San’atda milliylik - Литература - Рефераты

San’atda milliylik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

37 KB

San’atda milliylik Reja: 1. San’atning milliy va umuminsoniy mazmuni. 2. O‘zbek san’ati qadimiy tarix i

San’atning milliy va umuminsoniy mazmuni. San’at juda qadim zamonlarda, mehnat jarayonining taraqqiyoti natijasida paydo bо‘ldi. Mehnat jarayonida inson tafakkuri kamol topdi, gо‘zallik hissi ortdi, voqelikdagi gо‘zallik, qulaylik va foydalilik tushunchalari kengaydi. Sinfiy jamiyat vujudga kelishi bilan esa ijtimoiy taraqqiyotda katta о‘zgarishlar sodir bо‘ldi; aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqa boshladi. Bu esa fan va san’at rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Professional san’at va san’atkorlar shu davrda paydo bо‘ldi. San’at esa о‘zining о‘ziga xos xususiyatini, sinfiyligini namoyon etib, hukmron sinfning ideologiyasini targ‘ib etuvchi kuchli g‘oyaviy qurolga aylandi. Lekin shunga qaramay, omma orasidan yetishib chiqqan iste’dodli ijodkorlar mehnatkash xalq ommasining orzu-istaklarini, ularning gо‘zallik va xudbinlik, oliyjanoblik va insonparvarlik haqidagi tushunchalarini ifoda etuvchi asarlar yaratdilar. Xalqning turmushi, hulq va odatlari, yutuq va mag‘lubiyatlari ularning asarlarida о‘z ifodasini topdi. Har bir davrda mavjud bо‘lgan ana shunday san’at hayot gо‘zalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak xislat va fazilatlarni kamol toptirdi, ularni tenglik, ozodlik, birodarlik, yorqin kelajakka intilishga da’vat etdi. Haqiqatdan ham insoniyat yaratib qoldirgan madaniy qadriyatlar oddiy boyliklar bо‘lib qolmay, balki о‘zida inson aql-zakovati, hayot tо‘g‘risidagi fikr- о‘ylarini aks ettiruvchi kо‘zgu hamdir. Jahon san’ati tarixini о‘rgatish, uning taraqqiyot qonunlarini tushunish, nodir yodgorliklar bilan tanishish, о‘tmish odamlarning his-tuyg‘u, hayotiy tajribalarini о‘rganish g‘oyaviy-istetik qarashlarning shakllanishini bilish demakdir. Bu sо‘zsiz, kishilarda hayotiy tajribalarning boyishiga, hayotga yanada keng va atroflicha yondoshishga yordam beradi. Hozirgi zamon iqo‘vchisi, qaysi millatga mansub bilishidan qat’iy nazar Gomer va Firdavsiyni, Shekspir va Nizomiyni, Navoiy va Gyoteni, Balzak va Pushkinni, Abay va Shamzani katta qiziqish bilan iqiydi. Adabiyotning eng yaxshi namunalari, qaysi mamlakatda va qaysi xalq tomonidan yaratilmasin, butun dunyoda sevib iqiladi. Bunga sabab ularning mazmunining milliyligidan tashqari, umuminsoniy va baynalmilal xarakterga sham ega bilganidir. Badiiy adabiyot

