Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875-1919 йил)(Махмудхужа Бехбудий хаёти) - Литература - Рефераты

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875-1919 йил)(Махмудхужа Бехбудий хаёти)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875- 1919 йил) Режа: 1. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ҳаёт йўли: ёшлиги; маориф соҳасидаги хизматлари; театр ва санъатдаги фаолияти; матбуотдаги фаолияти. 2. Беҳбудийнинг ижоди: ижтимоий қарашлари; илмий-сиёсий, адабий- танқидий қарашлари.

Маҳмудхўжа Беҳбудий XX асрнинг 1-чорагидаги Туркистоннинг энг машҳур кишиларидан бири эди. Беҳбудий 1875 йил 19 январда Самарқандда Бехиштепа қишлоғида руҳоний оиласида дунёга келади. Отаси Беҳбудхўжа Солихҳўжа ўғли туркистонлик бўлиб, Амир Шоҳмурод замонида Самарқандга келиб қолган эди. 1894 йил отаси (имом хатиблик билан шуғулланган) Беҳбудҳўжа вафот этади. Ёш Маҳмуд етим бўлиб қолади. Араб ёзувини кичик тоғаси Одил қори дан ўрганади. Эски мактаб мадрасасида ўқиди. 18 ёшидан қозихоналарда мирзалик , сўнг муфтийлик қилади. Ҳатто Тошкентдаги «Туркистон вилоят газетаси», Оренбургдаги «Вақт» кабиларда босилган бир қатор мақолаларга «Муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудий» деб имзо чеккан ўринлар ҳам учрайди. У дастлаб Самарқанд, сўнг Бухоро мадрасаларида пухта илм олган. Беҳбудий дунёқарашининг шаклланишида Русия жадидчилик ҳаракатининг асосчиларидан бири Исмоилбек Гаспиринскийнинг таъсири катта бўлган. У 1892 йилда Туркистондаги мактабларни ислоҳ қилиш, «усули савтия»ни жорий этиш ҳақидаги таклифи билан генерал-губернатор Н.О. Робенбахга мурожаат этади. Жавобга эриша олмагач, 1893 йилда Тошкентга келади, Самарқанд ва Бухоро шаҳарларида бўлиб, маҳаллий халқлар билан гаплашиб, дастлабки янги усулдаги мактабларни очишга эришади. Беҳбудий устози Гаспиринский билан бўлган учрашувини мароқ билан хотирлайди Беҳбудий ўзбек ва тожик тилларида чиқарган жуда кўп дарслик ва қўлланмаларда Гаспиринский қарашларига таяниб иш кўради. Хусусан, Гаспиринскийнинг 1998 йилда босилиб чиққан «Раҳбари муаллимлик ёки муаллимларга йўлдош» китобига эргашади. “«Усули савтия» мактабларининг Русиядаги бош муассиси Исмоилбек ҳазратларидир. Биринчи янги усул алифбонинг мураттиб ва ношири яна Исмоилбек ҳазратларидир», - деб ёзади Беҳбудий 1914 йилда. Беҳбудий Гаспиринскийнинг ҳар жиҳатдан ўзига хос устоз деб билди. У устозининг ақлу ғайратини, миллат йўлидаги фидоийлигини жуда юксак

