Мажози мурсал ва мажози ақлий - Литература - Рефераты

Мажози мурсал ва мажози ақлий

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Мажози мурсал ва мажози ақлий Режа: 1. Мажози мурсал ва унинг бошқа мажоз турларидан фарқлари. 2. Мажози ақлий. 3. Мажози мурсал билан мажози ақлий ўртасидаги ўхшашлик жиҳатлари .

9. Мажози мурсал ва унинг бошқа мажоз турларидан фарқлари. Маълумки, мажози муфрад икки қисм — истиора ва мажози

мурсалга бўлинган эди. Уларнинг фарқи алоқа эътибори билан билинган эди. Истиоранинг алоқаси мушобаҳа - ўзаро ўхшашлик бўлиб, уни ўрганиб чиқдик. Мажози мурсалдаги лафзнинг кўчма ва ҳақиқий маънолари ўртасидаги боғлиқлик ўхшашликдан бошқа бўлади. اﻟﻤﺮﺳﻞ ھﻮ اﻟﻜﻠﻤﺔ اﻟﻤﺴﺘﻌﻤﻠﺔ ﻓﻰ ﻏﯿﺮ اﻟﻤﻌﻨﻰ اﻟﺬى وﺿﻌﺖ ﻟﮫ ﻟﻌﻼﻗﺔ ﻏﯿﺮ اﻟﻤﺠﺎز اﻟﻤﺸﺎﺑﮭﺔ ﻣﻊ ﻗﺮﯾﻨﺔ ﻣﺎﻧﻌﺔ ﻣﻦ إرادة اﻟﻤﻌﻨﻰ اﻟﻤﻮﺿﻮع ﻟﮫ Мажози Мурсал — лафзнинг ҳақиқий ва мажозий маънолари ўртасида алоқа мушобаҳа бўлмаган, кўчма маънода истеъмол қилинган калимадир. Бунда уни ҳақиқий маъносини тушунишдан қайтарувчи қарина ҳам бирга келтирилади. Мисол учун: رﻋـﺖ اﻹﺑﻞ اﻟﻐﯿﺚ Ёмғир туяни ўтлатди, ўт билан тўйғазди. Бу гапда اﻟﻐﯿﺚ ғайс лафзи мажози мурсалдир. Чунки, ўз аслий маъноси ёмғир ёғиш маъносидан اﻟﺮﻋﻰ ўтлатмоқ маъносига кўчирилди ва ғайснинг асли اﻟﻤﺎء сув маъносида бўлиб, набот ўсимлик اﻟﻨﺒﺎت маъносига кўчирилди. Сувнинг кўчма маънода эканини رﻋـﺖ ўтлатди калимаси далолат қиляпти ва у қаринаи мониъадир. Чунки, ёмғир ўтлатмайди. Шунингдек, ўт билан сув ўртасида алоқа мушобаҳа - ўхшашлик эмас. Улар ўртасидаги алоқа — уларнинг бири бошқасига сабаб эканидир. Шубҳасиз, ёмғир ўсимликларнинг ўсишига сабабдир. Мана шу сабабийлик алоқа бўлишга кофий ва вофийдир. Шу сабаб, ёмғир набот маъносида ишлатиш дуруст бўлади. Мажози мурсал дейилишига сабаб:  Биринчидан, биргина алоқа, яъни кўчма ва ҳақиқий маънолар ўртасидаги боғлиқлик билан ҳеч қайд этмасдан калимани шундайлигича кўчма маънода мутлақо истеъмол қилди. Бу икки маъно ўртасидаги боғлиқлик бир нечта бўлиб, алоқалар ҳам ўз ўрнида келтирилади.  Иккинчидан, истиорада мўътабар ҳисобланган тарафайн бирлиги даъвоси ҳам шундайлигича келтирди. Чунки, битталигини

