Muhamad Aminxo’ja Muqumiy - Литература - Рефераты

Muhamad Aminxo’ja Muqumiy

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Muhamad Aminxo’ja Muqumiy ( 1850 – 1903) Shoirning xayoti va faoliyati: Muhammad Aminxo’ja Mirzaxo’ja o’g’li Muqumiy 1850 yilda Qo’qonda novvoy oilasida tug’ildi. Otasi Mirzaxo’ja asli toshkentlik, onasi Bibioysha xo’jandlik bo’lgan. Ular to’rt qiz va bir o’g’il ko’rganlar. Qizlarning ismlari Tojinisa, Ulug’bibi, Saydniso xamda Mexriniso edi. Muhammad Aminxo’janing onasi bibioysha adabiyot va san’atni sevuvchi, so’zga usta ayollardan bo’lgan. Uni yaqindan bilgan o’rtoqlari “Xumorbibi”der ekanlar Yosh Muxammad Aminxo’janing she’rga xavas qo’yishida onasining xizmatlari katta bo’lgan. Bo’lajak shoir eski maktabda xat-savod chiqargach, 1864 yildan Qo’qon madrasalaridan birida o’qiydi. 1867 yilda onasi vafot etadi. Biroz vaqt o’tgach, Mirzaxo’ja Ziyodabibi ismli ayolga uylanadi. Muhammad Aminxo’ja 1872 – 1873 yillarda Qo’qon madrasasini bitirib, Buxoroga yo’l oladi. 1876 yilgacha Buxoro madrasasida o’qiydi. Shu yillari uni Sanambibi ismli qizga uylantirib qo’yadilar. 1877 yilda Muxammad Aminxo’ja Qo’qondagi yer qurilishi maxkamasiga mirzalik vazifasiga ishga kiradi. Shoir ayrim yer o’lchovchi amaldorlarning turli xiyla- nayranglarini ko’radi. “Tanobchilar” xajviyasini yozadi. So’ng Sirdaryo bo’yidagi Oqjar paromiga pattachi bo’lib ishga o’tadi. Bu yerdagi axvol xam yoqmaydi. Uning Oqjar odamlari xaqida yozgan muxamasida o’qiymiz: Kelganim ushbu makonga kiladur manga alam, Loyiqni tab yo’q odamki, desam xasratu g’am. Gaplashurga kishi yo’q ertadin oqshomg’acha xam, Kun sovuq, qora chiroq, go’rdek uya, o’tan kam. Chiqsam eshikka qilur to’rg’ayi chuldur-chuldur. Odamlar-chi? Kema vajxini demaslarki, beribon qutulay, Tarzi bir xiyla qilib, derki yuqumni yashuray, Bilsa sarkori, “pocho!”deb etagiga osulay.