баҳолади. Унинг вафоти муносабати билан ёзган мақоласида «Руссия мусулмонлари ичида бундай бир зот келган йўқдур», - деб таъкидлайдилар. Дарҳақиқат, Беҳбудий унга ўз асарларида, фаолиятида тез-тез мурожаат қилган. Жумладан, 1905 йил жўғрофия бўйича илк мактаб тузганда Исмоилбекнинг «Туркистон уламоси» китобидаги маълумотлардан кенг фойдаланган. 1899-1900 йилларда Беҳбудий ҳаж сафарига боради. 1903-1904 йилларда Москва, Петербург шаҳарларига, 1907 йилда Қозон, Уфа, Нижний Новгород шаҳарларида бўлади. Бу шунчаки саёҳат сафарлари эмас, маълум мақсаддаги хизмат сафарлари эди. Масалан, 1907 йилда Нижний Новгород шаҳрида Руссия мусулмонларининг турмуш ва маданияти муаммоларига боғланган қурултой чақирилди. Беҳбудий туркистонликлар гуруҳини бошқарди ва катта нутқ сўзлади. Беҳбудий Гаспиринский йўлга қ ўйган « усули жадид » мактабларини Туркистонда қ арор топтиришда , уларни дарслик ва қ ўлланмалар билан таъминлашга оид кўп ма қ олалар яратди . Ражабаминдаги Абдул қ одир Шакурий мактабини ҳовлисига кўчириб келди . « Мунтаҳаби жў ғ рофия умумий » (қ ис қ ача умумий география ) « Китобат - ул атфол » ( болалар мактуби ), « Тарихи мухтасари ислом » ( Исломнинг қ ис қ ача тарихи ), « Амалиёти ислом », « Мухтасари жў ғ рофияи русий » ( Россиянинг қ ис қ ача географияси ) каби дарсликлар яратди . Нашриёт қилиб , дарслик ва қўлланмалар , ҳариталар босиб чиқаргани маълум . Булар илк ўзбек мактаблари учун тузилган дарслик ва қўлланмалар сифатида эмас , тил ёзув маданияти тараққиёти нуқтаи назаридан ҳам муҳим аҳамиятга эга . Чунончи, пунктуация қачондан қўлланганлиги ҳақида мутахассислар орасида тортишувлар юради . Инқилобгача у бўлган эмас , дегувчилар ҳам бор . Беҳбудийнинг « Китобатул - атфол » (2- нашри 1914 йил ) да тиниш белгиларнинг (« р умуз » нинг ) ўнтасини келтиради : Чунончи : аломати савол ? аломати нидо, тажуб, х итоб !

аломати муътариза (арз, эътироз) [ ] аломати мумаййиза (ажратиш) « » икки сўзни фарқ қилатурғон аломат - аломати муфрадо, яъни иккиси бир маънода ; озгина турмоқ учун , баён ва тафсил учун : нотамом сўзлар, киноялар учун … сўзнинг охири ва вақти ом аломати . 1913 йиллардан Беҳбудий матбуот ишлари билан ҳам шуғулланди. Шу йил апрелидан «Самарқанд» газетаси чиқа бошлади. Газета турк ий ва форсийда ҳафтада 2 марта 2 саҳифада , кейинроқ 4 саҳифада чиқа бошлади. 45 та сони чиқди, бироқ моддий танқидчилик туфайли тўхтаб қолди. Кейинчалик «Ойна» журналини чиқарди. Ҳафталик бу мажалла асосан ўзбек тилида бўлиб ихчам форсий шеър, мақолалар, русча эълонлар бериларди. 1914 йил 29 майда иккинчи бор араб мамлакатларига саёҳатга отланди. Поездда ўтириб, Байрамали орқали Ашхобод, Кросноводск, Боку, Кисловодск, Одесса ва Истамбулга, сўнг, Қуддусга, Байрут, Ёфа, Порт Саид, Шом шаҳарларини тамошо қилди. Саёҳат хотираларини Беҳбудий «Ойна»нинг 1914 йил сонларида пешма-пеш бериб борарди. У адабиётдаги тарихий-мемуар жанрининг XX аср бошидаги хос намунасидир. «Ойна» журнали маориф ва маданият тарқатишда жуда катта хизмат қилди. Ундаги тил масаласига диққатини қаратган. Беҳбудий миллатнинг тараққийси учун бир неча тил билиш шарт деб ҳисоблади. Масалан , журналнинг 1913 йил 30 августдаги 1-сонидаёқ: «Икки эмас, тўрт тил лозим» мақоласи ёзилади. У ёзади: «Биз туркистонликларга туркий, форсий, арабий ва руссий тилларни билмоқ лозимдур. Арабий билмасанг дин, русча билмасанг дунё қўлдан кетар, туркий ва форсийни кераклиғига сўз йўқтур. Яна бир тил ва хат борки, бутун олам бир-бирила аним ила сўйлайдур. Ул франса тили ва хатидур».