shamma uchun qiziqarli va foydali bilgan juda kip muammolarni, ijtimoiy va axloqiy masalalarni qamrab oladi. Insoniyat psixologiyasi va intilishlarining mushtarakligi tufayli bir vakili (yozuvchi) tomonidan shu xalq hayotiga asoslanib yaratilgan asar, agar yetarli g‘oyaviy va badiiy saviyada yozilgan bilsa, iz-izidan yer yuzining shamma joylaridagi kishilar uchun qiziqarli bilib qoladi. O‘zbek san’ati qadimiy tarix i Hozirgi O‘zbekiston hududida ibtidoiy jamoa davridayoq odamlar yashagan. Ular yashagan manzillardagi qoya suratlar, bronzadan yasalgan turli xildagi taqinchoq, mehnat va urush qurollari ibtidoiy jamoa davri kishisining hayotini bilishga yordam beradi. Bu surat birmuncha jo‘n, sodda bo‘lishiga qaramay ibtidoiy jamoa davri kishilari hayoti, ularning yovvoyi hayvonlarni ov qilayotgan vaqti ishonarli talqin etilgan. Chopib borayotgan yovvoyi qo‘tos, shoxli buqalar va niqob ostiga yashirinib hujum qilayotgan odamlar tasviri orqali ibtidoiy jamoa davri rassomi shu ov manzarasidagi kuchli harakat va hayojonni ustalik bilan ko‘rsata olgan. Suratda, ayniqsa, hayvonlar tasviri ifodali chiqqan. Ulardagi kuch, epchillik hayotiy talqin etilgan. o‘or devorlariga ishlangan suratlar O‘zbekistonda, jumladan Boysun va Termez tumanlari, Samarqand, Toshkent, Jizzax, Xorazm, Farg‘ona tumanlaridan arxeologlar tomonidan ko‘plab topilgan. Bu suratlarning nigatikasi juda chegaralangan. Asosan hayvonlar tasviri yoki ov manzaralari in’ikos etgan. Shu bilan birga uy hayvonlari ham tasvirlangan. Bu tasvirlar ibtidoiy jamoa tuzumidagi o‘troq holda hayot kechirayotgan odamlarning tevarak-atrofni o‘ziga bo‘ysundirish, ular tafakkurining taraqqiy etib borayotganini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Eramizdan avvalgi asrning oxirlari va yangi eraning boshlarida O‘zbekistonda kulolchilik borasida jiddiy rivojlanish sezildi. Turli shakldagi xum va ko‘zachalar qo‘lda bajarilgan. Ularning tashqi bezagiga e’tibor berilganligi seziladi. Keyinchalik xum yuzasi chiziqli naqshlar bilan bezatila boshlangan. Bu davrlarda oltindan, kumushdan bezak va amaliy buyumlar ishlash san’ati ham keng tarqala boshlagan. Tasviriy san’atda ham mavzu kengaya borgan. Bu o‘rinda yuz manzaralarini aks ettiruvchi bo‘rtma tasvirlar, jangchilar obrazi diqqatga sazovordir. Quldorlik davrida ham O‘rta Osiyoda san’atga qiziqish kuchli

bo‘lgan. Boylarning uyi, ibodatxona devorlari suratlar, naqshlar bilan bezatilgan. Eramizning boshlariga kelib, iqtisodiy jihatdan bir muncha ilgari siljish yuz bera boshladi, shaharlar qurilishi jonlandi. Bu davr san’atida Grek san’atining ta’siri borligi seziladi. Haykaltaroshlik san’ati keng tarqaldi. Bunday haykalchalar So‘g‘d, Xorazmdagi shaharchalardan ko‘plab topilgan. Shu bilan birga Budda va uning shogirdlari tasviri juda ko‘p uchraydi. Xorazmda topilgan yodgorliklar, ayniqsa Tuproqqal’adan (III-IV asr) qo‘lga kiritilgan hayvon va devoriy rasmlar qadimgi o‘zbek san’atini bilishda muhim daliliy material bo‘lib xizmat qiladi. VI-VIII asrlar xalq san’ati, madaniyat tarixida ko‘tarilish davri bo‘ldi. Bu asrlarda ko‘plab yirik monumental inshootlar, hashamatli binolar qurildi. Varaxsha (Buxoro vil.), Afrosiyob (Samarqand vil.)dagi saroy qoldiqlari, ularning devorlariga ishlangan suratlar yaratilgan haykallar yuksak mahorat bilan ishlanganligi hozir ham kishini hayratga soladi. Abu Rayhon Beruniy, Muhamad al Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Al Farobiy yashagan vaqtlar ham bizga juda ko‘p nodir yodgorliklar qoldirdi. Bu asrlarda me’morchilik yetakchi o‘rinni egalladi. Shu davrning yodgorliklaridan biri bu Samoniylar maqbarasi o‘z davrining estetik falsafiy qarashlarini mujassamlashtirgan. Temur va Temuriylar davrida yaratilgan Bibixonim machiti, A.Temur maqbarasi. Ulug‘bek madrasasi va rasadxonasi, Shoxi-Zinda ansambli - bularning hamasi xalq badiiy merosining yorqin sahifasini tashkil etibgina qolmay, balki jahon tasviriy san’ati tarixi sahifalarida o‘zining faxrli o‘rnini egallaydi. Bu davrda miniatyura san’ati borasida ham sezilarli jonlanish bo‘ldi. Shu davrda yashab ijod etgan Kamoliddin Behzod, Mahmud Muzaxxib, Muhammad Murod Samarqandiy va boshqa musavvirlar miniatyura san’atining nodir namunalarini yaratib qoldirdilar. Bular orasida ayniqsa, K.Behzodning faoliyati (1466-1535) diqqatga sazovordir. U Xirotda tug‘ilib, keyinchalik O‘usayn Bayqaro kutubxonasida ishlagan. 1507 yil Xuroson Shayboniyxon qo‘liga o‘tgach, Buxoroga ko‘chib kelgan va shu yerda (1522 y) yashab ijod qilgan va o‘zining mashhur