Iki pul ber yana buyruqqa qarab, – desa, degay: “Na qilursan, chaqamiz yo’q, mana o’dur-o’ldur”. Shoir Oqjarning ayrim shum, battol odamlarini xajv qiladi. Biroq u Oqjar paromida xam uzoq ishlay olmaydi. 70-yillarning oxirifayoq pattachilikni xam yig’ishtirib, Qo’qonga qaytadi. Ijodga berildi. “Muqumiy” taxallusida yozgan she’rlari bilan dovruq qozonadi. Ammo shoirning shaxsiy xayoti yurishmaydi. U Sanambibi Muqumiydan ajraldi, o’gli Akbarxo’jani onasi Ziyodabibiga qoldirib, boshqaga turmushga chiqib ketadi. Ko’p o’tmay, Mirzaxo’ja xam vafot etadi. Muqumiy 1887–1888 yillarda Toshkentga keladi, ota qarindoshlari bilan uchrashadi. Amaiy, Nodim Namangoniy bilan tanishadi, ular bilan yaqindan aloqa bog’laydi. Shoir shu yillari og’ir iqtisodiy tanglikda yashagan. 1890 yilda otadan qolgan xovlini sotib, madrasa xujrasiga ko’chib o’tishga majbur bo’lgan. Xatotlik xunari jonga oro kirgan. Kishilar uchun xat yozib, kitob ko’chiqib, shundan keladigan daromad xisobiga kun o’tkazgan. Adabiyot va san’atni yaxshi ko’rgan davlatmand kishilar shoirga moddiy yordam berganlar. Shularning yordamida 1892–1899 yillarda ikki marotaba Toshkentga kelib ketgani ma’lum. 90–yillarning o’rtalarida Muqumiy taqdirning bir g’aroyiboti tufayli Moskvada Lazerov nomli jonli Sharq tillari institutida o’qib turgan jiyani Ro’zimuxammad Do’stmatov (otasi xaj safarida o’lib qolganida yaxshi odamlar uchrab, tarbiya qiladilar va o’qishga yo’laydilar) bilan topishadi va ular orasida yozishmalar boshlanadi. 1898 yilda R. Do’stmatov Qo’qonga keladi, tog’a-jiyan uchrashadilar. Yoz ta’tili tugagach Ro’zimuxamad yana Moskvaga qaytib ketadi. Shoir uni kuzatib qo’yadi. Kechinmalarni so’ngroq she’riy maktubida shunday ifodalaydi: To vidolashmakg’a borildi ketoringda sani, Yig’ladim pinxon otashga tushoringda sani, Sayr etib, yurganda yurmishdim kanoringda sani, Ne saodatlig’ zamion erkanki, boringda sani, Maxfilim ravshan safolig’ ro’zgorim bor edi. Davlatu iqbol jomidin xaq aylab baxramand, Poyai qadringni qilgay bora-bora to baland.

Aylagay aqroning ichra sarfarozu arjumand. Xech yodinga kelurmu, debki shaxrida Xo’qand, Bir g’arib bekas tog’ayi xoksorim bor edi. Ro’zimuxammad Do’stmatov ikinchi marta 1904 yilda Qoqonga keldi va umrininigso’ngigacha Muqumiy uy-muzeyida xizmat qildi. Muqumiy xayotining so’ngi yillari kasallikda kechdi. Quloq og’rig’i, so’ng “yaraqon” (jigar xastaligi) shoirni qiynab qo’yadi. 1902 yilning 16 dekabrida Andijonda daxshatli zilzila yuz beradi. Shaxar laxzada vayronaga aylanib, 4652 kishi halok bo’ladi. Shoir bundan qattiq laxzaga tushadi. Shaxarga borib, ofat oqibatlarini o’z ko’zi bilan ko’radi va iztirob to’la tarix-marsiya bitadi. Shoir fojia manzaralarini ro’yi-rost tasvir etar ekan, uning sabablarini, o’z aqidasiga ko’ra, jamiyat axloqi bilan bog’laydi, ayrim odamlarning buzilishidan ko’radi. She’r shoir o’limidan biro y oldin “Turkiston viloyatining gazeti”da bosiladi. Shoirning ijodiy me’rosi. Muqimiyning bizga yetib kelgan ijodiy merosini 10 ming misra atrofida taxmin qiladilar. Ular asosan lirika va xajviyotdan iborat. Muqumiy asarlari (“Devonai Muqumiy”) birinchi marta 1907 yilda Toshkentda bosildi. Uni N. Ostroumov nashrga tayorlagan va so’ngso’z bilan e’lon qilgan. 1910-1912 yillarda uning yoniga shoir xajviyoti qo’shilib, “Devonai Muqumiy maa xajviyoti” nomi bilan ikkinchi marta chop etildi. Sho’ro davrida, 1960 yilda Muqumiy asarlarining ikki jildagi bosildi. Professor G’ulom Karimov u xaqda maxsus ilmiy asar yaratdi. Muqumiy ijodiy merosining asosiy qismini an’anaviy lirik she’rlar va xajviyot tashkil qiladi. Oz qismi esa shoirning sayoxatnomalari, maktublaridan iborat. Muqumiy tabiatan xozirjavob shoir edi. Ko’plab zamondoshlari singari o’zbek va tojik tilida baravar ijod qila olardi. Ko’pgina she’rlari o’zining yozilish tarixiga ega. Ulardan ayrimlarini tarjimai xolda ko’rib o’tdik. Shoirning ma’lum munosabat bilan yozilgan she’rlari orasida Toshkent noibi vafotiga bag’ishlangan “Tarixi favti noibi Toshkandiy” deb nomlangan besh baytli tojikcha tarix-marsiyasi bor. “Noibi Toshkandiy” 1892 yildagi Toshkent qo’zg’aloning tashkilotchilaridan va faol