1906 йил 10 октябрда «Хуршид» газетасида «Ҳақрул умури авсотуҳа» (Ишларнинг ўртачаси яхшидур) мақоласи диққатга сазовордур. Бу мақола Беҳбудийни қоралашга яхшигина асос эди. Чунки унда Беҳбудий 1906 йилдаёқ социалистик таълимот ва Ленин партиясини кескин рад этган эди. 1917 йилнинг 16-23 апрелида Тошкентда бўлиб ўтган Туркистон мусулмонларининг 150 вакили иштирок этган қурултойида нутқ сўзлади. Шу йилнинг 26 ноябрида Қўқонда ўлка мусулмонларининг фавқулодда қурултойи иш бошлади. 27 ноябрга ўтар кечаси «Туркистон му х торияти» эълон қилинади. Бу мустамлакадан мустақиллик томон йўл қўйилган жиддий қадам эди. Бу маънавий йўл йўлбошчиси Беҳбудий эди. Аммо бу жуда тез бостирилади. 180 қишлоққа ўт қўйилди. 10000 дан ортиқ туркистонлик ўлдирилди. Беҳбудий 1919 йил баҳорида 25 мартда паришон йўлга чиқади, Шаҳрисабзда қўлга олиниб, Қаршида зиндонга ташланади. Қарши беги Тоғайбекнинг буйруғи билан пинҳона қатл этилди. Унинг қатли ҳақида хабар роса 1 йилдан сўнг Самарқандга маълум бўлади. 1920 йил апрелда бутун Самарқанд аҳли мотам тутди. С.Айнийнинг 1923 йил Бухорода чоп этилган «Инқилоб учқунлари» шеърий тўпламида Беҳбудийга бағишланган ( ёзилиш санаси 1920 йил апрел ) уч шеъри бор. Биринчиси, «Беҳбудий учун» деб номланган шеъри «Сен Туроннинг қуёши эдинг» деб бошланади. Иккинчиси, «Беҳбудий руҳига атаб» (бағишлов) деб аталиб, « Сани бундин буён Турон кўра олурму, кўролмасму , Санинг мислингни Туркистон топа олурми, тополмасму? » байти билан бошланади. Учинчиси, «Беҳбудий афандини эсга тушуриб, қатл ва қатлгоҳига хитоб» деб номланган шеър бўлиб, «Йўқ, йўқ, келур албат, келур албат! Золимларни рад этмага, маҳв этмага навбат!» деб бошланади. 1922 йил А.Фитратнинг «Беҳбудий соғанасини изладим» сарлавҳали шеъри бор. Чўлпоннинг Беҳбудийга аталган «Сизнинг учун ёз бошининг қоридек Эрур кунлар келади» мисралари дунёга келди. М . Беҳбудий XX аср бўсағасидаги Туркистоннинг орзу - армонидан бири сифатида майдонга келди . У ўзбек театрининг биринчи ғиштини қўйди .

500 дан зиёд мақоллар эълон қилди , улар турли соҳалар , мавзуларни қамраб олган мақолалар эди . «Ёшларга мурожаат», «Либос қиёфат», «Икки эмас, тўрт тил керак», «Ҳақ олинур, берилмас», «Тил масаласи», «Бизга ислоҳ керак», «Туркистон мухторияти», «Танқид сараланмоқдур», «Бизнинг холлар ва ишлар», «Бизни кемирувчи иллатлар», «Театр надур?, «Сарт сўзи мажҳулликдир» ва ҳоказо. «Тил масаласи» (Ойна, 1915 йил, 11-12-сонлар) мақоласида тилнинг ўзаро муносабит ҳақида баҳс кетади. Улуғ маърифатчи тилларнинг бир- биридан ўринли луғат олишини табиий жараён деб қарайди. Энг бой тиллардан бўлган инглизчани ҳам ўн минг ила бегона луғатларни мажбуран олганлигини дадил қилиб кўрсатади ва масаланинг бошқа жиҳатига ягона адабий тил бирлигига диққатни қаратади. Бу асарда араб ва форс тилларини таъсир даражасига қараб гуруҳларга бўлади. Форсий ва арабийни энг кўп қабул қилган тил « у смонли тил» саналади. «Туркийларни баъзи тоифаси форсий ва арабийни шу қадар кўп олдиларки, тилларида туркий, форсий, арабий аралашиб, «усмонали тил» усмонали шевасида ёзмоқ мумкин эмас», - дейди. Беҳбудий шунинг учун ҳум усмонали тилнинг жонли турк тилидан узилиб қолганлигига, оддий халқ бу тилда ёзилган асарларни тушунмаслигини баён қилади. Беҳбудий араб, форсий тилларнинг қўлланиши шеваларга ҳам бориб тақалишини айтади, яъни Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё томонларда араб ва форсий тилларнинг таъсири кучлироқ бўлса ва унинг атрофидаги шаҳар зиёлиларининг тилида бу тилларнинг таъсири бор эканлиги , Тошкент ва Сирдарё музофотида араб ва форс тилларининг ҳукми озайиб бориши ва форс тилларидан тозалаш керак деган фикрлардан эҳтиёт бўлиш керак дейди. Ҳеч бир тил бошқа тиллардан озиқланмасдан яшамаслигини айтади. «Танқид сараламоқдур » (« О йна», 1914 йил, 27-сон) мақоласида адабий танқидга алоҳида эътибор берди. Навоийдан кейин неча асрлик сукунатдан сўнг бу соҳанинг хос хусусиятларининг тайин этиб , адабиётда тенг ҳуқуқлик масаласини ўртага ташлади.