даъво қилишга боис бўлган мушобаҳа - ўхшашлик мажози мурсалда йўқдир. Баъзилар мажози мурсални ҳам истиора дейиш мумкин, — деганлар. Чунки, унда ҳам истиора каби бир лафзни маъноси бошқа лафзга қўйиш ва янги қўйилган лафз билан кўчма маъно тушуниш билдирилган эди. Мажози мурсалда ҳам худди шундай, масалан ғайс-ёмғир калимаси сув маъносига ўтказилди, кейин уни набот- ўсимлик маъносига кўчирилди. Бу фикрга жавобан - буларни мана шундай икки хил номланиши истилоҳий мақсадлар учундир. Чунки, бундай номланиш улардаги алоқа – кўчма ва ҳақиқий маънолар орасидаги боғлиқлик бошқа-бошқа эканини англатади. اﻟﻤﺮﺳﻞ اﻟﻤﺮﻛﺐ ھﻮ ﻣﺎ ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻌﻼﻗﺔ ﻓﯿﮫ ﻏﯿﺮ اﻟﻤﺸﺎﺑﮫ ﻛﻤﺎ ﻓﻰ اﻟﺠﻤﻞ اﻷﺧﺒﺎرﯾﺔ اﻟﻤﺠﺎز اﻟﻤﺴﺘﻌﻠ ّﺔ ﻓﻰ اﻹﻧﺸﺎء ﻷﻏﺮ ﺎﺿ ﻟﻢ ﯾﻮﺿﻊ ﻟﮭﺎ اﻟﺨﺒﺮ ﻛﺈﻇﮭﺎر اﻟﺘﺤﺴﺮ أو اﻟﻀﻌﻒ أو اﻟﺴﺮور أو اﻟﺸﻤﺎﺗﺔ أو ﻧﺤﻮ ذﻟﻚ Ҳақиқий ва кўчма маънолар ўртасидаги алоқа мушобаҳа бўлмаган кўчма маънодаги жумла мажози мурсал мураккаб бўлади. Бу иншо маъносида ишлатиладиган хабарий жумлаларда ишлатилади. Ушбу иншоий жумланинг ғаразлари хабар қилиб қўйилмаган бўлиб, у اﻟﺘﺴﺤﺮ - ғам-қайғуга ташвиш, اﻟﻀﻌﻒ – заифлик, ночорлик, اﻟﺴﺮور - шодлик, ҳурсандчилик, اﻟﺸﻤﺎﺗﺔ – бировни ғамига, бошига тушган мусибатга ҳурсандликни изҳор қилиш ва бошқалар бўлиши мумкин. Ҳафаликни билдириш мақсадидаги иншони хабар қилиб ишлатилганига мисол. Шоир:

ﺬھﺐ اﻟﺼﺒﺎ و ﺗﻮﻟﺖ اﻷﯾﺎم ﻓﻌﻠﻰ اﻟﺼﺒﺎ و ﻋﻠﻰ اﻟﺰﻣﺎن ﺳﻼم Ёшлик, болалик кетди. Кунлар бирин-кетин ўтди. Ёшликка ҳам салом, Вақту замонга ҳам салом. Қарасам ёшлигим кетибди узоқларга, Кунларим ҳам ўтди кетса қайтмасларга. Ёшлигим сенга саломлар бўлсин, Вақту замонлар саломга тўлсин! Мазкур байт жумлалари хабар учун баён қилинаётган бўлса ҳам, ёшликни йўқотгани учун, қайғу, алам ва кунлари ўтиб бораётганига надомат чекиш иншо сифатида ишлатилган. Алоқаси лузумийлик, шунинг учун ҳам, ёшлик, беғуборликни кетишлигининг хабари ғам- андуҳ ва ҳафачиликни лозим тутади. Иккинчи мисра қарина бўлади. 2. Мажози ақлий. Мажози ақлийнинг ҳақиқий ақлий билан алоқаси — улар орасида ўзаро алоқа-боғлиқлик мавжудлигидир. Бу боғлиқлик ўзаро ўхшашлик ёки ўхшашликдан бошқа бўлиши мумкиндир. Мажози ақлийнинг қаринаси. ﻗﺮﯾﻨﺔ اﻟﻤﺠﺎز اﻟﻌﻘﻠﻰ ھﻰ اﻷﻣﺮ اﻟﺼﺎ ﺮﻓ ﻋﻦ أ ﻧﯾﻜﻮن اﻹﺳﻨﺎد ﻋﻠﻰ ﺣﻘﯿﻘﺘﮫ Ақлий мажознинг қаринаси гап бўлаги ўзи ҳақиқий боғланиши керак бўлган бўлакдан бошқа бўлакка боғланишни буриб юборувчи ишдир. Исноди ҳақиқийдан иснодни бошқа иснодга ўгирувчи амрдир. Агар қарина бўлмаса, дарҳол лафзнинг ҳақиқий маьноси тушунилади. Демак, қарина лафзнинг ҳақиқий маъносини тушунишдан қайтарувчи лафз - аломат, белги бўлиб мажознинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Қарина икки нав: лафзий ва маънавий қариналарга бўлинади. Ҳар икки қарина мажоз иснодда эканига далолат қилади.