ishtirokchilaridan In’omxo’ja bo’ladi. Uni Turkiston xarbiy okrug sudi 1892 yil 10 dekabrida Irkutsk guberniyasiga surgun qilgan edi. Biroq u kasalmandligi tufayli surgunga yuborilmay, qamoq muxlatini shu yerda o’taydi. 1897 yilning 3 fevralida vafot etadi. Tarix-marsiyasida shoirning rus siyosatiga qarshi bosh ko’targach qaxramonga mehr-muxabbati ochiq ifodalanadi. “Garchi xibsda g’urbatdan qon yig’lasa-da, oqibat shaxid bo’ldi. Uning vafoti kuni aziz-avom, katta-kichik – butun Xo’qand xalqi motam tutdi”, deyiladi marsiyada. Muqumiy In’omxoja mashaqatlariga o’zini xamdard tutadi. Shoir fikricha, In’omxo’ja o’lgan emas, uni o’ldirdilar. U shaxiddir. U xayotga shunchaki kelib- ketgan emas, juda katta ish qilgan. Shu sababli u el-yurtning mexriga, muxabatiga musharraf bo’lgan. Shuning uchun xam uning o’lmiga butun Xo’qand aza tutdi. Afsuski, Muqumiy 1898 yilgi Dukchi Eshon boshchiligidagi xalq ozodlik xarakatini mana shunday teran anglay olmadi. Rus xukumatining rasmiy talqini izidan borib, xajviyalar bitdi. Muqumiy lirikasi. Muqumiyning juda ko’p g’azallari uning tiriklikdayoq qo’shiq qilib kuylagan. Uning she’rlari xonandalar orqali tez yoyilar, zamondoshlaridan juda ko’p san’atkorlar Muqumiy bilan yaqin aloqa o’rnatgan edilar. Shoir sh’erlarida Mamajon makay, Nizomxon, Farzincha (Farzinaxon) Ismoil naychi ismlari uchrab qoldi. Ularga bag’ishlangan baytlar, she’rlar xam bor. Bular o’sha davrdagi taniqli san’atkorlarning ismlari, laqablari. Muqumiyning ular bilan bunday yaqin aloqasi bejiz emas. Shoir g’azallari musiqiy, oxangdor bo’lib, xaridor ko’p edi. Bu she’rlarning mavzui aksariyat an’anaviy, yor xaqida. Uning xusni, ya’ni qoshi, ko’zi, yuzi, sochi, qaddi-qomati, ta’rifiga bag’ishlangan. Oshiq shoir visoldan quvonadi, xijrondan iztirob chekadi. Lekin xar qanday xolda xam yorning xusni davlatiga rivoj tilaydi. Uning mehr va shafqatidan umidvor. Ammo u yor qanchalik go’zal bo’lsa, shunchgalik bevafo, jafokor. Shu sababli shoir she’rlarida quvonchdan ko’ra xasrat ko’p.