Shayboniyxon portretini yaratgan. Bundan tashqari u bir nechta mashhur insonlarning portretini ishlaydi, shoirlar asarlariga ajoyib, nafis illyustratsiyalar yaratadi. Buyuk A.Navoiyning g‘amho‘rligida kamol topgan Behzod Sa’diyning «Bo‘ston», «Guliston», Nizomiyning «Xamsa», Xisrav Dehlaviyning «Xamsa», Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlariga ko‘plab suratlar chizgan. U O‘rta Osiyo miniatyura maktabining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning ijodiy rejalarini keyinchalik uning shogirdlari davom ettirdilar. Bular Mulla Yusuf, Qosim Ali va boshqalardir. XVII-XVIII asrlarda Buxoro, Xiva, Urganch, Toshkentda yaratilgan me’morchilik obidalari, dekorativ-amaliy san’at buyumlari xalqning go‘zallikka bo‘lgan intilishidan dalolat beradi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o‘zbek san’ati tarixida yangi bosqich boshlandi. Bu davrda xalq dekorativ-amaliy san’ati yetakchi o‘rinni egalladi. Bu san’at shu davr kishilari uchun voqelikni, tevark-atrof go‘zalligini yuksak poetik shakllarda aks ettiruvchi, ularning hayot, go‘zallik tushunchalarini ifodalovchi birdan bir san’at turi bo‘lib qoldi. Qo‘li gul xalq ustalari yaratgan nafis zargarlik buyumlari, kulolning ajoyib sapol buyumlari, naqqoshning bezaklarida shu davr kishilarining voqelikka bo‘lgan estetik munosabati, estetik ideali, hayot to‘g‘risidagi falsafiy qarashlari o‘zining badiiy talqinini topdi. Ustalarning ijodida o‘zbek xalqining boy o‘tmishi an’analari davom ettirildi. Har bir milliy adabiyot, iz milliy zamini asosida maydonga keladi. Har xalqning uning adabiyotida iz aksini topadi. Har bir yozuvchi birinchi navbatda iz atrofidagi hayotni–o‘z xalqiga mansub kishilarning xarakterlarini tasvir etadi. Shuning uchun sham Gomer va Firdavsiy, Navoiy va Shekspir, Abay va Shamza asarlarida tasvirlangan hayot va qashramonlar bir-birlaridan farq etadilar. Shu bilan birga, yozuvchi tasvirining markazida turgan narsa–odam bilgani tufayli, asar mazmuni dunyodagi shamma kishilarni qiziqtiradigan umumiy masalalarni qamrab oladi. Shekspirning “Romeo va Julyetta”, Navoiyning “Farshod va Shirin” asarlarining konkret tarixiy va milliy mazmuni bir-biridan juda katta farq qiladi, qashramonlarning hayot haroiti va psixologiyasida sham ana shunday katta tafovut mavjud. Ammo har ikki asar sham inson erkini, sof va pokiza mushabbatni

ulug‘lashi, yaqin kishilarni badbaxt qiluvchi bid’atlarni fosh etishiga kira bir-biriga juda yaqin va shu sababli jashondagi xamma xalqlarning sevimli asarlari bilib qolgan.

Adabiyotlar: 1. Yo‘ldoshev Q., Madayev O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. - T.: “Universitet”, 1994. 2. Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. -T.: “O‘qituvchi”, 1996. 3. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -T.: «Yangi asr avlodi», 2006.

Похожие

Bаdiiy аdаbiyotdа milliylik vа umuminsоniylik

Ma`naviyat Dunyoqarash G`oyaviylik (fikrlar majmui) Tendensiozlik Xalqchillik va uning xislatlari Adabiyotdagi milliylik va umuminsoniylik

Hozirgi o`zbek fantastikasi

Oybekning “navoiy” romani va abdulla qodiriyning “o’tkan kunlar”ida yaratish va ularning

Homil Yoqubov - ulkan adabiyotshunos va munaqqid