Миртемир ижоди - Литература - Рефераты

Миртемир ижоди

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Миртемир ижоди Р е ж а 1. Миртемирнинг ўзбек шеърияти ривожига қўшган ҳиссаси. 2. Миртемирнинг ҳаёт йўли. 3. Миртемир шеърияти. 4. Миртемир достонлари. 5. Танқид ва адабиётшуносликда Миртемир ижодининг ўрганилиши.

М И Р Т Е М И Р (1910-1978) Миртемир ҳозирги замон ўзбек шеъриятининг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшган ардоқли лирик шоирдир. Комил Яшин таъкидлаганидек, Миртемир ХХ аср ўзбек шеъриятининг тамал тошини қўйган устоз, оқсоқол шоирларимиздан. У ғоятда меҳнаткаш, жафокаш, хассос, билимдон, камтар сўз санъаткоридир. Ватанпарвар шоир классик адабиётимизнинг барҳаёт анъаналарини, халқ оғзаки ижодини чуқур ўрганиб, ҳозирги ўзбек адабиётини бойитди, юксакликка кўтаришда зўр куч сарф этди. Миртемир Турсун ўғли 1910 йили Қозоғистон Республикаси Туркистон шаҳрининг Иқон қишлоқида туғилди. У ибтидоий эски мактабни битиргач, 1921-1923 йилларда Тошкентдаги “Алмаий” номидаги болалар намуна иш мактабида тарбияланди. Миртемир 1925 йили Эрлар билим юртига ўқишга кириб, уни 1929 йилда тамомлади. Сўнгра Ўзбекистон Давлат Педагогика академиясида таҳсил олди. Миртемир адабиётга 20-йилларнинг ўрталарида кириб келди. Унинг биринчи шеъри “Танбурим товуши” 1926 йилда “Ёш ленинчи” газетасида босилиб чиқди. Шундан сўнг шоирнинг қалами ярим асрдан зиёдроқ вақт мобайнида бир нафас ҳам ёзишдан тўхтамади. Миртемир оз муддат олий мактабларда дарс беради, муҳарририятларда ходим, театрларда адабий эмакдош, Ёзувчилар уюшмасида маслаҳатчи, нашриётларда муҳаррир бўлиб ишлайди. Шоирнинг биринчи шеърлар тўплами “Шуълалар қўйнида” номи

билан 1928 йилда чоп этилган. Унда Ватан мадҳи, меҳнат гашти, ёш замондошларнинг маънавий дунёси асосий мавзу сифатида тараннум этилади. Бу тўплам ўз даврида шеъриятимизда қувончли воқеа бўлди. Қўлимиздаги тўплам, - деган эди Сотти Ҳусайн мазкур китобга ёзган сўзбошисида, - ўзбек адабиётига янги қўзғалон, янги умидлар бағишлайди. “Шуълалар қўйнида”ги сочмалардан ҳақиқатан кураш, исён, зафар тароналарини тинглаб оларсиз“... Миртемирнинг “Зафар” (1929), “Қайнашларим” (1932), “Бонг” (1932), “Очлар ўлкасида” (1936), “Пойтахт” (1936), “Ўч” (1943), “Танланган шеърлар” (1947), “Танланган асарлар” (1958), “Шеърлар” (1961, 1964), “Янги шеърлар” (1967), “Қуш тили” (1970), “Тингла ҳаёт” (1974), “Киприкларим” (1976), “Излайман” (1976), “Ёдгорлик” (1978) каби тўпламлари адибнинг сермаҳсул ижодкор эканидан далолат беради. Миртемир ижодининг дастлабки давриданоқ изланувчан шоир сифатида танилди. У давримизнинг моҳияти кенг кўламли эканини, уни ифодалаш учун эса янги-янги поэтик шакллар зарурлигини яхши тушунди. Шунинг учун ҳам у кўпроқ сочма шеърларга мурожаат қилди. Уларда қалбини тўлдирган, тинчлик бермаган ҳисларни ифодалашга уринди: Тун сингари аста босиб келади, Сув сингари сарин жилиб келади. Тоғ елидай шошқин эсиб келади. Кўл мавжи сингари тиниб келади. Нақадар мунг ётар бу пардаларда,

Ўтган умрнинг оҳи зорими? Қушлар чирқилламас тол паналарда, Уста бармоқларнинг кўринг корини... Шоир ижодий камолоти унинг “Ўйлар”, “Қизқалдоқ”, “Қоя”, “Менинг болалигим”, “Боғимнинг чечаклари” , “Лолазордан ўтганда”, “Қуёшнинг забти” каби лирик шеърларида янада аниқ кўринади. Бу шеърлар ширага тўлган, чуқур умумлашмаларга бой бўлиб, 30-йилларнинг иккинчи ярмидаги ўзбек лирикаси ривожига қўшилган катта ҳисса ҳисобланади. Миртемирнинг уруш йилларида яратилган “Вабо”, “Ўч”, “Бу – менинг Ватаним”, “Она шаҳар”, “Денгиз бўйида”, “Мард йигит ёринг бўлай”, “Тилло”, “Кўзларим йўлингда” каби шеърларида душманга нафрат ҳислари жанговар руҳда ифодаланган. Миртемир шеърияти аллақачон халқ қалбига кўчиб, унинг янгроқ қўшиқига айланиб кетган: Куйлар навқирон наслим, Салқин сой қирғоқида. Сайр этар менинг асрим Майдонида, боғида. Суҳбатим соз, хушвақтим, Ҳар гўшада ёр васли. Олисдан соламан разм, Кулсам, айни ишқ фасли. Куйлар навқирон асрим.

Ёш авлод қалбида туғён урган туйғуларни намоён этувчи бу жўшқин мисралар “Куйлар йигирма ёшим” қўшиғидан олинган. Унда ёшликнинг шодликлари-ю, қувончлари, эзгу орзулар умиди билан йўғрилган орзиқишлари-ю, энтикишлари, муҳаббатга интиқ қалб нидолари баралла жаранглайди. Шу билан бирга қўшиқда бу садолар гўё ХХ асрнинг суронли инқилобий воқеалари ҳамда улкан тарихий ҳодисалари руҳи билан йўғрилиб, янгроқ тантанаворлик касб этади. Бундай пурмаънолик ва оҳангдорликнинг сабабларидан бири шундаки, қўшиқни хассос шоир Миртемир йигирма ёшида эмас, балки анча кейин, яъни етуклик чоқида, айни маҳоратининг юксакликка кўтарилган палласида яратган. Миртемирнинг теран мазмунга ва катта таъсирчанлик қудратига эга бўлган бундай қўшиқлари талайгина бўлиб, улар тинимсиз изланишнинг, бадиийлик чўққилари сари интилишнинг самараси ҳисобланади. Миртемир қўшиқчилик соҳасида ўз йўлини қидирар экан, энг буюк санъаткорларнинг гўзал анъаналари изидан борди. У, айниқса, шеърият ва қўшиқ мулкининг султони Алишер Навоий анъаналарини ўзи учун муқаддас деб билди. Навоийдан, Сарёмийдан Миртемир қофия, радиф олди ва уларни янги мазмун, янги руҳ билан бойитди. Натижада, “Яли-яли” деб аталган шўх ва нафис қўшиқ майдонга келди. Бу қўшиқ Миртемир она юрт табиатининг содиқ шайдоси, доно билимдони ва моҳир куйчиси эканлигини кўрсатди. Нозик қаламда чизилган табиат манзараси қўшиқда қирқ беш кун ичида деярли бутун Фарғона водийсини кесиб ўтувчи канал қазиган халқнинг қаҳрамонлигини мадҳ этувчи воситага айланади:

Дашт юзига юрди элим қаҳрамон, Қудрати зўр – топмағуси тоғ омон: Бахт сувини очғуси у бегумон, Бўстон ўлур, сувга қониб ҳар томон. Тўлқинидан меҳру вафо, яли-яли. Бўйларида сухсур учар, ғоз учар, Қирғовул, оққувлар этиб ноз учар, Булбул ўқир, нағма хушовоз учар, Қишни қувиб, кўклам учар, ёз учар, Кўкка тўлар савт-садо, яли-яли. Қўшиқларда Миртемир сўздан гўё рассом бўёғи каби фойдаланиб, рангин табиат манзараларини гавдалантирар экан, уларни ҳар доим инсон қалби билан узвий боғлиқликда жонлантиради. Оқибатда биз қўшиқлар орқали инсон руҳининг ниҳоятда нозик ва кўз илғаши қийин бўлган қирралари, талпинишлари, интилишлар, яъни ҳиссиётнинг оқар дарёдек ҳаракати билан танишамиз. Бу дарёда муҳаббат туйғуси энг қудратли тўлқин сингари мавжланиб туради. Ҳа, Миртемир қўшиқларининг аксарияти муҳаббат ҳақида бўлиб, улар бу умрбоқий туйғунинг сон-саноқсиз жилвалари-ю жилоларини, ҳайратомуз қудрати-ю тенгсиз гўзаллигини заргарона тизилган сўзлар маржони воситасида юзага чиқаради. Оддий сўзлар тизмасида улкан ҳаёт ҳақиқатини таъсирчан ифодалашдек санъаткорликка Миртемир ўз қўшиқларида жонлантириш, истиора, сифатлаш, ўхшатиш, муболаға сингари мажозлардан ғоятда ўринли

фойдаланиш орқали эришди. Бунга иқрор бўлмоқ учун “Бир гўзал” қўшиғидаги қуйидаги мисраларни эслаш кифоя: Дейдиларким, шаҳримда бир гўзал бормиш, Ҳар оқшом боққа кириб мани сўрармиш. Изларимни тополмай оҳлар урармиш – Гир-гир юрармиш, ҳайрон бўлармиш. Ўлтириб япроқлар-ла суҳбат қурармиш, Ишқ учун осмас кимса мени, деб дорга – Баъзан қўлин чўзармиш мунгли дуторга, Соғлиқлар тилар эмиш олисда ёрга, Асл хушторга, ҳажрида зорга... Саломлар йўллар эмиш бу интизорга. Бу мисраларда гўзал билан суҳбат қурган япроқларнинг жонлантирилишига, “мунгли дутор” каби сифатлашларнинг ажиб жозибадорлик касб этишига дуч келамиз ва уларнинг инсон руҳидаги ўта нозик тўлғанишларни ифодаловчи воситаларга айланганлигини англаймиз. Шундай тасвирий воситалар туфайли биз шоир қўшиқларида севгилисидан айрилган гўзалнинг япроқлар билан суҳбат қуришига, томошага келган осмоннинг ўйнашига, бепарво ошиқ йигитнинг осмондаги юлдузларни санаб етмоқчи бўлганлигига ҳайрон қолмаймиз. Худди шу санъаткорлик оқибатида Миртемир қўшиқлари катта ишонтириш қуввати ва самимият касб этади. Энг улуғвор ижтимоий-тарихий воқеалар, гениал шахслар ёки она халқ, Ватан ҳақида ёзганда ҳам, Миртемир доим самимий бўлиб қолади. Яъни у ўз қўшиқларида баландпарвоз

ҳайқириқларга, тантанавор шиорларга, осмонўпар наъраларга деярли ўрин бермайди. У ўз қўшиқларида инсоннинг эзгу туйғуларини самимий куйлаш билан бир қаторда, кишилар изтиробидан, маънавий оламнинг азобу аламларига тўлиқ онларидан, фожиалар гирдобидан, қайғу-ҳасратлар пўртанасидан ҳам кўз юммайди. Инсон қалби ёнишларининг, қоврилишларининг сирларини фақат Миртемир лирик қаҳрамонининг битта ўзи билади. Ўзининг пинҳоний туйғуларини лирик қаҳрамон мана бундай аён қилади: Қулоғимда янграр доим бир нидо, Хўрсинаман, кўз ёшимни силаман. Шу нидога не сабабдан жон фидо – Битта ўзим биламан. Юрагимда ёнар бир ўт бетутун, Гўё дер: қовураман, тиламан. Дош бераман нечун ҳануз мен беун – Битта ўзим биламан. Бу мисраларда лирик қаҳрамон ўз сирларини ошкор аён қилмаса-да, нозик кечинмалари оқимидан тингловчи улар ҳаётдаги иллатларнинг, хаторликларнинг, тубанликларнинг, разилликларнинг оқибати эканлигини англайди. Шу тариқа Миртемир ўз қўшиқлари орқали бизни турмушнинг мураккаб томонлари тўғрисида ўйлашга мажбур этади ва ҳаёт ҳақида бўялмаган, ялтиратилмаган, мукаммал тасаввур туғдиришга интилади. Ҳаёт ҳақиқатини теран, таъсирчан ва нафис образларда

ифодалаши туфайли Миртемирнинг “Куйлар йигирма ёшим”, “Яли- яли”, “Бир гўзал”, “Мен сени”, “Ўйнасин”, “Битта ўзим биламан”, “Мени ёд эт”, “Жонон ўйнасин”, “Барно қўшиғи”, “Она орзуси”, “Эл қўшиқи”, “Қарқаралик”, “Боғ кўча” сингари қўшиқлари шоирнинг ўнлаб шеърий китоблари, достонлари ва драмалари каби маданий турмушимизда сезиларли воқеа бўлиб қолди. Улар санъатимиз хазинасидан ўрин олишининг яна бир сабаби шундаки, бу қўшиқларга Ғанижон Тошматов, Фахриддин Содиқов, Муҳаммаджон Мирзаев, Имомжон Икромов, Мутал Бурҳонов сингари етук санъаткорлар куй басталадилар ва Фахриддин Умаров, Маҳбуба Ҳасанова, Коммуна Исмоилова, Ҳадя Юсупова каби хушовоз хонандалар ижро этдилар. Демак, заргарона сўз санъати, улкан бастакорлик истеъдоди ва юксак хонандалик маҳорати ўзаро бирлашиб, Миртемир қўшиқларига умрбоқийлик бахш этди. Бу қўшиқлар умрбоқийлигини таъминлаган муҳим омиллардан яна бири уларнинг деярли барчасида гўзалликнинг тасдиқланиши ҳисобланади. Ҳаёт иллатларидан, мураккабликларидан кўз юммаган бўлса-да, шоир Миртемир қўшиқларининг аксариятида турмушнинг нурли томонларини улуғлади, инсон муҳаббатини тенгсиз гўзал туйғу сифатида мадҳ этди ва уларни ардоқлашга, ёд этишга чақирди. Бу қўшиқларнинг ёш авлод руҳида нафосат туйғусини тарбиялашдек муқаддас ишга хизмат қилиши шубҳасиздир, чунки улуғ рус ёзувчиси Ф.М.Достоевский айтганидек, гўзаллик оламни қутқарадиган, инсониятни юксакликларга кўтарадиган қудратли омил ҳисобланади.

Миртемир достончиликда ҳам самарали ижод қилган. Чунончи, “Бонг”, “Барот”, “Агроном”, “Жанг”, “Хидир”, “Номус”, “Аждар”, “Очлар ўлкасида”, “Сув қизи”, “Дилкушо”, “Ойсанамнинг тўйида”, “Қўзи”, “Фарғона” сингари катта-кичик достонлар Миртемир қаламига мансубдир. Афсуски, ҳукмрон мафкуранинг кучли тазйиқи остида яратилганлиги ва бадиий жиҳатдан номукаммаллиги сабабли бу достонларнинг аксарияти адабиётда сезиларли ҳодиса даражасига кўтарилмади. Урушдан кейинги йиллар Миртемир учун янада самаралироқ ижод даври бўлди. Худди шу йилларда унинг таржимонлик санъати бутун борлиғи билан ўзлигини намойиш қилди. Ўзбек китобхони шоирнинг катта меҳнати туфайли А.С.Пушкиннинг эртаклари, М.Ю.Лермонтовнинг шеърлари, Н.А.Некрасовнинг “Русияда ким яхши яшайди?”, М.Горькийнинг “Бўрон қуши ҳақида қўшиқ” каби ўлмас асарларни ўз она тилида ўқишга муяссар бўлди. Булардан ташқари Миртемир қирғиз эпоси “Манас”ни, Уйғун билан ҳамкорликда қорақалпоқ эпоси “Қирқ қиз”ни, Мақсуд Шайхзода билан ҳамкорликда грузин шоири Шота Руставелининг “Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон” достонини ўзбек тилига ўгирди. Бугина эмас, у Генрих Гейне, Эжен Потье, Абай, Бердақ, Нозим Ҳикмат, А.Твардовский, Пабло Неруда каби шоирларнинг асарларини ҳам ўзбек тилига таржима қилди. Бу таржималарда асл нусханинг асосий хусусиятлари, миллий руҳ сақланиб қолган. Миртемирнинг шеърият соҳасидаги тинимсиз меҳнатлари натижасида “Қорақалпоқ дафтари” (1956-1957) туркуми юзага келди. Туркумда кўзга ташланиб турадиган асосий хусусият – бу

шоирни моҳир ҳайкалтарошдай бир-икки характерли чизги, ўта ўринли топилган поэтик деталлар билан салмоқли ва мағрур образлар яратиш қобилиятидир. Мазкур тўпламга “Сурат” номли кичик лирик қисса ҳам киритилган. Қисса Миртемирнинг инсон руҳини бутун мураккаблиги билан тасвирлай олиши, “қалб диалектикаси”га чуқур кира олишидан далолат беради. Асар яхлит сюжет асосига қурилмаган. У қаҳрамоннинг кечинмаларини ифодаловчи алоҳида-алоҳида кичик лавҳалардан ташкил топган. Аммо бу лавҳалардаги ҳис-туйғу шу қадар тиниқ, табиий ифодаланганки, шу орқали унинг ҳаёт йўли ҳам, бошига тушган оғир синовлар ҳам, маънавий гўзаллиги ҳам тўлиқ ёритиб берилган: На олтин, на жавоҳир эдим... Армонли бир ёш шоир эдим. Зуҳро бўлмасанг ҳам чиройда, Мен ишқингда нақ Тоҳир эдим... ...Гуноҳим не? – Жангда бўлганим, Қон кечганим, юз бор ўлганим. Дийдорингни унутолмайин, Ўлимлардан ҳатлаб кетганим... Лирик қаҳрамон суратга тикилиб, ундан муҳаббатига вафо ва садоқатни сўроқлайди. Унинг қўйнида тўрт йил асралган сурат эса жим. Ундан кўзлари қийғоч, сочлари сумбул, тарқоқ, зап қийилган қалам қошли гўзал беун боқади. Унинг кўзларида бевафолик нашъаси ўзини намоён қилади. Қалби ўксиган йигит “Эвоҳ, қандай

зил юк бўйнимда, Сени асраб тўрт йил қўйнимда...” – дея беун, сассиз фарёд чекади: Ҳам нафратим, ҳам аянчим бор, Юрак – икки дардга мубтало. Ғамзалар... оҳ, бекор-ку, бекор... Қайта оғир бўлди бу бало! Кўрмай десам, кўзим кўр эмас, Юрмай десам, оёғим бутун, Аммо юрак ортиқ жўр эмас, Хаёлларга бўламан тутқун. “Сурат” оғир ҳаёт йўлини кечирган, “ўлкалар ҳатлаб” ўтган, уруш оловида тобланиб улғайган кишининг қалб нидосидай жаранглайди. Бундан ташқари, қорақалпоқ ҳаётига бағишланган «Аму қғирғоқлари», «Ойсанамнинг тўйида», асарларини яратади. «Қирқ қиз»ни Уйғун билан ҳамкорликда таржима қилади. Миртемир бир умр ҳаёт ҳақиқатига, гўзаллигига ишонди ва уларга талпиниб яшади. Шоир 1978 йилда Тошкентда оламдан ўтди. Адиб Уйғун таъкидлаганидек, “Миртемир шеъриятимизнинг ҳақиқий маънодаги бободеҳқони, заҳматкаш, улкан шоирларидан бири” бўлиб қолди.

А д а б и ё т л а р Миртемир асарлари : 1. Асарлар. Тўрт жилдлик. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1980-1983. Миртемир ижоди ҳақида : 2. Азизов Қ. Миртемир. Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1969. 3. Каримов Н. Битта ўзим биламан. “Шарқ юлдузи”, 1991, 5- сон. 4. Халилов Т. Миртемир маҳорати. Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. 5. Шарафиддинов О. Миртемир. “Биринчи мўъжиза” китобида. Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1979.

6. Шукуров Н. Бу олам саҳнида. Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. 7. Ғафуров И. Она юрт куйчиси. Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970. 8. www .ҒҒ ozbekadabiyoti . com

Похожие

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Махтумқули ижоди

Чўлпон ижоди

Зулфия ижоди

Фурқат ижоди