«Сарт сўзи мажҳулдир» (1914 йил, 339-сон). Маълумки, Туркистон забт этилгач, руслар маҳаллий халққа «сартлар» деб ном бердилар. Н.Остроумовнинг бир китоби ҳам шундай номланган. Бу сўз аслида - қатлам, гоҳо социал қатламга нисбатан айтилган. Бу борада бир қанча мунозарали мақолалар эълон қилинди. Масалан, Мулла Абдуллабек деган мақола ёзиб «Садои Фарғона»га юборади, аммо мақола босиб чиқарилмайди. Шундан сўнг ўз журналидан мақолани қайта босиб чиқаришга мажбур бўлди. Мақола ҳажман салмоқли, журналнинг бир неча сонида давом этган. Адиб «Сарт сўзини қадимий этимологиясидан тортиб, А.Навоий, З.М.Бобур, М.Солиҳ, Абдулғози Баҳодирхоннинг асарларигача Н.Остроумовнинг китобидан тортиб, А.Вамбери «Кундаликлар»игача, жадидчилик ҳаётининг намоёндаси Аҳмад Закий Валидийдан Исмоилбек Гаспиринскийгача бўлган намоёндаларнинг бу соҳадаги кузатишларини ўрганиб, шундай хулосалайди: “ «Шайбонийнома», «Бобурнома» ва Абдулғозихон китобларида баъзи бир туркистонийлар сарт деб аталибдур. Оврўпонинг айрим сайёҳлари ёзубдурларки, Туркистонда шаҳар халқининг ёки форсий халқини, ё тожикни номаълум замонда сарт атардилар. Номуайян бир замонда Дашти Қипчоқ ёинки Хитой ҳудудидаги сарт номинда бир тоифа келиб, Туркистонга ерлашиб, сўнгра бошқалар тарафидан ютулиб ва бошқа уруқлар ила аталуб кетгандурлар. Ана, Туркистон Русий ва Бухоро халқига сартлик исмини тарқатурға далили шундан иборатдур ” . Биз такрор айтамизки, мазкур эҳтимолни қайси бири чин бўлган суратда ҳам нафсул-амрда, букун Туронда сарт йўқдур ” . Беҳбудий «Садои Фарғона» муаллифи Мулла Абдуллабекнинг «Ҳар ким бизни сарт деса, шунга хурсанд бўлиб, фахр қилмоғимиз даркордур, зероки, сарт дегани масжидлик, мадрасалик, бозорлик, озода ва уламони маъдани дегани бўлур» фикрини рад этади. Лотиннинг « с арт» – « с ари ит»дан деган фикрни қанчалар ҳақоратли бўлса, «озодавош» дейиш ҳам шунчалик асоссизлигини таъкидлайди ва тарихий манбаларга суяниб, «Сарт на маънода