Bu she’rlar ko’p xollarda yuksak maxorat bilan yozilgan. Shoir so’zning xilma- xil ma’nolaridan, oxang tovlanishlaridan unumli foydalanadi. Ichki qofiyalarning ajoyib na’munalarini yaratadi. Tiyg’ing mening qonimdadur, zulfing giribonimdadur, Yuz ming alam jonimdadur, man mubtalo qayga boray?! Ishqiy, an’anaviy she’rlar zamonga moslanib bordi. Masalan, Muqimiy va uning zamonasida “Surating” radifli she’rlar paydo bo’ldi. Bu, birinchi navbatda, fotografiyaning xayotga kirib kelishi bilan izohlanadi. Muqimiy lirik janrlar murabaga aloxida e’tibor berdi. Ma’lumki, murabba boshqa janrlar avvalo vazim va qofiyasiga ko’ra farqlanadi. Ruboiy faqat hazach bahridagina yozilsa, murabba uchun bunday cheklanish yo’q. Ruboiy to’rtlikdir, murabbada esa bir necha to’rtliklar qo’shilishidan yaxlit asar bo’ladi va ular a a a a, b b b a, v v v a shaklida qofiyalanadi. So’ngi bandda taxallus bo’ladi. Muqimiyning murabalari yigirmadan ortiq, deyarli xamasi ishqiy mavzuda. Oxangdor ravon. Vazinga ko’ra aruzdan barmoqqa yaqin turadi. Xalq qo’shiqlarini eslatadi. Masalan: Endi sendek jono, jonon qaydadur, Ko’rib gul yuzingni bog’da bandadur, Saqlay ishqing toki jonim tandadur, O’zim xar joydaman, ko’nglim sandadur. Mexring o’ti nogoh tushdi jonlarga, Parvoyim yo’q zarra xonu monlarga, Lola yanglig’ to’lib bag’rim qonlarga, O’zim xar joydaman, ko’nglim sandadur. Erta-yu kech fikru zikrim xayoling, Bir so’rmading: “Nalar kechdi axvoling?” Eslarimga tushib shirin maqoling, O’zim xar joydaman, ko’nglim sandadur.

Yetti bandlik she’r boshidan oxirigacha manashunday ravon, tekis ohangda o’qiladi. Shoirning ayrim g’azallarida uning xayoti bilan bog’liq lavxalar aks etgan: Yor ila ne xush zamoni ro’zgorim bor edi, Podsholik davlatidin xamki orim bor edi,– Matlai bilan boshlanadigang’azal shundaylardan. She’rda boshdan-oyoq yor bilan kechgan kunlarni qumsash hukmron. Bu, extimol, ma’shuqadir. Extimol, biror do’stdir. Balki oilasi –xotini Sanambibi va o’g’li Akbarxo’ja bilan birga kechirgan kunlaridir. Shoirning yana bir she’ri “Podshox yo’qlatsalar, nogax gado deb axtaring, Tutmang xargiz nomimi, baxti qaro deb axtaring” matlai bilan boshlanadi. Undan Muqimiyning qandaydir bir “ish”da ayiblanish, ta’qib etilgani anglashiladi. Umuman olganda shoirning shaxarning amaldorlari bilan aloqasi yaxshi bo’lgan emas. Shaxsiy hayotidagi omadsizlik, xukumat xizmatida chiqishib ishlab keta olmaslik, oqibatida turmushining nochor bir xolga tushishi, Xazrat madrasasida g’aribona va so’qabosh xayot kechirishga majbur bo’lishi “Toleim” she’rida ta’sirchan aks etgan. Oxkim, afsus, emas xech ishdan raxbar toleim, Vojgundur imtixon qildimki, aksar toleim... Yuz tarafidin yetkurub, gardi kudurat, zangi g’am, Aylagay oinai tab’im mukaddar toleim. Xar necha qilsam tavallo – zori qilmas iltifot, Ro’gardon teskari, tobora badtar toleim. Ro’zgorim tiyra iqbolim zabun, baxtim qaro, Bo’lsa ravshan, bormukin tadbiri diygar toleim? Nogaxon bersam, Muqimiy, bir musulmong’a salom, Daf ’atan ikki qulog’ini qilur kar, toleim. Yana bir she’rida yozadi: Ketardim bosh olib, gar bo’lsa erdim, ro’zgorim yo’q,