Лафзий қарина деб, гап ичида келтирилган лафз бўлиб, бу лафз гапни кўчма маънода эканини билдириб, гапнинг ҳақиқий маъносини тушунишдан қайтаради. ھﺰم اﻷﻣﯿﺮ ﺧﺼﻤﮫ و ھﻮ ﻓﻰ ﻗﺼﺮه Амир қасрда турган ҳолда хасм (душман)ини чекинтирди. Кўриниб турибдики, феъл ўзи ҳақли бўлмаган лафзга иснод қилинган. Чунки, Амир ҳеч бир иш қилмаган, қасрда бўлган. Аммо феълни ёпиштиришга боғлиқ нарса хасмни қочишга сабаб эканидир. 3. Мажози мурсал билан мажози ақлий ўртасидаги ўхшашлик жиҳатлари . Энди феълни мажоз эканига далолат қилувчи лафз ﻮھﻮ ﻓﻰ ﻗﺼﺮه у қасрида турган ҳолда, деган гап бўлади. Зеро, бу гап ҳақиқий душманларни қочирувчи Амир эмаслигига далолат қилди. Маънавий қарина деб, лафздан ташқари, яъни лафз бўлмаган иш бўлиб, у ҳам гапни ҳақиқий маънода эмаслигини билдиради. Маънавий қарина икки ишнинг бирига қараб юз беради: 1) Муснадни муснад илайҳга хаёлан, ақлан суянтириш мумкинлиги ёки одатда шундай боғланади. ﻣﺤﺒﺘﻚ ﺟﺎءــﺖ ﺑﻰ إﻟﯿﻚ Муҳаббатинг мени сенга келтирди. اﻟﻤﺠﻲء “Мажиун” феълини замири ھﻰ “ ҳия” муҳаббатга қайтувчидир. Бу иснод мажозий ақлийдир. Чунки, феъл ўзи ҳақли гап бўлагига боғланмади. Унинг асли ﺈﻧ ّاﻟﻤﺤﺒﺔ ﺳﺒﺐ ﻓﻰ اﻟﻤﺠﻰء Муҳаббат келишга сабабдир. Бу гапда мажознинг далили муҳаббат келишини ақлга сиғдириш мумкин эмаслигидир. Шунинг учун, зарурат билан хаёлан иснод этилди. Агар ақл ишини чиқариб, хаёлан бир оз ҳақиқат юзасидан назар солинса, бу иш амри маҳоллиги маълум бўлади. Демак фақат шоирона гўзал нутқ учун бу гап айтилгани билинади.

أﻗﺪﻣﻨﻰ ﺑﻠﺪك ﺣﻖ ّﻟﻰ ﻋﻠﯿﻚ Мени сенда бўлган ҳаққим шаҳрингга келтирди. Бу гапдаги қарина - ҳақни келишини ﻗﯿﺎم اﻹﻗﺪ ﺎﻣ اﺳﺘﺤﻟﺎﺔ ҳақиқатда мумкин эмаслигидир. Одатийга мисол: اﻟﺠﯿﺶ اﻟﻘﺎءــﺪ ھﺰم Қўмондон аскарларни чекинтирди, одатда шундай дейилади. Аммо ёлғиз қўмондонни ўзи бу ишни амалга оширмайди. Бир ўзининг қўлидан келмаслиги аниқ ва равшан. Бу мисол мана шу қаринаси билан ақлий мажоз бўлди. 2) Гапнинг мўъмин биллоҳ – Аллоҳга ишонувчи кишидан содир бўлаётгани маънавий қарина бўлади. Мўъмин: ﻇﮭﺮى ﻗﻮ ّﺳﺖ أﺣﺪ ﺎث اﻟﺰﻣﺎن وأﺷﺎﺑﺖ رأﺳﻰ ﻧﻮاءــﺒﮫ Белимни замонлар янгиланиши ёй қилди, унинг ғам андуҳлари бошимни оқартирди, - деб айтса ҳам, унинг гапи тўғри ҳисобланади. Чунки иш-ҳаракатнинг эгасини мажоз қилиб кўчма маънода ифодалаяпти. Аслида ҳақиқий белни букувчи ҳам, сочни оқартирувчи ҳам Аллоҳни ўзидир. Ҳудди мана шуни мўьмин яхши тушунади ва эътиқод қилади. Зикр этилган бу икки ишда қарина маънавий экани аниқ маълум бўлди. Зеро, гапнинг ўзида бирон лафз очиқ ва аниқлик билан маънонинг мажоз эканига далолат қилмаяпти. Мавзуга доир истилоҳий терминлар: Иснод, ҳақиқат, зот, мажоз, кўчма маъно, феълларга ва шибҳий феълларга иснод,

қарина, лафзий ва маънавий қарина.

АДАБИЁТЛАР: 1. Жалолиддин Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Қазвиний. Талхисул-мифтаҳ. Алмактабат ул-асрийя. Байрут 2008 й. 2. Али Муҳаммад Ҳасан. Асрор ул-баён. Қоҳира 2005 й. 3. Шарифов З. Балоғат фанидан маърузалар матни. – Т.: Мовароуннаҳр, 2002. – 111 б. 4. Абдул-Ҳаким Ҳасан Наънаъ. Ал-Манор. Ал-Азҳар. Миср. 1991 й. 5. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1994. – 238 с.: ил.

Похожие

Мажози муфрад истиора

Ҳақиқат ва мажоз

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари

Жалолиддин Давоний ва унинг «Ахлоқи Жалолий» асари (Ахлоки Жалолий)

Бадиий адабиёт ижтимоий онг соҳаси