бўлса бўлсун, арбоби тарафидан ҳал қилинмагунча они қабул этмасликка ҳаққи бор», - деб ҳисоблади. «Саёҳат хотиралари» («Ойна», 1914 йил, 34-сон) мақоласида 19 1 4 йилг и Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларига сафари ёритилган, бу маданий тарафларни миқёсу кўлами кенг ёритилган. Хотиралардан келтирамиз . Адиб Қуддуси шарифдаги Ҳазрати Довуд мақбарасини, Ҳазрати Марям ва Ҳазрати Исо Калшоларни зиёрат қилар экан, Тошкентлик ёш бир атторга дуч келади. Беҳбудий шундай хотирлайди: «Дўконига бир оз ўлтурдук, Мамлакатдан сўради. Қўлига бир неча нусха «Ойина» ва Туркистон хотирасини бердим. Аҳли савод экан. Тошкент шаҳрини кўрсатдим. Беихтиёр ҳарита устидаги Тошкантни ўпуб кўзга суртди. Хусусан, Ватан ва аҳли диёрни қадри мусафуротда маълум бўлур. Ҳақиқатдан Ватан муқаддасдур. Қадрини билмоқ керак. Сотмасға ва ўлгунча айрилмасға керакдур» (Ойна, 1915 йил, 4-сон). «Ҳақ олинур, берилмас», «Бизга ислоҳ керак» мақолаларида сиёсий масалаларни кўриб чиқади. Халқни сиёсий савиясини оширишга, сиёсий ҳуқуқлардан тўла фойдаланишга даъват қилди. «Ҳақ олинур, берилмас» мақоласида эски ҳукуматнинг йиқилиши, янгисини барпо бўлиши Туркистонда бир қанча янгиликларни дунёга келтиришини айтади. Туркистонликлар ўз тақдирини ўзи белгилаш керак деган фикрни ривожлантирди. «Ўзининг муҳофазаси учун миллий аскарлар ўзининг алоҳида халқ манфаати йўлидаги х азинаси бўлур» дейди. У Туркистонни федератив давлатга айланиши таклифини ва Туркистон халқларини уюштириш зарурлиги ҳақида фикрларни ўртага ташлади. «Ислоҳ керак» мақоласида Чор ҳукуматининг сайловлар борасидаги сиёсатига ўз эътирозини билдирарди, чаласаводлар давлат лавозимида эканлигидан ташвишланарди. «Мунтаҳаби жўғрофияи умумий» – (Умумий жўғрофиядан сайланма) (1906 йил Самарқандда босилган) китобида “жўғрофия сўзи ер ва туфроқли баён қилатурғон илмни айтадур”, дейди. Ернинг тузилиши, тоғлар, дарёлар,

ҳаво, кўллар, қуруқликлар, тун, кун, тупроқ, сув, юлдузлар, атмосфера, жамики табиат ҳодисалари ҳақидаги фанлар мароқли зканлигини эътироф этади. Беҳбудийнинг ўзбек драмачилигининг биринчи намунаси бўлган “Падаркуш” асари унинг ўзбек адабиётига қўшган яна бир улуғ ҳиссаси бўлди. Бу миллатнинг эҳтиёжи ва заруратидан туғилган янги асар эди. Шунинг учун ҳам у Туркистонда катта шов-шувдор воқеага айланди. Беҳбудий ҳақидаги сўзларимизнинг хулосаси сифатида Ф.Хўжаевнинг қуйидаги фикрларини келтирамиз: «Сиёсий, ижтимоий фаолияти ва билимининг кенглиги жиҳатидан Туркистоннинг ўша вақтдаги жадидларидан унга тенг кела оладиган киши бўлмаса керак».

A d a b i yo t l a r 1. Tanlangan asarlar (B.Qosimov tahriri ostida). “Ma`naviyat”, Toshkent, 1998. 2. Qosimov B. Maslakdoshlar. “Sharq” nashriyot-matbaa konsernining bosh tahririyati. Toshkent, 1994. 3. Turdiev Sh. “Padarkush” fojiasi haqida“, “Sharq yulduzi”, 1989, 5-son. 4. Qosimov S. Behbudiy va jadidchilik. “O`zbekiston adabiyoti va san`ati”, 1990, 3-4-sonlar. 5. Aliev A. Mahmudxo`ja Behbudiy. “Yozuvchi”, Toshkent, 1994. 6. Alimova D., Rashidova D. Mahmudxo`ja Behbudiy va uning tarixiy qarashlari. “Ma`naviyat”, 1998. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Махмудхужа Бехбудий

Маҳмудхўжа Беҳбудий

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )