Қорақалпоқ адабиёти - Литература - Рефераты

Қорақалпоқ адабиёти

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Қ ора қ алпо қ адабиёти Режа: 1. Қ ора қ алпо қ хал қ о ғ заки ижоди. 2. XVIII - XIX асрлар қ ора қ алпо қ адабиёти. Ёзма адабиётнинг шаклланиши. 3. ХХ аср қ ора қ алпо қ адабиёти. 4. Ў заро адабий ало қ алар. 1

Қорақалпоқ адабиёти Қорақалпоқ халқининг ўзига хос жуда бой оғзаки ижоди ва адабиёти бор.Халқнинг орзу-истаклари фольклор асарларда ўз ифодасини топган. Халқ оғзаки ижодининг бизгача етиб келган намуналари орасида ажойиб лирик мазмундаги шеърий асарларни ҳам, салмоқдор қаҳрамонлик достонларини ҳам учратиш мумкин. Қорақалпоқ халқининг “Қирққиз”, “Эр қўшай”, “Маст подшо”, “Шахриёр”, “Алпомиш” каби достонларининг деярли ҳаммасида ватанпарварлик ғоялари ва демократик мотивлар ёрқин ифодаланган.Шу билан биргаликда қорақолпоқ фолклорида қардош туркий халқларнинг адабиётида мавжуд бўлган “Ошиқ Ғариб”, “Юсуф ва Зулайхо”, “Ошиқ Хамро”, “Юсуф Аҳмад” каби достонларни ҳам учратиш мумкин. Қорақалпоқ ёзувчилари ҳам XXасрга қадар араб ёзувида ижод қилишган.Булар орасида XVIII-XIXасрлар этагида яшаб ижод этган Жиян Жирав каби шоирнинг ижоди алоҳида эътиборга лойиқ.У ўзининг “Дарбадар эл” номли достонида қорақалпоқ элининг Абулхайрхонга қарши олиб борган кураши ҳамда аянчли тақдири хақида ҳикоя қилади. Қорақаопоқ шоирларининг кўпчилиги, жумладан Кунхўжа, Қулмурод, Гулмурод асарларида халқнинг Хива хонларининг зулми остида аянчли аҳволда яшаганлигини фожеавий лавҳаларда ёрқин бўёқларда тасвирлаганлар. Қорақалпоқ ёзма адабиётининг йирик вакилларидан бири Ҳожиниёз шоирдир. У Навоий, Низомий, Махтумқули ва Фирдавсий каби атоқли Шарқ шоирларининг ижоди билан яхши таниш бўлган. Ҳожиниёз шоирнинг “Бўз ўтов” достонида қорақалпоқ халқининг бошқа юртларга кўчиб кетишга мажбур этилганлиги, туғилиб ўсган ватани билан хайрлашиш жуда оғир бўлганлиги усталик билан тасвирланган. Қорақалпоқ классик адабиёти тараққиётида улкан демократ-гуманист шоир Бердимурод Бердақнинг мавқеи катта. Бердақ ўзининг мазмундор ижодини феодализм жамиятидаги ҳукмрон доираларнинг, жумладан 2

руҳонийларнинг зулмини, ярамас қилмишларини фош қилишга қаратди. Айниқса ўзининг “Шажар”, “Эрназар бий”, “Ойдўст бий” ва “Аҳмоқ подшо” достонлари билан қорақалпоқ классик поэзиясида достончиликнинг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшди. Қорақалпоқ ва ўзбек халқларининг тарихи бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлганидай, бу икки қон-қариндош халқнинг адабиёти ўртасида ўзаро алоқа ва таъсир ҳам бир неча асрлик тарихга эга. Ўзбек халқ достон ва эртаклари (масалан, “Алпомиш”) кўпдан бери қорақалпоқ ҳалқи орасида машҳур бўлганидек, қорақалпоқларнинг “Қирқ қиз” достони ҳам ўзбек китобхонлари диққатини узоқ ўтмиш даврлардан ўзига жалб этиб келган. XXасрга келиб қорақалпоқ адабиёти бевосита ўзбек адабиётининг таъсири остида равнақ топди. Матбуот шаклланди. Янги адабий тур ва жанрлар вужудга келиб ривожланди.XX асрнинг 50 йилларига қадар адабиётда шеърият етакчилик қилган бўлса-да, насрда ҳам қатор муваффақиятларга эришилди.Жумладан мисол тариқасида А.Бегимовнинг “Балиқчининг қизи”, Ж.Оймурзаевнинг “Камекбойнинг қилмишлари”,Х.Сеитовнинг “Машаққатли бахт”, А.Қайпбергеновнинг “Сўнги хужум” номли романларини кўрсатиш мумкин. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда ўзбек-қорақалпоқ адабий алоқалари янада мустаҳкамланди. Ўзбек ва қорақалпоқ адибларининг ижодий ҳамкорлиги амалий тус олди. Бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш иши кенг қулоч ёйди. Хусусан, Ойбек, Уйғун, А.Қаҳҳор, Н.Сафаров сингари таниқли ёзувчиларнинг Қорақалпоғистонда бўлиб, адабий ҳаракатга бевосита иштирок этишлари, қорақалпоқ адабиётининг салмоқдор бадиий асарлар билан бойишига ижобий таъсир кўрсатди. Ўзбек шоир ва ёзувчиларидан Алишер Навоий, Муқимий, Ҳ.Ҳ.Ниёзий, Ойбек, Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, Уйғун, А.Мухторларнинг асарлари қорақалпоқ тилига таржима қилиниб кўплаб нашр эттирилганидек, қорақалпоқ халқ эпоси “Қирқ қиз”, шунингдек, Б.Бердақ, Ж.Оймурзаев, Х.Сеитов, А.Бегимов, 3

М.Дарибоев, А.Дабилов сингари классик шоирларнинг шеър ва достонлари, А.Қаипбергеновнинг “Сўнгги ҳужум”, “Қорақалпоқнома”асарлари, “Суймаганга суйкалма” комедияси хозирги кунларда ҳам ўзбек китобхонларига катта эстетик завқ бағишлаб келмоқда. Бердақ (1827-1900) Бердимурод Қарғабой ўғли Бердақ Орол денгизи бўйларида яшаб, балиқчилик билан тирикчилик қилувчи оилада дунёга келган. У ёшликда ота- онасидан етим қолиб, бир бурда нон учун овулма-овул кезиб чиқади. Сўнг овул мактабида, кейин мадрасада таҳсил олди. Лекин мадрасада ўқишни охирига етказолмай, уни ташлаб кетишга мажбур бўлди. Бердақнинг ижоди 18-19 ёшларида домбира чертиб, шеър айтишдан бошланди. 25 ёшида у истеъдодли шоир сифатида халқ орасида танилди. Бердақнинг шеърлари меҳнаткаш халқнинг оғир ҳаётини акс эттиришга, Хива хонлари ва чор ҳукумати амалдорларининг зулмига қарши халқ норозилигини ифодалашга бағишланган эди. Бердақ халқ ҳаётини, унинг эзгу орзу-истакларини яхши билган шоир эди. Шунинг учун унинг шеърларида халқпарварлик, ватанпарварлик руҳи кучли. Масалан, ўзининг “Халқ учун” номли шеърида шоир оммани халқ озодлиги, унинг маънавий ва моддий манфаатлари учун фидокорликка чақиради. Бердақ шеъриятида хотин-қизлар образлари ҳам алоҳида катта ўрин тутади. Бердақ “Шажара”, “Хоразм”, “Амонгелди”, “Айдўсбий” ва “Аҳмоқ подшо” достонларининг ҳам муаллифидир. Бу достонларда, хусусан, “Аҳмоқ подшо” достонида у золим ҳукмдорларни шафқатсиз танқид қилди. 1961 йилда Бердақнинг шеърлар тўплами илк бор ўзбек тилида босилиб чиққан. Бўлган эмас Дунё яралгандан бери Подшоҳ одил бўлган эмас, 4

Шоирлар қалам олганда Хатга тўғри солган эмас. Инақу бекнинг боллари, Ҳар неки етди қўллари. Очиқ, кенг эди йўллари, Ҳеч вақт ҳориб, толган эмас. Бўлмади қилган ниятим, Хўр бўлди халқим, ҳимматим, Йиғлай-йиғлай ўтдик етим, Йиғламас вақт бўлган эмас... Бизнинг халқнинг бийлари, Создир жаҳонда уйлари, Доим тарала куйларим, Тўғри жавоб айтган эмас. Менинг бу айтган чин сўзим, Сўзим эмас, менинг ўзим, Юмилганча икки кўзим, Ҳеч вақт ёшсиз бўлган эмас. Бировлар жуда зор бўлди, Бировлар жуда хор бўлди. Лочинга қурган тўр бўлди, Тўрни ҳеч ким узган эмас. Қарағай эмас, сўкит бўлдим, Қари эмас, йигит бўлдим, Тоғдан учган бургут бўлдим, Қўнар ерим бўлган эмас. Гул бўлдиму, яйрамадим, Оқил бўлиб, ўйламадим, Булбул бўлиб сайрамадим, Ҳодиса кам бўлган эмас. Қурғоқ кунда ёғин бўлдим, Бўрон бўлдим, чақин бўлдим, Палак ёзган қовун бўлдим, Беташвиш кун бўлган эмас. Золимларнинг жабри ўтди, Йиғлай-йиғлай эсим кетди, Нега мунча шўрлик етди, Ёруғ куним бўлган эмас. Қанчалар оч, қанчалар тўқ, Тўқ одамлар қайғуси йўқ, Очларнинг ҳеч уйқуси йўқ, Уни тўқлар билган эмас. Қорақалпоқ – халқ бўлгандан, Халқ атоғин олган кундан, Ҳақ таоло йўл солгандан – Бир тенгликни олган эмас. Эшонларда мурувват йўқ, Бий-бийларда адолат йўқ, Фуқарода саодат йўқ, Халқ ўйнаб-кулган эмас. 5

Эй ёронлар, сиртим бутун, Бағрим ёниб бўлди тутун. Золим ошириб ўз ҳаддин, Асло раҳм қилган эмас. Бу дунё дунё бўлмади, Эркимизга ҳеч қўймади, Душманнинг гули сўлмади, Тилагим ҳеч бўлган эмас. Бу дунёнинг дарди ёмон, Қувон, бошинг қолса омон, Тушди бошга охир замон, Инон, дўстлар, ёлғон эмас. Кундан-кунга бўлди баттар, Ҳар ким ўз ғамин тортар, Қора туман қачон кетар? Сўнган чироқ ёнган эмас. Дунёга келдим, не кўрдим, Қайғу-ҳасратларда юрдим, Адо бўлмас дилда дардим, Ҳеч ким назар солган эмас. Бердимурод – менинг ўзим, Кунхўжани кўрди кўзим, Ожиниёздан уққан сўзим, Улар ҳам шод бўлган эмас. 6

Адабиётлар: 1. Антология каракалпакской поэзии. Т., 1963. 2. Қ .Аймбетов. Коракалпок фольклори. Нукус, 1977. 3. «Шахриёр». Т., 1977. 4. Берда қ . Шеърлар, достонлар. Т., 1978. 5. История литературы Средней Азии и Казахстана. М., 1960. 6. Б.Курбонбоев. «Берда қ ва ў збек адабиёти». Т., 1982. 7. Т. Қ айипберганов. сайланма. 3 томлик, Т.,1982. 8. И.Юсупов. «Ч ў л т ў р ғ айи». Т., 1972. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Қорақалпоқ адабиёти 2

Қорақалпоқ адабиёти (2)

Бердақ –қорақалпоқ адабиётининг асосчиси

Бердақ –Қорақалпоқ адабиётининг асосчиси

БЕРДАҚ (Бердак) – Қорақалпоқ адабиётининг асосчиси