқ. Бу табиий ҳол, чунки бизга маърифат эшигини рус мактабим, рус фани очди . Бизнинг онгимизни рус адабиёти илғор ғоялар билан суғориб, ҳаракатга келтирди. Бизнинг биронтамиз бу шифобахш булоққа лаб тегизмай туриб ўз маънавий чанқоқлигимизни бостиролмасдик. Шунинг учун биз рус адабимёти тарбиялаб вояга етказган кишилармиз дейишга ҳақлимиз…”. Рус халқининг ажойиб фарзандлари А.С.Грибюоедов, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов ва бошқалар ҳам Грузияга ўзларининг иккинчи ватани деб қарадилар, улар грузин халқ оғзаки ижодининг битмас-туганмас хазинасидан баҳра олиб, ўзларининг бадиий ўткир асарларини яратдилар. XIX асрнинг бошларида грузин адабиётида романтизм методи тараққий этди ва ярим аср мобайнида у бадиий ижодда ҳукмрон йўналиш бўлиб қолди. XIX асрнинг биринчи ярмида романтизм таъсирида бўлмаган биронта грузин шоири йўқ эди десак хато қилмаган бўламиз. Александр Чавчавадзе ва Григорий.Орбелианилар билан бирга Н.Бараташвили, Вахтанг Орбелиани, Мих.Туманишвили, Соломон Размадзе, Георгий Эристави каби грузин ёзувчилари ҳам шу романтик йўналишнинг вакиллари эдилар. Грузин романтизми классицизмга қарши курашда, ҳаётдан узилмаган ҳолда, реал борлиқни акс эттирди.

40-50-йиллар грузин адабиёти реализмнинг шаклланиш жараёнини бошидан кечирди. Бироқ грузин адабиётига реалистик принцип эволюцион йўл билан эмас, балки романтизмнинг шартли белгилари ва образларига қарши кураш йўли билан кириб борди. Реализм грузин адабиётида бир неча босқични босиб ўтди. Реализм элементлари грузин романтикларидан А.Чавчвадзе, Г.Орбелиани, Н.Бараташвили асарларида яққол кўзга ташланган бўлса-да, аммо реализм бу ёзувчиларнинг услубини белгиловчи асосий хусусият эмас эди. Ниҳоят 40-50-йилларга келиб Г.Эристави, Л.Ардазиани, З.Антонов, Д.Чонкадзелар грузин адабиётида тараққий эта бошлаган реалистик йўналишни бошлаб бердилар. 60-йилларга келиб грузин адабиётида реализм юқори босқичга кўтарилди ва А.Чавчавадзе, А.Церетели, Г.Церетелилар ижодиде етакчи роль ўйнади. Груиянинг бир бутун давлатга бирлашуви ўтган асрнинг 60-70- йилларига тўғри келади. Бу даврда илғор зиёлилардан катта бир гуруҳи – “тергдалеули”лар, яъни Терек дарёсидан кечиб ўтиб, Петербургда таълим олиб қайтган ёшлар гуруҳи адабиёт майдонига қадам қўйди. Бу гуруҳнинг кўзгакўринган вакиллари И.Чавчавадзе, А.Церетели, Г.Церетели, Нико Николадзе, Кирилл Лордкипанидзелар Петербургда Н,г,Чернишевский ва Н.А.Добролюбов бошлиқ “Современник” атрофида уюшган революционерлардан таълим олиб қайтдилар. Улар кўп масалаларда, масалан, грузин тилини тозалаш, ундан эскириб қолган ёзув қоидаларини чиқариб ташлаш хусусида грузин зиёлиларининг ”Дискари” (“Тонг”) журнали атрофига тўпланган эски авлод вакиллари билан менозара бошладилар. “Ёшлар” ва “кексалар” ўртасида бошланган бу мунозара аста- секин сиёсий-ижтимоий масалаларга кўчиб, янада жиддийлашди. Бу мунозара ўлиб бораётган эски патриархал-крепостнойлик тузуми тарафдорлари билан янги туғулиб келаётган ижтимоий ҳаёт тарафдорлари ўртасидаги курашга айланди. Илья Чавчавадзенинг сафдошларидан шоир Акакий Церетели “Буюк Баграт”, “Натела” номли тарихий достонларида, “Кахетиялик кичкинтой”

драмаси ва “Тонг”, “Қўшиқлар қўшиғи”, “Сулико” сингари ажойиб лирик шеър-қўшиқларида Грузиядаги миллий-озодлик ҳаракатини Россиядаги ишчи-деҳқонлар революцион ҳаракати билан боғлаб тасвирлади. А.Церетели, Э.Потьенинг ”Интернационал”ини грузин тилига ўгирди. Н.Г.Чернишевский билан дўстлашган, А.И.Герцен, Н.П.Огаревлар билан яқиндан танишган публицист ва адабиётшунос Н.Николадзе ўзининг адабий танқид ва эстетикага оид асарларида реализмни ёқлаб чиқди. 80-йиллар грузин адабиётида Александ Казбеги ва Важа Пшевала ижоди салмоқли ўрин эгаллади. Казбегининг ”Элгуджа”, “Хевисбери Гоча”, “Падаркуш” асарларида тоғлик грузинларнинг ҳаёти ва уларнинг озодлик учун олиб борган кураши акс эттирилди. В.Пшевала “Меҳмон ва мезбон”, “Илон этини тотган киши”, “Алуда Кеталаури”, “Бахтриони” номли шеърий ҳамда бир қанча насрий ва саҳна асарларида буюк гуманист ва табиат куйчиси сифатида кўринди. У ўша замоннинг мураккаб фалсафий масалалари ҳақида чуқур мулоҳаза юритди. Бу давр грузин адабиётида драматургия жанри ҳам ҳийла ривожланди. Бу соҳада ”Ватан” номли қаҳрамонлик драмасининг муаллифи Давид Аристави, “Хоним”, ”Энди ўзгача замон” комедияларини яратган А.Цагарели, шунингдек, В.Шекспир асарларининг таржимони, жамоат арбоби И.Мачабелиларнинг хизмати катта. XIX аср охири XX аср бошларида грузин адабиётининг янги даври бошланди. Синфий кураш, ижтимоий воқеалар, жамиятни қайта қуриш масалалари бош мавзуга айланди. Бу давр адабиётида машҳур адабиётшунос А.Цулукидзе, прозаик Э.Ниношвили, шоирлар И.Эвдошвили ва П.Чхиквадзеларнинг ижоди катта ўрин эгаллади. Турли жанрларда ижод қилишларига қарамай, уларнинг дунёқарашларида яқинлик – уйғунлик кўзга ташланар эди.. Чунончи, улар ўз асарларида камбағал деҳқонлар ва ишчилар синфининг озодлик учун кураши манфаатларини акс эттирар эдилар. Э.Ниношвили ўз асарларида меҳнаткаш омманинг қаттиқ эзилишини

кўрсатиш билан бирга, дворянлар ахлоқининг тубанлашаётганлигини фош қилди. Янги грузин адабиётининг шаклланишида ундаги турли адабий гуруҳларни ҳам айтиш жоиз. 1920-йилларда “Академик гуруҳ”, “Зангори шохчилар гурухи”, грузин лефчи-футуристлар гуруҳи ва ниҳоят, Грузия пролетар ёзувчилар уюшмаси бор эди. Ҳозир бу адабиётни модерн адабиёт деб юритилади. Бу адабиёт вакиллари турли хил дунёқарашдаги тажрибали ва ёш ёзувчиларни ўз атрофига уюштирар ва ўзаро кураш олиб борар эдилар. “Академик гуруҳ”нинг вакиллари (К.Гамсахурдиа, А.Абашели, И.Гришашвили ва б.) реакцион синф қолдиқларининг пролетариатга қарши миллатчилик қарашларини ифода этса, “Зангори шохчилар” (В.Гаприндашвили, Г.Леонидзе, К.Надирадзе ва б.) ашаддий символистик адабий оқим мафкурачилари эдилар. Лефчи-футуристлар (С.Чиковани, Д.Шенгелая, А.Белиашвили ва б.) янги ”революцион санъат-адабиёт” яратишни даъво қилиб, ўзларини аввалги икки гуруҳга қарама-қарши қўйдилар. 30-йилларда Ш.Руставели, И.Чавчавадзе, А.церетели, В.Пшевала, Э.Ниношвили каби машҳур адибларнинг юбилейлари кенг миқёсда нишонланди. Уларнинг сара асарларикўплаб қардош тилларга таржима қилинди. 40-50-йиллар адабиёти, бошқа халқлар адабиёти сингари, фашизмга қарши кураш, ватанпарварлик, фронт ортидаги оғир ҳаёт, ишчи- деҳқонларнинг шижоатли меҳнатини куйлади. Бу даврда очерк ва ҳикоя жанри ривожланди. 60-70-йиллар адабиётида мамлакат ва бошқа қардош халқлар ҳаётида юз бераётган мураккаб воқеалар, ишчилар синфи ва қишлоқ ҳаёти акс этди. Ёш авлоднинг ахлоқий қиёфаси тасвирига бағишланган қисса, роман, трилогиялар ёзилди. Грузин классик ва ҳозирги замон адабиётининг купгина асарлари 20- 30-йилларданоқ ўзбек китобхонларини мафтун этган эди.Ш.Руставелининг

машҳур ”Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон” достони ўзбек тилида босиб чиқарилди. Атоқли халқ шоири Фозил Йўлдош ўғли бу эпоснинг ўзи яратган вариантини ўтиришларда, йиғинларда куйлаб юрди. Драматург Т.Собировнинг Шота Руставели эпоси сюжети асосида яратган ”Уч баҳодир” музикали драмаси Муқимий номидаги ўзбек Давлат музикали драма театри саҳнасида муваффақият билан ўйналди. Грузин ёзувчиларидан И.Чавчавадзе, Г.Мдивани, С.Чиковани, И.Абашидзе ва бошқаларнинг поэтик ва драматик асарлари М.Шайхзода, Уйғун, Миртемир, Р.Бобожон таржималарида китобхонлар қалбига йўл топди. Грузияда ҳам ўзбек адиблари Ҳамза, К.Яшин, Ойбек, А.Қаҳҳор, Ш.Рашидов, Ғ.Ғулом, Уйғун, Зулфия, Миртемир, Мирмухсин, Ҳ.Ғулом ва бошқаларнингназм ва насрий асарлари нашр қилинди

Похожие

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти

Қорақалпоқ адабиёти