Netay bezodu to’sha yo’lga yurmakka madorim yo’q. Turarga qolmadi toqat, ko’ngulda ixtiyorim yo’q, O’zingdan o’zga yo rab, raxbari layli naxorim yo’q. Xidoyat aylagaymu deb Muqimning intizor o’lmish. Yana bir ma’lumot. Moskvadagi jiyani R. Do’stmatovga xatidan: “Bechorachilik. Podsholik madrasalarimizni(ng) vaqfini olib qo’ygan, xech bir tarafdan daromad – daxl yo’q, qashoqlig’”. Ilgari madrasalarning sarfu xarajatini ta’minlab turish uchun vaqf (yer, mulk) ajratilgan. Rossiya Turkistonni bosib olgach, shularni olib qo’ydi. Madrasalarning ta’minoti buzilib, birin-ketin yopila boshladi. Ayniqsa, madrasalarda istiqomat qiluvchilar qiyin kunga qoldilar. Muqimiyning o’z taqdiri va tirikchiligidan zorlanish sabablaridan biri – shu. Tabiatdan jamiyatga Muqimiyning eng sara lirik she’rlaridan biri “Navbahor”dir. “Navbahor” yangi bahor, ilk bahor degani. U – uyg’onish fasli. Borliqning, mavjudotning eng sara fasli. U – tiriklik nishonasi, tabiatning uzoq, rutubatli qishdan keyingi katta jonlanish. Ana, qorlar ko’tarilib, yerning issiq nafasi tuproqlar orasida ko’kka o’rlaydi. Qushlar chug’uri tinmaydi, qaldirg’ochlar tikka ko’tariladi. Chor atrof yashillik bilan qoplanadi. Shoir bu manzaradan tuganmas zavq-shavq oladi. Tiriklikning naqadar ulug’ ne’mat ekanligini anglaydi. Unda xayotga so’ngsiz ishtiyoq uyg’onadi. Eng muxim, chinakam emas, do’stlar bilan tolib-toshib, yonib- jo’shib yashamoq ekan: Navbahor! Ochildi gullar, sabza bo’ldi bog’lar, Suxbat aylaylik, kelinglar, jo’ralar, o’rtog’lar! Xush, bu maxfilda tiriklik ulfatu axbob ila, O’ynashib, goxe tabiatni qilaylik chog’lar!... Lekin, afsuski, zamona – yomonniki. Aqilli, dono kishilar (“axli tamiz”) oyoq ostida, bulbul o’rnini qarg’a (zog’)lar olgan: Xayfkim, axli tamiz ushbu maxalda xor ekan,

Oldilar xar yerda bulbul oshyonin zog’lar. Shoir kutilmaganda gapni mana shunday jamiyat xayotiga buradi va unga o’z munosabatini bildiradi. Agar zamona adolatli bo’lsa, xar kim o’ziga munosib joyda bo’lmog’I lozim edi. Xolbuki unday emas. Shoirning e’tirozi shunda. Shoir xajviyoti. Muqimiy ko’plab xajviy she’rlar xam yaratdi. XIX asr oxiridagi tarixiy sharoitda tomir otgan takabbur, poraxo’r tanobchilarning, tovlamachi, yulg’ichlarning esda qoladigan obrazlarini yaratdi. Tanobchi yer o’lchovchi deganidir. Erta bahorda dexqon yerni ekib ekib bo’lgach, maxsus kishilar chiqib, uni o’lchaganlar va shunga qarab soliq belgilangan. Bir tanob – gektarning oltidan birinchi tashkil qilgan. Muqimiy tanobchilardan ikkitasini qalamga oldi. She’r ulardan zulm ko’rgan bir dexqonning o’ziga xos “arznoma”sidir. Muallif shunday xikoya qiladi: Bo’ldi taajjub qiziq xangomalar, Arz etayin emdi yozib nomalar. So’ngi gap o’n ikki oyda bir keladigan tanob voqeasiga va tanobchilarga ko’chadi. Ular Sulton Alixo’ja va Xakimjonlar bo’lib, bir-birlari bilan g’oyat inoqlar. Ikki amaldorning gapi bir yerdan chiqmog’ uchun axillik lozim. Ular qaysi qishloqqa borsalar, elni yig’ib, o’zlarini anbiyou avliyolar zotidan qilib ko’rsatadilar. So’ngi bu yetmaganday, duq-po’pisaga o’tadilar. Xulosa, pora olmaguncha qo’ymaydilar. Xam “elligu yuzni” oladilar, xam tanoblarini “du chandon”(ikki marta) oshirib ketadilar. Voqea shunday yakunlanadi: Aqcha qo’lida ikki-uch mo’ysafid, Derki: – “Bu nazringizu, bizlar – murid”. Zulm bilan elligu yuzni olur, Boz tanobini du chandon solur. Shoir shunday xulosa chiqaradi: Tag’i(n) bular yaxshi-yu, bizlar yomon, El tamizidin xazrat et, al’omon.

Maqtanchoq, xaromxo’r tanobchilarning mushugini “pisht” deydigan kimsa yo’q. Xalq – gumrox. Chor xukumatiga esa shunasi ma’qul. Muqimiy yashab o’tgan davrda saylov adabitimiz uchun yangi mavzu edi. Chor xukumati Turkistonda saylovni joriy etdi. Yuzboshi, mingboshi, qozi saylanadigan bo’ldi. Lekin bu saylov poraxo’rlikka yo’l ochdi, badavlat kishilarning pul sochish musobaqasiga aylanib ketdi. Muqimiyning “Saylov” she’ri shu xaqda. Shoir yaratgan “To’yi Iqonbachcha”da bir to’y xangomasi tasvirlangan. Toshkentdagi bir boyning Iqondagi Gumashta (xiamatchi)si to’y qilmoqchi. Xamma yoqqa ovoza tarqatgan: unday qilaman, bunday qilaman!.. Nogah Toshkentdan “Xo’jayin” “Sizga to’y qilishni kim qo’yibdi” degan mazmunda sim qoqadi. “Tuynugindan agarda chiqsa tutun, Munda ber dastmoyalarni butun” – deya tanbeh beradi. Imoga maxtal gumashta va uning xotini xursandchiliklarini zo’rg’a yashiradilar. To’y eng ichida o’tadi. “Shiravorning o’ziga ikki yuz som bo’libdi?!” deb kerilib yurgan gumashta, tuzni xam “cho’t”ga urgandi, o’ttiz uch tangalik to’y qiladi. She’rda manda shu “to’y”ga tayorgarlik va uning o’tkazilishi kulgili bir shaklda tasvir etilgan: shoir gumashtadagi ziqnalikni, itoatkorlik, malaylikni, yolg’on chiranishlarni esda qoladigan jonli lavxalar, misollar bilan tasvirlaydi. Masalan, to’y yashirincha o’tishi kerak edi. Shoir uni shunday tasvir etadi: O’choq ustida gar yo’talsa birov, Yer edi yelkasiga katta kosov. Biri qattiq chiqarsa ovozin, Bilmasin qo’shni, deb tutib og’zin. Yoki to’yga aytishni ko’raylik: Yetti odamni o’z mahallasidan, Qorni to’q, yangi to’n basallasidan, Qildi shovqunlamay imo o’yidin, Mundin, undin, yuqoridin, quyidin. Mana, mexmonlarga osh tarqatish manzarasi:

So’zda osh bir likavda uch kishidan, Ketti oshni ko’rib xamma xushidan. Osh misoli tabakda ko’z yoshi, Ko’rmaki ko’p, gurunchidan toshi. Muqimiyning bir qator xajviy she’rlari borki, ular aniq, muayyan kishilik xaqida. Mmasalan, “Xajvi Viktor”, “Voqeai viktor” she’rlari Viktor Dmitrovich Axmatovga bag’ishlangan. U qo’qondagi aka-uka Kamenskiylarning savdo idorasida ish boshqaruvchi bo’lgan. 1891 yilda Moskvadan arzon mol keltirib beraman deb, bir to’yda sodda o’zbeklarning pulini olib, bedarak ketgan. Bu gap o’z davrida butun Farg’ona vodiysiga yoyilib, shov-shuv bo’lgan. Ikkinchi bir “qahramon” Laxtin degani xam shunaqa yolg’ich, ucharlardan. U bir qator zavod, fabrikalar, bosmaxona xam ochgan edi. Shoirning “Dar shikoyati Laxtin” she’ri ana shu uchar xaqidadir.

Похожие

Zarbulmasal

San’atda milliylik

Ijodiy metod va uslub Ijodiy metodning yuzaga kelishi Romantizim Realizm Ijod tiplarining o’zaro aloqasi

Romantizm va realizm adabiy oqimlar

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари