logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Маҳмудхўжа Беҳбудий

Маҳмудхўжа Беҳбудий

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

167.5 KB
Скачать
Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) Режа: 1. Маҳмудхўжа Беҳбудий - Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ҳақиқий маънодаги асосчиси. 2. Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди 3. Беҳбудий - илк дарсликлар муаллифи 4. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Падаркуш ёхуд ўқимаган боланинг ҳоли» драмаси 5. Беҳбудий публицистикаси Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ҳақиқий маънодаги асосчиси Маҳмудхўжа Беҳбудийдир. У ёзувчи, публицист, жамоат арбоби, биринчи ўзбек драматурги, педагог, «усули савтия» методига асосланган «усули жадид» мактабларининг Туркистондаги биринчи ташкилотчисидир. Унинг номи нафақат Туркистон генерал губернаторларига, ҳатто Русия подшоҳига ҳам таниш бўлган, унинг фаолияти Бухоро амирини ларзага солган. Унинг номи қатағон даврларигача миллат тараққиёти, истиқлол тимсоли бўлиб келди. Беҳбудий қатл қилинганининг 7 йиллиги муносабати билан атоқли тарихшунос, манбашунос олим, марҳум Лазиз Азиззода (1895-1987) «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1926 йил, 2-сонида қуйидагиларни ёзган эди: «Беҳбудийнинг хизмати французларнинг Жан Жак Руссолари, русларнинг Ломоносуф, Чернишевский ва Писарифлари, Кафказ туркларининг Фатҳали ва Нажафбеклари, татарларнинг Маржоний ва Носирийси ила бирдур... Энди унинг исмини абадий қолдирмоқ учун ҳеч бўлмаса, унинг номиға мактаблар солмоқ, талабалар тарбияси учун сармоя (фонд) ташкил этмоқ, босилмаган асарларини бостирмоқ, таржимаи ҳолини ёздириб, чоп этдирмоқ, муҳим асарларини тўплаб босдирмоқ вақти етгандур. Агар Ўзбекистонда Навоий ва Улуғбекдан бошқа учинчи бир кишига ҳайкал қўйиладурғон бўлса, шубҳасиз, бу Беҳбудийнинг ҳайкали бўлғусидур. Унинг асарларини босдиришда, яқин мозийдаги тарихий инкишофимизни билмоқ учун Беҳбудий эмас, Беҳбудийларнинг хизматлари, заминлари ҳам ўрунлари ила танишмоқимизнинг ҳозирдаги ҳам келгусидаги аҳамиятин эсдан чиқармаслик керак». Дарҳақиқат, Беҳбудий ХХ асрнинг улуқ мутафаккири сифатида Улуқбек, Навоийлар қаторида туришга ҳақлидир. Халқимиз истиқлоли қурбонлари Беҳбудий ва Беҳбудийлар ҳақида куюниб айтилган бу сўзлар 70 йиллик шўролар даврида унуттирилди, уларни яхши билганлар, унинг ишини давом эттирганлар отилди, Сибир музликлари қаърида йўқ қилинди. Дарвоқе, юқоридаги сўзлар муаллифи Лазиз Азиззода ҳам 28 йил Сибир сургуни азоб-уқубатларини ўз бошидан кечирди. Аммо истиқлол фидойилари ҳақидаги ҳақиқатлар қанчалар чуқур кўмилмасин, халқ онгидан сидириб ташлашга ҳаракат қилинмасин, миллат уларни, улар ҳақидаги хотираларни қалб қаърида сақлади. Истиқлол, мустақиллик туфайлигина улар ҳақида бор ҳақиқатни айтиш ва ёзиш имконияти туғилди. Ҳожи Муин келтирган маълумотларга 1 кўра, Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йил 19 январда Самарқандга яқин Бахшитепа қишлоғида руҳоний оиласида туғилди. Унинг отаси Беҳбудхўжа Солиҳхўжа ўғли асли Туркистондан бўлиб, Аҳмад Яссавий шажарасига мансуб ва у масжидда имом-хатиблик қилган. Маҳмудхўжа анча зиёли тоғаси Муҳаммад Сиддиқ қўлида - қозихонада мирзолик қилади, шу билан бирга, кичик тоғаси Мулла Одилдан араб тилининг сарфи ва наҳфи(грамматикаси)ни, илми ҳисоб, илми мантиқни пухта ўрганади. ЈҚозихонада мирзолик, кейинроқ муфтилик қилар экан, ниҳоятда тийрак, илмга чанқоқ Маҳмудхўжа тоғалари раҳбарлигида шариат қонун-қоидаларини, мусулмон ҳуқуқшунослиги-фиқҳ илмини, Бурҳониддин Марғинонийнинг мусулмон дунёсига маълум ва машҳур «Ал-ҳидоя» («Тўғри йўл») асарини чуқур ўрганади, халқ ўртасида «Муфти Маҳмудхўжа» номи билан эътибор қозонади. Маҳмудхўжа, асосан, 1 +аранг: Щожи Муин. Мащмудхыжа Бещбудий "Зарафшон" газетаси, 1923 й, 25 март. мустақил мутолаа билан ўз билимини ошириб борди, шу билан бирга, дунёқарашининг камолотга эришувида дунёнинг бир қанча мамлакатларига қилган саёҳатлари ҳам муҳим аҳамият касб этди. М.Беҳбудийнинг буюк ислоҳотчи, Туркистон жадидчиларининг «карвонбоши»и бўлиб етишувидаги иккинчи ҳал қилувчи омил унинг «турк дунёсининг юлдузи», Шарқу Ғарб тарихи, маданиятини, турк, араб, форс тиллари каби рус, инглиз, француз тилларини бирдай мукаммал билувчи Исмоилбек Гаспрали (1851-1914) билан яқин алоқаси ва ҳамфикрлиги бўлди. Унинг биринчи чет эл сафари 1899-1900 йилларга тўғри келади, ушбу сафар давомида Кафказ ўлкаларида, Истанбул, Қоҳира, Маккаи-мукаррама, Мадинаи-мунавварада бўлади, ҳаж амалларини бажаради ва бу ўлкалардаги таълим-тарбия, мактаб тизими билан яқиндан танишади. Маҳмудхўжа Беҳбудий саёҳатлари давомида Туркистон ўлкасининг илм-фан, маориф ва маданиятдан, дунё тараққиётидан, ҳатто бошқа мусулмон давлатларига нисбатан буткул узилиб қолганини ўз мушоҳадасидан ўтказди, биринчи навбатда, ибтидоий мактабларни тубдан ислоҳ қилиш кераклигига тўла ишонч ҳосил қилди. 1903 йилда Самарқанднинг машҳур маърифатпарварлари, педагоглари Саидаҳмад Сиддиқий, Саидаҳмад Васлий, Абдуқодир Шакурий илк усули жадид мактабларини очган, мутаассибларнинг турли-туман тўсиқларини енгиб, ўз фаолиятларини давом эттираётган эдилар. Бу мактаблар иқтисодий ва маънавий мададга муҳтож эди. Беҳбудий 1904 йилда А.Шакурийнинг Ражабамин қишлоғидаги мактабини Самарқандга ўз ҳовлисига кўчириб келди ва бу мактаб учун янги ўқув жиҳозлари, қуроллари тайёрлади, Сиддиқий-Ажзийнинг Ҳолвойи қишлоқидаги «усули жадид» мактабини мутаассиблардан, «усули қадим» тарафдорларидан ҳимоя қилди. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг иккинчи сафари 1906 йилнинг августида Нижний Новгородда ўтказилган Русия мусулмонларининг турмуш тарзи, маданияти, маорифи ва миллий масалаларига бағишланган қурултойда иштирок этиши бўлди. Бу ҳақда у қуйидагиларни ёзади: «1325 санаи ҳижриясинда Русия мусулмонларининг муҳтарам зиёли ва акобирларининг Нижни ёрминкасинда миллий ишлар тўғрисинда машварат қилинатурган мажлисиға мушарраф бўлмоқ учун Ўрунбург йўли ила Маскўв, Петербуг, Қозон воситаси-ла Нижний Новагўруд бориб эдим». 1 Маҳмудхўжа Беҳбудий 1907 йилда Русия 3-Давлат Думасида кўриб чиқиш учун «Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси»ни ишлаб чиқади ва муҳокама учун Думанинг Мусулмон фракциясига топширади. Бу Туркистон мустақиллиги йўлидаги дастлабки қадам ҳисобланар ва ўз даврида буюк жасорат эди. Табиийки, Чор ҳукумати М. Беҳбудийнинг талабларини эътиборга олмади. Ушбу «Лойиҳа»нниг аҳамияти ҳақида уни 2001 йилда ҳаарлем (Голландия)да нашрдан чиқарган доктор Темур Хўжа ўғли қуйидагиларни ёзади: «Туркистон учун маданий мухторият талаб қилиб чиққан бу таклифноманинг Русия Давлат Думасида кўрилган-кўрилмаганлигини текширмоқчи эмасман. Лекин бу матн диққат билан ўрганилса, Беҳбудийнинг чор Русияси қарамоғида Туркистонда яшаётган туркистонликлар учун (Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги бунга кирмайди) ўз даврига кўра ғоят жасоратли, кенг ҳуқуқлар талаб этувчи мухторият истагани маълум бўлади. Таклифномадаги энг муҳим икки мавзунинг бири мактабларнинг хусусийлаштирилиши (18-модда), иккинчиси эса Русия Давлат Думасининг Туркистоннниг ички ишларига аралашмаслиги лозимлиги билан боқлиқ моддалардир» 1 М. Беҳбудий таклиф қилган «Лойиҳа»сида Туркистон ўлкасинниг иқтисодий, сиёсий мустақиллиги масаласи билан чиқмайди, бундай сиёсий масалаларни амалга ошириш Туркистон шароитида мумкин эмаслигини тушунар эди. У Русия ҳукумати олдига ўлка халқлари маданий-маърифий, таълимий-тарбиявий турмуш тарзига дахл қилмаслик масаласини қўйди. ХХ аср тонг отарида энди очила бошлаган «усули жадид» мактаблари генерал-губернаторликнинг, чор ҳукуматининг қаттиқ қаршиликларига, тўсиқларига дуч келди. «Лойиҳа»да Беҳбудий ҳукуматнинг бу сиёсатига кескин қарши чиқди ва мактаблар хусусида махсус «Умимий мактаблар» бобини киритди. Унда шундай талаблар қўйилган: «Умумий мактаблар» 17. Русияқа умумий ўқитув масала ва моддаси Туркистонни мусовиян (тенглик) муштамил (ўз ичига олган) бўлади. 18. Туркистон мактаблари ва мадрасалари ҳукумат назоратидан озод бўлсун. 19. Умумий ўрта ва олий мактабларға мусулмонлардан комиссия тайинлансун. Рус ҳарфи мусулмон мактаблариға жорий бўлмасун. 20. Ҳар хил корхона, ҳибсхона ва аскархоналарғаки, мусулмон бордур, мусулмон руҳонийси тайинлансун». 2 1 «Жащон адабиёти» журнали, 2003 йил, август, 148-бет. 2 Ыша журнал, 155-156-бетлар. Ушбу лойища 2003 йилда профессор Бегали +осимов томонидан «Жащон адабиёти» журналида Беҳбудий - илк дарсликлар муаллифи Маҳмудхўжа Беҳбудий бутун фаолиятини миллатни илм-маърифатли қилишга қаратди, бунинг учун у усули жадид мактаблари тармоқини кенгайтириш, улар учун ўқув дастур ва дарсликлар яратиш, ўқувчиларни ўқув қуроллари билан таъминлаш, кутубхоналар, нашриётлар ташкил қилиш ишлари билан муттасил шуғулланди. 1904-1909 йилларда у ўзбек ва тожик тилларида «Рисолаи асбоби савод» (1905), «Рисолаи жуғрофияи умроний» (1905), «Рисолаи жуғрофияи Руси» (1905), «Китобатул-атфол» (1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи ислом» (1909) каби дарсликларини яратди. Ушбу дарсликларнинг баъзилари ҳақида қисқароқ бўлса-да, маълумот бериб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Савод алифбодан бошланади. Шунинг учун ҳам жадид педагоглари «усули савтия» методида фаолият кўрсата бошлаган мактаблар учун алифбо дарсликлари яратишга биринчи даражали масала сифатида қарадилар. Маҳмудхўжа Беҳбудий ушбу метод заминида Туркистон ўлкасида бириничи бўлиб алифбо дарслигини яратди ва уни «Рисолаи асбоби савод» деб номлади, асар тожик тилида. Муаллиф алифбони босмадан чиқаришдан олдин бир йил давомида Абдуқодир Шакурий мактабида тажрибадан ўтказди, алифбога баъзи бир ўзгартишлар киритди ва 1905 йилда Самарқандда босмадан чиқарди. Бу ҳақда М. Беҳбудий асар муқаддимасида қуйидагиларни ёзади: «Жаноб фазилатпаноҳ мактабдорлар, муаллимлар, шогирдлар мураббийлари, Сизларга мурожаат ва арз қилурман. Каминанинг «Асбоби савод» («Савод қўлланмаси») номли ушбу рисоласи шогирдларнинг қисқа муддатда ўқиш ва ёзишни ўзлаштиришлари учун нашр этилди. мўлжалланган бўлиб, бир неча бор синовдан ўтказилгандир. Фақирнинг етти яшарли ўғли Масъудхўжа ҳам шу қўлланмада тез саводини чиқарди ва такомиллаштирди. Самарқанд вилоятининг усули жадид мактаби муаллими Абдуқодир жаноблари ўз мактабларида 3 ой давомида ушбу дарслик- алифбо билан дарс бердилар ва ниҳоятда мураккаб ҳисобланмиш усули қадимдан афзалликларини синовдан ўтказдилар. Жаноб муаллим 3 ой давомида биз тавсия қилган осон ўқитиш усули билан ўспирин ва йигитларни ўқиш ва ёзишга ўргатди. Сиз, азиз муаллимлар, бизнинг «Асбоби савод» алифбо-дарслигимиздан ҳам фойдаланишингизни сўраймиз. Оллоҳ сизларга ёр бўлсин» 1 . Ушбу алифбо Ватанимизнинг тожикзабон мактаблари учун асосий дарслик сифатида бир неча бор нашр қилинди ва кўпроқ Бухоро, Самарқанд мактабларида октябр тўнтаришидан кейин ҳам қўлланди. Муаллиф асар охирида ёзувга ўргатиш мақсадида ҳуснихатдан намуналар беради. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг муҳим дарсликларидан яна бири «Китобатул-атфол»дир. Китобнинг номланиши ҳақида: баъзи тадқиқотчилар ушбу дарсликнинг номланишини «Болалар учун китоб», «Болалар учун ёзув китоби», «Болалар китоби» каби шаклларда таржима қиладилар. Бундай номлаш муаллиф мақсадига ҳам, китобнинг мазмун- моҳиятига ҳам тўғри келмайди, чунки «китобат» сўзи луғатларда «хат», «мактуб», «битик» деб таржима қилинган. Ушбу «Китобатул-атфол» дарслигини «Болалар мактублари» деб таржима қилиш мақсадга мувофиқдир. Чунки китобда болаларни турли мазмундаги расмий, 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Рисолаи асбоби савод (Алифбои мактаби исломия). Мураттиб ва ношир Мащмудхыжа. Самар=анд. 1905 й. 2-3-бетлар (тожик тилидан таржима). норасмий, хусусий хатлар ёзишга ўргатиш, ёзма нутқини ўстириш масалалари атрофлича таҳлил қилинган, болаларнинг турли мазмун ва мақсадда ёзилган мактубларидан чиройли намуналар берилган. Дарслик муқаддимасида Туркистоннинг усули қадим мактабларида ўқувчилар ёзма нутқини ўстириш масаласи ниҳоятда ночор аҳволда эканлиги, болаларни иншо ёзишга ўргатиш учун бирорта қўлланманинг йўқлиги мазкур асарни ёзишга мажбур қилганлигини таъкидлайди. Ушбу дарслик, биринчидан, ёшларни турли давлат идораларида ўзбек тилида иш юритишга ўргатиш вазифасини ўз олдига қўйган бўлса, иккинчидан, муаллимларнинг эътиборини ўқувчиларнинг ёзма нутқини ўстиришдек ниҳоятда муҳим масалага қаратади: «...шогирдлар ибтидоий мактабға кириб, қалам юргизгонидан сўнг ҳар нав мактуб таълим олмоқ ила батадриж усули таҳрир ва китобати замония ва маҳаллийя ҳам адабиёти миллийя таҳсилина бошлаб, бора-бора таҳсилларини охириғача маҳорат ҳосил этадурлар. Биз ҳам шул қоидаға биноан мажмуанинг китобат ва иншо унвонинда авлоди ватан учун расмий ва хусусий ҳамда Туркистоннинг шаръий ва миллий маҳкамаларина маъмул (амалдаги) барча васойиқ (васиқалар) ҳужжату билжумла мусулмон валаснўйи управители (ноҳия мудири) ҳузуринда бўлатургон дознания, протокол, қабоҳатнома ва расмий ҳар нав мактубларни муҳтавий бир неча жуздан мураккаб бир асар нашр этмоқ амалинда эдук. Шу мақсадқа ушбу «Китобатул-атфол»ни нашр ила шуруъ этдим... Муаллим афандилар мактаб болалариға мундаги мактублардан оз- оз бўлуб, ҳар калима ва жумла маъносини билдируб, сабоқ ва таълим бармоқлари ва имтиҳон олмоқлари маржуъдур». 1 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Танланган асарлар. Тошкент. «Маънавият», 1997 й, 180-бет. Ҳозирда ҳам ўрта мактабларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг мақсад ва вазифаларидан бири ва асосийси ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстиришдир. Бу биринчи синфдан ўрта мактабни битириб кетгунгача бўлган даврни ўз ичига олувчи, соддадан мураккабга ривожланиб борувчи узлуксиз, мураккаб жараёндир. Ўрта мактабни битириб чиққан ёшлар, қайси соҳада ўқишни давом эттириши ёки қайси соҳада ишлашидан қатъи назар, ўз фикрини тугал, мантиқли, чиройли тарзда услубий ва имловий камчиликларсиз ёзма равишда баён қила олиш малакасига эга бўлиши керак. Бунга эса ўрта мактабларда ўқитувчи раҳбарлигида мунтазам, режали уюштириладиган баёнлар, иншолар ва бошқа ёзма иш турлари, уларнинг муҳокамаси орқалигина эришилади. Афсуски, кейинги йилларда ўрта махсус ва олий ўқув юртларига кириш имтиҳонлари тест орқали амалга оширилиши муносабати билан ўқувчиларнинг ёзма нутқи ниҳоятда пасайиб кетди, чунки ўрта мактабларда, ҳатто янги фаолият кўрсатаётган академик лицейларда ҳам ёзма ишлар- баён, иншо хўжа кўрсинга ўтказилмоқда. Бу билан олий ўқув юртларига киришда қўлланаётган тест-синов усулларига қарши эмасмиз, тест имтиҳонлари йил сайин мукаммаллашиб бормоқда. Кириш имтиҳонларида ёзма ишлар(иншо)ни олиб ташлаш мактабларда ёзма нутқ ўстириш масалаларига эътиборни пасайтириш мумкин, деган сўз ҳам эмас. Қолаверса, республикамиздаги ўрта мактабларни битирган ҳамма ёшлар олий ўқув юртларига кира олмайдилар ва буни режалаштириб ҳам бўлмайди. Аммо умум ўрта маълумотга эга бўлган шахс ҳар бир масалада ўз фикр-мулоҳазаларини ёзма равишда талаб даражасида баён қила билиши шарт. Бу маданиятлилик мезони. Маҳмудхўжа Беҳбудий бундан юз йил муқаддам ёзма нутқ ўстиришдай ниҳоятда мураккаб ва масъулиятли масаласига алоҳида эътибор берган. Муаллиф «Китобат-ул-атфол» дарслигида ўқувчилар хат ёки мақола ёзаётган вақтларида нималарга аҳамият беришлари зарурлигини 18 моддада кўрсатиб ўтади: Мана, уларнинг баъзилари: «... Туркий ёзилур экан ва иборатни туркиси бўлуб туруб, ани ўрниға русий ва ажнабий исмни ёзмоқни аҳли дониш манъ қилгандурлар. Аҳли фан, уламо ва удабоға махсус ёзилатурғон хатлар, маҳкама ва дорулқазо мактублари, илмий ва сиёсий мақолалар яхши ва адабий суратға ёзилса керак. Мундай мактубларда арабий, форсий хатға русий ва франсавий баъзи бир исм ва луғатни ёзмаса илож йўқдур. Бовужуд шул бақадри имкон ўшал сўзларни туркий ё форсийчасини топиб ва топилмаганда жумла ила тафсир қилмоқ лозимдур. Хатни камсўз, сермаъно ёзмоқ керакдур... Ғазаб ва хафалик ва ё ниҳоят хурсанд ва бехушлик вақтларда хат ёзмай, ҳолоти даражи эътидол (мўътадил)ға келганда мактуб ёзмоқ авлодур. Бир нимарса ва ё одамни ниҳоят мадҳ ва таъриф ва ё ёмонламоқ ва муболақа этмоқдан ҳазар қилиб, барча ҳолда ўрта қисмға қалам ишлатмоқ керак. Мактубға ҳақорат, таъна, ҳазил, фисқ ва гуноҳға тааллуқ сўзлар асло ёзилмасун...». 1 Юқоридаги М.Беҳбудий томонидан кўрсатиб ўтилган талаблар ҳозирда ҳам муҳим аҳмиятга эга. 1 Тилга олинган асар, 181-182-бет. Болалар руҳиятини яхши билган М.Беҳбудий ёзма нутқ ўстиришда ўқувчилар учун ниҳоятда қулай ва уларни қизиқтира оладиган усул-хат ёздириш усулидан фойдаланади. Чунки ёш болалар ота-оналарига, дўстларига хат ёзишга анча қизиқадилар. Дарслик муаллифи хат ёзиш одоби, қоидалари, румузлар-ҳис-туйқу белгилари (тиниш белгилари) бўйича раҳбарлик қилишда ўқитувчиларга қимматли йўриқлар беради. Ушбу ўқув дарслиги ўлка миқёсида таълим-тарбия муассасалари эски ва янги мактаблар учун катта аҳамият касб этди. Асар ҳақида «Туркистон вилоятининг газети»да «Новая книга писем для детей» номи билан махсус тақриз-мақола ҳам эълон қилинди. Унда қуйидагиларни ўқиймиз: «Бу яқин кунда бизнинг идорамизға Самарқанд шаҳрида барпо бўлуб, «усули савтия ва жадида» тариқи била таълим ва таълими ривож топиб турмуш мактаби ибтидоиянинг мутасаддиларидан ҳурматли фозил муҳтарам Маҳмудхўжа Эшон муфти жанобларининг эҳтимомлари била «Мажмуаи китобат ва иншодин бир неча жузъ» («Китобат-ул-атфол») номли мажмуачаларидан намуна баробаринда ҳадя юборилмуш экан». 1 «Китобат-ул-атфол» усули жадид мактаблари шогирдлари учун махсус дарслик сифатида яратилган бўлиб, биринчи нашри 1908 йилда, иккинчи нашри 1914 йилда босмадан чиқди. М.Беҳбудий бошқа жадид мутафаккирлари каби география фанини ўқитиш масаласига алоҳида эътибор берган. Унинг бу фанга оид «Мунтахаби жуғрофияи умумий» дарслигининг тўлиқ номи «Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия» (Умумий жуғрофиядан сайланма китоб) деб номланади ва у 1906 йилда Самарқандда 1 Туркистон вилоятининг газети, 1908 йил, 20 сентябр. Г.И.Демуров матбаасида босмадан чиққан. Муаллиф асар муқаддимасида таъкидлаганидек, география фанига оид «... ижмол ва тафсилот туркий, арабий, форсий, рус луғатлариға тасниф бўлган ўттуз қадар қадим ва жадид кутуб ва рисолаи жуғрофия, ҳайъати риёзий, тарихий, табиийлардан мўътабар нусха ва ҳар гуна мазкур луғатлардаги газит-жарида, атлас, харита, курраи масан-курраи мусаттаҳа (ер шари-У.Д.), истатически мажмуалардан жамъ ва тартиб қилингандур». 2 Демак, асар муаллифи ўттиздан ортиқ мавзуга оид замонавий ва қадимий асарларни, манбаларни ўрганиб чиққан. Дастлаб «жуғрофия» сўзининг луғавий маъноси, бу фаннинг «жуғрофияи табиий», «жуғрофияи умронии» («аҳоли географияси»), «жуғрофияи иқтисодий», «жуғрофияи сиёсий», «жуғрофияи риёзий» каби соҳалари ҳақида анча илмий асосли маълумотлар беради. Кейин муаллиф география фанининг пайдо бўлиш тарихини, «курраи мусаттаҳа»-глобус, географик хариталарнинг яратилиш тарихи, география илмининг муҳим аҳамияти ҳақида батафсил тўхталади. Беҳбудий дарсликни яратиш жараёнида Шамсиддин Сомийнинг «Қомусул-аълам» ҳамда И.Гаспралининг «Туркистон уламоси» асарларидан кўпроқ истифода қилганлиги кўзга ташланади. Муаллиф география илмига оид ўнлаб асарлар яратган мусулмон, хусусан, туркистонлик олимларнинг, уларнинг асарларини ном-баном тилга олади, «Туркистон донишмандлари» номли боб ажратади, шу билан бирга, бу илмни рифвожлантиришда Оврўпо олимларининг хизматларига ҳам алоҳида эътиборни қаратади: «Мусулмон уламоларидан сўнгра фарангийларни(нг) аҳли дониши ва Оврупо олим ва сайёҳлари денгиз ва қуруқликни ҳар тарафиға араблардан зиёда ҳиммат ва 2 Бещбудий. Танланган асарлар. Тошкент "Маънавият" 1997 Нашрга тайёрловчи Б. +осимов ғайрат ила юра бошлаб, дунёмизни иброний, юноний, арабий замонларидан кўра хейле катталигини билиб ва дунё аҳлиға билдурдилар. Аввалги замонларга 1 оти эшитилмаган Амрика, Пўлинизия, Орази Қутбия ва минглар ила жазира(орол)ларни топиб, ҳозирги барча мамлакат ва жазира ва денгизларни(нг) масоҳати (ўлчови) ила ҳамаға билинмоғиға боис бўлдилар. Санаи 1450 мелодий-854 ҳижрийдан бошлаб, бани одам илмиға дунёмиз аввалгидан кўра каттароқ бўлишиқа Оврупо донишмандлари хизмат қилиб ва ўз давлат ва мамлакатлариқа кўп нафлар еткурдилар». 2 «Мунтахаби жуғрофияи умумий» дарслигининг алоҳида боблари «Жуғрофия ўқумоқ мусулмонларға лозимдур» ҳамда «Эски ва янги донишмандлар» деб номланади. Уларда Ер ва Осмон жисмлари ҳақидаги тушунчаларнинг, хусусан, Ернинг яссилиги, сокинлиги, унинг ҳўкиз шохи устида туриши каби қарашларнинг асоссизлигини илмий далиллар билан кўрсатиб беради: «Шул тариқа хилофи ақл ва нақл сўзлик ҳикоят китоблар бизларни(нг) истеъмолимизға борки, деб ёзади муаллиф, илм ва хабарлик одам зеҳн қўйса бўладур. Чунончи, мутолаамизқа юрган баъзи китобларқа ёзилганки, ер ялпоқ, бир бошдин бошқа бошиқача беш юз йиллик йўл, атрофиға Кўҳи Қоф деган забаржаддин девори муҳити бор. Ер ҳўкиз шохига, ҳўкиз балиқга, балиқ сувға, сув ҳавоға... Аммо ҳозирги жуғрофия илми тажриба ва рўияти башарийядан билинадурки, Ер курравий (юмалоқ), остиға ҳўкуз, балиқ йўқ, атрофиға девори йўқ ва Ер айланадур, ҳавоқа муаллақ турадур». 3 1 М.Бещбудий Самар=анд шеваси асосида ырин-пайт келишиги =ышимчаси да ырнига жыналиш келишиги =ышимчаси га =ыллайди. 2 Тилга олинган асар. 189-бет. 3 Тилга олинган асар. 194-бет Дарслик муаллифи Истрабўн 4 , Батлимус 4 каби юнон олимларининг географик фаолиятини чуқур таҳлил қилади, шу билан бирга, уларнинг геоцентрик, яъни ҳамма осмон жисмлари унинг атрофида айланади, деган қарашлари нотўғри эканлигини таъкидлайди, аксинча, гелиоцентрик қарашларни илгари суради. Бу фикрни алоҳида таъкидлашдан мақсад шунда эдики, ХХ аср бошларида ҳам Туркистон дин пешволари ўртасида геоцентрик тизим ҳукмрон эди. Беҳбудий ёзади: «Истрабўн, Батлимус деган юноний олимлар жуғрофия ва ҳайъат илмлари тўғрисида яхши китоблар тасниф қилиб, бу илмларни кўп ривож берибдурлар. Аларни китоби юнон тилиға ёзилғон эмиш... Осмон тўққуздур ва Ерни атрофиқа айланадур, деган киши ушбулар ва низоми маҳдуд эгасидур». 1 Дарсликнинг «Атроф. Жиҳоти. Харита. План» бобида уфқ, қибланома(компос), харита ва план ҳақида маълумот берилган. Беҳбудий томонидан ажратилган хариталарнинг турлари ҳозирги замонавий хариталар турларига анча мос келади, яъни «харитаи умумий», «харитаи хусусий», «харитаи тўпўграфик» ва бошқалар. Маълумки, хариталар тузишда масштаб муҳим аҳамиятга эга. Дарслик муаллифи «масштаб» сўзининг муқобили сифатида «ўлчак» сўзини жуда тўғри қўллаганки, ҳозир ҳам географик атама сифатида қўллаш маъқулдир. Ҳозирда қўлланаётган «миқёс» атамаси, географларнинг фикрига кўра, «масштаб» тушунчасини тўла ифодалай олмайди. 4 Страбон (мил.авв. 63- 64 й. милодий 23- 24 йиллар) -+адимги юнон географи, 17 жилдли, «География» асарининг муаллифи. 4 Птоломей-Шар=да Батлимус номи билан машщур былган. 4 1 Тилга олинган асар. 187-бет. Дарсликнинг «Дин» ва «Одат», «Ҳукумат ва ҳукмронлар» бобларида давлатларни бошқариш тизимлари, дин ва аҳоли географияси ҳақида ҳозирги замон географияси учун ҳам қимматли маълумотлар берилган. «Дунёга уч мингдан зиёд лисон-тил ва бир мингдан зиёда дин, мазҳаб борки, - деб ёзади Беҳбудий, ҳар бири ўзларини ҳақ ва бошқани ботил биладур. Ақллик ҳаким ва аллома одамларни(нг) таҳқиқ ва иқрориға қараганда, дунёда дини исломдан бошқа ақл ва ҳикматға мувофиқ ва мустаиди тамддун бир дин йўқдур. Они учун ҳар мазҳабдаги бу замон алломаларини(нг) баъзиси мусулмон бўладурларки, шарофати илмдур...». 1 Маҳмудхўжа Беҳбудий Туркистон ўлкасида очилаётган усули жадид мактаблари учун география фанига оид «Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия» дарслигидан ташқари яна «Мадхали жуғрофияи умроний» («Аҳоли географиясига кириш»), «Мухтасари жуғрофияи Русий» («Русиянинг қисқача географияси») дарсликларини, ушбу дарсликларга илова сифатида «Туркистон, Бухоро ва Хива харитаси»ни босмадан чиқарди. Беҳбудийнинг ушбу асарлари билан чуқурроқ танишар эканмиз, у ўзидан олдинроқ яшаб-ижод этган географ олим ҳожи Юсуф (1842-1924) фаолияти билан, у яратган ва Самарқанд кўргизмаси(виставка)да намойиш қилган глобус билан танишган кўринади. 2 М.Беҳбудий дарслигининг муҳим маърифий ва методик жиҳатлари шундаки, муаллиф дарсликни яратишда Туркистон аҳолисининг география ва унга алоқадор фанлар бўйича билим савиясини эътибордан соқит қилмаган. Дарсликда ифодаланган географик жараёнлар ҳозирги кун нуқтаи назаридан жуда содда, ибтидоий кўринса-да, бу методик жиҳатдан жуда 1 Тилга олинган асар. 209-бет. 2 Бу ща=да іаранг: Щожи Муин. Ыожи Юсуф-Ызбекистонда биринчи жу\рофия олими. «Маориф ва ы=ит\учи» журнали. 1927 йил, 7-8-сон, 66-бет. тўғри йўл эди, чунки халқимизнинг ХХ аср бошидаги география фани соҳасидаги билим даражаси шуни тақозо қилар эди. Дарсликдаги ҳар бир боб, мавзу ёритилганда, Туркистон табиати, хўжалиги, аҳолиси ва бошқа географик жиҳатларидан мисоллар келтирилади. Бу билан муаллиф дарсликни Ватан ўлкашунослиги маълумотлари билан боқлайди. Бу эса ўз навбатида ўқувчиларда она-Ватанга муҳаббат туйғуларини шакллантиришда муҳим восита ҳисобланади. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ушбу география дарслиги муносабати билан «Туркистон вилоятининг газети» 1906 йил саҳифаларида тақризлар, мунозарали фикрлар баён қилинди. Газета ходими «Тарихи Туркистон» асарининг муаллифи Мулла Олим Махдум ҳожи дарсликнинг тили, услубининг оқирлиги ҳақида фикр билдирди, М.Беҳбудий ушбу газетада жавоб мақоласи билан чиқди. 1 Капиталистик муносабатлар билан бирга ўлкага кириб келаётган ва айниқса ёшларнинг ахлоқига кучли салбий таъсир кўрсатаётган ичкиликбозлик, қиморбозлик, маиший бузуқлик каби қабиҳ одатлар жадид мутафаккирларини қаттиқ ташвишга солди. Илмсиз, нодон ёшлар бундай усти ялтироқ ярамас ишларга тез бериладилар. Бундай фожеи воқеаларнинг мудҳиш оқибатларини ёшлар, уларнинг ота-оналари кўзи ўнгида намойиш қилиш керак. Бунинг учун театр керак эди. Мана шундай улуғ мақсад натижаси ўлароқ «Падаркуш» драмаси дунёга келди, яъни у Маҳмудхўжа Беҳбудий педагогик қарашларининг бадиий ифодаси сифатида намоён бўлди. Драма «Падаркуш ёхуд ўқимаган боланинг ҳоли» номи билан 1911 йилда яратилган бўлса-да, унинг нашр этилиши анча қийин кечди. 1 «Туркистон вилоятининг газети», 1906 йил, 15 март, 12-сон. Тошкент, Самарқанд цензураси асар нашрига рухсат бермади. Русия цензорлари билан курашавериб, анча тажриба орттирган Беҳбудий китоб титул муқовасига «1812 йили рус-франсуз муҳорабасининг Бородино майдонидаги руслар ғалабасининг 100 йиллигига бағишланади» сўзларини киритиб, Тифлис цензоридан рухсат олишга муваффақ бўлади ва 1913 йилда Самарқандда алоҳида китоб ҳолида босмадан чиқаради. Асар бошидан охиригача илм-маърифатга, усули жадид мактабларига даъват руҳи билан суғорилган. 3 парда 4 манзарали ушбу эътироф этилган биринчи ўзбек драмасининг театр саҳнасига чиқиши ҳам енгил кечмади, салкам бир йил вақт кетди. Шунга қарамай, драмани Туркистон шаҳарларидаги ҳаваскор театр труппалари катта мамнуният билан кутиб олдилар. Бу ҳақда «Туркистон вилоятининг газети», «Садойи Туркистон», «Садойи Фарғона» газеталарида, «Ойна» журналида кўплаб мақолалар босилган: «Самарқанднинг ўзбек ва татар ёш ва тараққийпарварлари бир бўлиб, ўзбекча «Падаркуш» ва татарча «Олдадук ҳам олдандук» асарларини Самарқанд қироатхонаи исломияси нафъиға 1914 йил 15 январ оқшоминда Самарқандда қўймоқчи бўлдилар ва ҳам ушбу ғайратли ўзбек ва татарлар бирлашиб, Хўқанд ва Бухоро ва ўзга Туркистон шаҳарларинда миллий тиётрлар кўрсатмоқчидурларки, ният ва ғайратлари шоёни шукронадур. Идораға келган мактубларға қараганда, Хўқанд ва Тошканда ҳам «Падаркуш» фожиасини саҳнада қўймоқ учун машқ қилмоқда эмишлар. Агарда ғайратлик ёшлар миллий тиётрға ривож берсалар, яна бошқа асарларда тартиб ва нашр қилинур» 1 . 1 Самар=андда тиётру. «Ойна» журнали, 1913 й., 10-сон. «Падаркуш» драмаси биринчи марта Самарқандда театру ҳаваскорлари томонидан 1914 йил 14 январ (янги ҳисоб билан 1914 йил 28 январ)да намойиш қилинди. Ўлка маънавий ҳаётида буюк аҳамият кашф этган бу воқеа Туркистон ўлкасининг Қўқон, Андижон, Наманган, Бухоро, Каттақўрғон каби шаҳарларида ҳам ҳаваскор театр гуруҳларининг вужудга келишига туртки бўлди, ушбу драма таъсирида беш йил давомида 30 га яқин турли муаллифларнинг драмалари яратилди. 1 Бу ҳақда Абдулла Қодирий сўзларига эътибор беринг: «1913 йилда чиққан «Падаркуш» пьесаси таъсирида «Бахтсиз куёв» деган театр китобини ёзиб юборганимни ўзим ҳам пайқамай қолдим». Драма муаллифи эътиборни оталар ва болалар муаммоси - ўғил тарбиясида ота-онанинг ўрни масаласига қаратади. Эътибор беринг, драмада ота каттагина бой, аммо бу бойлик тарбия кўрмаган болани ҳам, отани ҳам фожиа гирдобига тортиб кетади. Оила ва мактаб тарбияси биргаликда, узвий олиб борилгандагина, ўз олдига қўйган улкан вазифани бажара олади, деган фикр асарни ҳаракатга келтирувчи кучдир. Ота тарбия кўрмаган, дунё воқеаларидан бутунлай узилиб қолган, ҳатто муомала маданиятидан ҳам бехабар, унинг домла, зиёли билан муомаласи Тошмурод (ўғли)нинг отаси билан муомаласига ўхшаб кетади, яъни отанинг тарбиясизлиги, жоҳиллиги ўғлида ҳам ўз аксини топган. Ўзбек халқининг илғор зиёлилар қатлами «Падаркуш» саҳна асарини жуда катта мамнуният билан кутиб олди. Драманинг 1914 йил 27 февралда Тошкентда Мунавварқори Абдурашидхон ўғли ҳамда Абдулла Авлонийлар бошчилигидаги «Турон» труппаси томонидан саҳнага қўйилиши 1 +аранг: Ш.Ризаев, Жадид драмаси. Т. «Шар=». 1997. 128-129-бетлар. маданиятимиз тарихидаги буюк воқеа деб баҳоланди. Шуларга қарамасдан, «Падаркуш» драмасининг тақдири у даражада силлиқ кечмади, ўзбек зиёлилари ўртасида театр санъатини ислом ахлоқига зид, уни бузувчи ҳаракат сифатида баҳоловчилар ҳам бор эди. Энг кескин кураш атоқли педагог, мударрис Сайидаҳмад Васлий Самарқандий ва марғилонлик уламо Фазлулваҳхоб билан М.Беҳбудий ўртасида кечди. Сайидаҳмад Васлийдек зукко уламонинг «Садойи Фарқона» газетасининг 1914 йил 83-сонида босилган «Шариати исломия» мақоласига фақат М.Беҳбудийгина асосли жавоб бериши мумкин эди. Шундай бўлди ҳам. Беҳбудий «Ойна» журналида эълон қилган «Тиётр, мусиқа, шеър» мақоласида Васлий қарашларининг асоссизлигини Қуръони карим оятларидан, ҳадиси шарифдан намуналар келтириб исботлайди ва шундай хулоса чиқаради: «Тиётру надур? Жавобиға тиётр ибратнамодур, тиётр ваъзхонадур, тиётр таъзир адабидур... Сўзни қисқаси, тиётр хоналари масхарабозхона бўлмай, балки ибратхонадур. Ва анда мушаххис бўлатургонлар «ўюнчи ва масхарабоз» бўлмай, балки мушаххис ва муаллими ахлоқдурлар. Тараққий қилган халойиқ орасинда мушаххислар ҳам кибор ва муҳтарам синфлар қаториндадур. Хусусан, ўз киссаси нафъиға мушаххислик қилмай, балки мактаб ва ўз миллати нафъиға мушаххислик қилганларни қадри ду бора зиёдадур» 1 . Шу ўринда Маҳмудхўжа Беҳбудий фаолиятининг яна бир фазилати ҳақида қисқача тўхталиб ўтиш ўринлидир. «Падаркуш» драмаси муқовасида асарни саҳнага қўйиш учун муаллифдан (Беҳбудийдан) ёзма равишда рухсат олиш талаб этилган. Бундан асосий мақсад театр 1 «Ойна» журнали, 1914 йил, 29-сон. томошасидан тушадиган маблағни фақат хайрли ишга-асосан усули жадид мактаблари равнақига сарфлаш кераклиги таъкидланган. Аммо шундай таъкидларга қарамай, баъзан шахсий манфаат, бойиш йўлида уринишлар ҳам бўлиб турган. Бу ҳақда Беҳбудий қуйидагиларни маълум қилади: «Баъзи тарафдан ёзилган хатларга қараганда, баъзи тиётрни мактаб ва жамият фойдасига қўюлуб, аммо оқчаси барвақфи эълони сарф қилинмабдур ва тиётр оқшоми хилофи адаб баъзи ҳаракатлар бўлубдур. Онинг учун мажбуран эълон қиламизки, баъд ушбу фожеани қўймоқчи бўлган муҳтарам зотлар, аввалан муҳаррирдан қоғоз ила жавоб ва нимани(нг) фойдасига қўймоқларини билдуруб, сўнгра ишга ҳаракат этсунлар» 1 . (Таъкид бизники У.Д.). Шунинг учун ҳам драма томошасидан кейин тушган маблағ юзасидан тўла ҳисобот, асосан, «Ойна» журналида эълон қилинган. Фақат бир далил билан чекланамиз. «Ойна» журналининг 1914 йил 21 сонида самарқандлик мушаххисларнинг Қўқон шаҳрида «усули жадид» мактаблари фойдасига «Падаркуш» спектаклини намойиш қилганликлари ҳақида маълумот босилган. Унда театр оқшоми мудири Акобир Мансурийнинг томошадан тушган маблағ ҳақидаги ҳисоботи ҳам илова қилинган. Иловага кўра 1298 сўм 50 тийинлик билет, 33 сўмлик «прўғрам» сотилган. Жами 1331 сўм 50 тийин тушган. Шундан 727 сўм 10 тийин харажатларга (харажатлар рўйхати келтирилган У.Д.) сарф қилинган, 604 сўм 40 тийин усули жадид мактаблари фойдасига ўтказилган. Худди шу ўринда Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг эстетик қарашлари, театр томошасидан кузатган мақсадлари намоён бўлади. Демак, биринчидан, санъатнинг энг таъсирчан тури ёрдамида миллатнинг маънавий дунёсини 1 «Ойна» журнали, 1914 йил, 29-сон бойитиш, уни илм-маърифатга ошно қилиш бўлса, иккинчидан, театр томошоси воситасида маблағ тўплаш, усули жадид мактаблари, янги таъсис этилаётган нашриётлар, кутубхоналар эҳтиёжларини таъминлаш эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижодини махсус тадқиқ қилган немис олимаси Ингеборг Балдауфнинг қуйидаги фикрлари мутафаккир фаолиятига берилган жуда тўқри баҳодир: «Маҳмудхўжа фаолиятининг ғоят ўзига хослигидан қатъий назар, у Қримдаги Гаспрали, Қозон татарларининг Қаюм Носирийси, усмонли туркларнинг Аҳмад Мидҳати сингари Ўрта Осиёнинг халқ муаллими эди» 1 . Ушбу драма ўз қобиғига ўралиб қолган, дунё тараққиётидан бутунлай узиб ташланган миллат аҳлини даҳшатга солди: бундай яшаш мумкин эмас, дунё халқлари билан ҳамқадам бўлмоқ керак. Бунинг учун миллатдошлар турмуш тарзини ислоҳ қилмоғи керак, турли-туман тўю маъракаларга сарф қилинаётган маблағларни илм-маърифатга, фарзанд тарбиясига харжламоқ, бир неча йиллар мусофирликда бўлса ҳам фарзандларни тараққий этган мамлакатлар олий ўқув юртларига юбормоқ керак. Синфий айирмаларни йиғиштириб қўйиб, илмга чанқоқ ёшларни хайрия жамиятлари кўмагидан бўлса-да, чет элларда ўқитмоқ керак. Маҳмудхўжа Беҳбудий мана шундай олий мақсадни миллатдошларига етказиш мақсадида 1913 йилнинг апрелидан «Самарқанд» газетасини чиқара бошлади. Газетанинг фаолияти узоқ давом этмади: 45 сони чиқиб, моддий қийинчиликлар туфайли тўхтатилди. Аммо газета кўп мақсадларни амалга оширишга улгурди: Миллатдошлар қалбига илм-маърифат нурини олиб кирди, Туркистон маърифатпарварларини бирлаштирди. Туркистон жадидларининг пешвоси 1 Балдауф Ингеборг. ХХ аср ызбек адабиётига чизгилар. Т., «Маънавият», 2001 йил, 26-бет. Мунавварқори Абдурашидхон ўқлининг «Тошкандда мусулмон жамияти» мақоласи ушбу «Самарқанд» газетасида чоп этилди. Маҳмудхўжа Беҳбудий «Самарқанд» газетаси фаолияти тўхтатилгач, ўша 1913 йилиёқ «Ойна» журналини чиқара бошлади ва ўз эзгу ниятларини журнал саҳифаларида давом эттиради. Мана, у «Ойна» журналининг дастлабки сонларида миллатдошларини нималарга даъват этади: «Тўй ва маърака оқчасидан болаларни ҳукумат мактаблариға берулсун ва бу оқчадан талабаларни Макка, Мадина, Миср, Истанбулға ва Русия дорулфунун ва дорулсаноатлариға юборилуб, диний ва дунёвий ва замонавий одамлар етишдурмоққа саъй қилинсун. Бизни(нг) Туркистонда муаллим оздурки, тўю маъракага сарф қилинадурғон оқча ила Кафказ, Қирим, Ўрунбурғ ва Қозонқа усули таълим ўрганмоқ учун бола юбормоқ керакдур... Тарбиятхона(пансиён)ларни очмоқ учун ва ҳукумат дорулфунунлариға бола тайёр қилмоқ учун «нашри маориф» ёинки жамияти хайрия ва ёинки тарбияти атфол жамияти ва ё ўзга исм ила, хулоса, жамиятлар керакдур. Токи бу жамият(лар) халқдан оқча жамлаб, миллат болаларини ўқутиш ва миллатни ояндаси учун керак бўлатургон қози, яъни судя, закунчи, яъни ҳуқуқшунос, инженер, яъни муҳандис, муаллим, яъни замона мактабдори, тижорат илмини ўқуган коммирсант, миллатни ҳомийси ва ходими... етушдурмак керакдур» 1 . Беҳбудий диний ва дунёвий билимларни баравар эгаллаш тарафдори эди. Унинг юқоридаги сўзларига чуқурроқ эътибор берилса, мутафаккирнинг олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш ҳақида фикр юритаётганини сезиш қийин эмас. Бундай мутахассисларни тарбиялаб 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Аъмолимиз ёинки муродимиз. «Ойна» журнали, 1913 йил, 6-7-сонлар етиштириш учун эса, биринчи навбатда, икки эмас, тўрт тилни, яъни «арабий, русий, туркий ва форсий» тилларини мукаммал билиш зарур, деб таъкидлайди. Унинг жадид мактаблари учун дарслик ва ўқув қўлланмалари яратиш ва уларни босмадан чиқариш ишларини мунтазам йўлга қўйиш мақсадида 1913 йилда «Нашриёти Беҳбудийя» хусусий нашриётини ҳамда «Кутубхонаи Беҳбудийя» очади. Бундай ишларни амалга ошириш каттагина маблағни талаб қилар эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий имконияти доирасида кўп ҳолларда бундай ишларга ўз ҳисобидан маблағ сарф қилар эди. Самарқанд Давлат университети тожик филологияси факультети Шарқ тиллари кафедрасининг собиқ мудири, профессор Надимхон Беҳбудий (М.Беҳбудий набираси-1929-1995) қуйидагиларни ёзади: «Ўша вақтларда (1910-йиллар кўзда тутиляпти-У.Д.) Самарқандда бир қанча ташқи ва ички ҳовлилари, ер-суви, боғ-роғлари, мол-ҳоллари бўлган. Беҳбудий ушбу ер- сувлардан келадиган даромаднинг бир қисмини китоб, журнал, газета ташкил этишдаги ноширлик ишларига, эндигина тараққий этиб келаётган усули жадид мактаблари ривожига, ўлканинг маориф ривожи учун илғор кишилар томонидан таъсис этилаётган жамияти хайрияларга ионалар қилиб турган» 1 . Беҳбудий ўз замондошлари-илм-маърифат аҳлларига ниҳоятда меҳрибон, айниқса, усули жадид мактабдорлари учун катта мададкор эди. 1914 йил 3 январда Самарқанднинг Улуғбек мадрасаси жомеъсида беш минг намозхон ўртасида мутаассиблар томонидан Сиддиқий-Ажзий, Абдуқодир Шакурийлар кофирликда айбланиб, усули жадид мактаблари 1 «Ызбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 1994 йил, 26 август бадном қилинаётган ва бу мактабларнинг тақдири хавф остида қолган бир пайтда уларни М.Беҳбудий «Ойна» журналида ҳимоя қилиб чиқди: «Бутун халқ орасида шуҳрат топгани ва жомеъи шарифда сўзлангани учун ва Туркистондаги юз минг оталарга болалари усули жадид мактабиқа ўқийдур. Аларға дафъа иштибоҳ қилмоқ учун ва халойиқни ҳар нарсадан азиз иймониға чанг урулғани учун ёзуб, фурсатимизни фавт қилармиз. Ва илло, айтиб туриб мункир бўлгувчи киши сўзини бир пуллик эътибори йўқдур. Оҳ, биз қандай кейин қолганмиз. Халқи олам усули жадид ва илми замонавий ила осмонларга учар. Биз ҳануз бир-биримизни такфир ва талъийн ила вақт ўткарармиз» 1 . «Ойна» журнали фаолиятини Абдулла Авлоний ҳам анча юқори баҳолаган эди: «Бу журнал «Ойна» чиққунча чиққан журналларнинг энг биринчи ва энг яхшиси эди. ¤зи ҳам инқилобқача сургалиб-сургалиб давом этиб келди» 2 . Маҳмудхўжа Беҳбудий 1914 йилнинг июн ойида иккинчи марта чет элга саёҳат қилади, журнални бошқариш ишларини эса яқин ҳаммаслаги педагог ва ёзувчи Ҳожи Муинга топширади. Унинг «Саёҳат хотиралари» «Ойна» журналининг 1914 йил сонларида чоп этилган. Ушбу саёҳати давомида «усули савтия мактабларининг Русияда бонийи муассиси» ва улуғ раҳбари Исмоилбек Гаспирали билан Истанбулда фавқулодда учрашиб қолади ва етти соат у билан суҳбатда бўлади. Бу суҳбат ҳақида Беҳбудий «Саёҳат хотиралари»да ва «Исмоилбек ҳазратлари» мақоласида анча батафсил тўхталган. Суҳбатнинг асосий мавзуи миллат таълим-тарбияси, усули жадид мактаблари хусусида кечади. Маҳмудхўжа Беҳбудий 1914 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Бизни(нг) щоллар ва ишлар. «Ойна» журнали, 1914 йил, 13-сон 2 Абдулла Авлоний «Бурунги ызбек ва=тли матбуотининг тарихи». «Туркистон» газетаси, 1924 йил, 24-июн. йилда Исмоилбек Гаспрали вафотига бағишланган мақоласида у ҳақда шундай улуғ фикрларни ёзиб қолдирган эди: «Биринчи янги усул алифбони мураттиб ва ношири яна Исмоилбек ҳазратларидур. Тараққиёти замонияқа ялғуз даъват эмас, фаълон ҳаракатда бўлуб, жамияти хайрия, қироатхона, тараққиюни ислом, таовун жамиятлари ва буларға ўхшаш асосларға тааллуқ низомномалар тузатиб, халқ орасинда нашр этиб, букун адади юзлар ила Русияда мавжуд илмий ва маданий жамиятларни барпо этдургандурлар... Хуллас, Исмоилбек ҳазратлари сулс 1 асрдан зиёда айём тадрисинда милйўнлар ила мусулмонларқа доимо дарс берди. Энди илалабад анинг афкори ва руҳи ададсиз ва ниҳоясиз мусулмонларға дарси урфон берар» 2 . 1909 йилда «Туркистон вилоятининг газети»да қўқонлик Файзулла афанди исмли муаллифнинг «Хотунларға илм лозимму?» мақоласи чоп этилди. Ушбу мақола атрофида анчагина баҳс-мунозара вужудга келади. Мақола муаллифи ушбу масала юзасидан ўз фикрларини баён қилишларини аҳли қаламдан-фозил Мулла Олим Маҳдум ва Маҳмудхўжа Беҳбудий афандилардан сўрайди. Албатта, бу мунозарага жавобан Беҳбудий «Файзулла афандиқа жавоб» сарлавҳаси билан мақола ёзган. Унда муаллиф «ҳар бир муслим ва муслима илм олмоқи фарздир» ҳадиси шарифни келтириб, «... жинси латифға ижро таклифот шаръиясини айтмоққа илм ва ўқувдан бошқа бир сабаб йўқ экан ва бу таклифотни(нг) иддаоси ва фарди комили ўқув эканлиғиға ва хотунларни ўқумоқлари лозимиға айтса, ёлғуз кўр ва ё мунофиқ мутаассиб инкори бошқа, азизим», деб якунлайди. 1 Сулс-учдан бир. 2 М.Бещбудий. Исмоилбек щазратлари. «Ойна» журнали, 1914 йил, 50-сон. М.Беҳбудий хотун-қизларнинг жамиятдаги ўрни, уларнинг илм олиши масаласи ҳақидаги фикрларини кейинчалик «Самарқанд» газетасида давом эттирди. Ўз қизи Парвинни Абдуқодир Шакурийнинг усули жадид мактабида ўқитган, барча илмлардан бохабар қилган, шу билан бирга , махсус ўқитувчи ёллаб, француз тилини мукаммал ўргатган. Парвин Беҳбудий(1901-1984) узоқ йиллар мактабда француз тилидан дарс берган. Умуман, Беҳбудий публицистикаси ҳам мазмунан, ҳам ҳажман ўзбек маорифида, маънавиятида катта аҳамиятга молик. Унинг мақолаларининг умумий сони беш юз номга яқин, миллат, Ватан истиқболи, илм-маърифат ҳақидаги қарашлари, асосан, мақолаларида ўз аксини топган. У 1906 йилдаёқ Мунавварқори Абдурашидхон ўғлининг «Хуршид» газетасида чоп этилган «Хайрул умури авсатуҳо» (Ишларнинг яхшироғи ўртачасидир-«ҳадис»дан-У.Д.) мақоласида социализмни, инқилобни зўравонлик деб билди. Шу эътиқоддан келиб чиқиб, октябрь ўзгаришини ҳам қабул қилмади. У 1917 йил апрел ойида Туркистон мусулмонларининг Тошкентдаги қурултойида Ватан, миллат тақдири кун тартибига қўйилган бир вақтда мусулмонларни ҳар қандай маҳаллий, диний ихтилофларни тарк этиб, буюк мақсад сари бирлашишга даъват этиб нутқ сўзлади. Октябр тўнтаришининг дастлабки кунлариданоқ болшевиклар мунофиқона сиёсат олиб бордилар. Ленин имзоси билан эълон қилинган «Россия ва Шарқ мусулмон меҳнаткашларига» декретида шундай сўзлар бор эди: «Бундан буён сизнинг динингиз ва урф-одатларингиз, сизларнинг миллий ва маданий муассасаларингиз озод ва дахлсиз деб эълон қилинади. Ўзларингизнинг миллий ҳаётларингизни эркин ва тўсқинчиликсиз қурингиз. Сизларнинг бунга ҳаққингиз бор. Сизларнинг ўзларингиз ўз мамлакатларингизнинг хўжайинлари бўлдингиз. Сизларнинг ўз ҳаётингизни ўз хоҳиш ва иродангизга мос қуришингиз керак». Ҳаётда эса Ленин юборган сафдошлари «доҳийлари» берган ваъдаларининг тескарисини қилдилар: янги ташкил топган шўро ҳукумати бошқарув тизимига умуман маҳаллий миллат вакилларини яқинлаштирмади, улар ўлканинг ҳақиқий хўжайинларига айландилар. Болшевикларнинг бундай қабиҳ сиёсатига қарши ўлка мусулмонларининг IV фавқулодда қурултойида 1917 йил 27 ноябрда Туркистон Мухторияти номи билан янги ҳукумат ташкил топди. Бу ҳукуматнинг маънавий раҳнамоларидан бири М.Беҳбудий эди, у Мухториятни дилдан табриклади: «27 ноябрда Қўқонда Туркистон Мухторияти умум мусулмон съездида эълон қилинди. Муборак ва хайрли бўлсун! Камина ҳам мажлисда бўлишдан ифтихор этаман! Яшасун, Туркистон Мухторияти!» 1 . Аммо Туркистон Мухторияти оёққа турмасданоқ шўролар томонидан маҳв этилди: водийдаги 180 қишлоқ хонавайрон қилинди, унга ўт қўйилди, ўн мингдан ортиқ аҳоли қириб ташланди. М.Беҳбудий мана шундай оғир изтироблар исканжасида бир йил давомида маориф соҳасида фаолият кўрсатди. 1919 йилнинг март ойида «шўролар ҳукумати Бухоро амири қўли билан миллатнинг фидойи фарзандини қатл қилди» 2 . Унинг фожиали ўлими ҳақидаги хабар Самарқандга бир йилдан кейин 1920 йил апрелда маълум бўлди. Бутун Туркистон халқи мотам тутди. Унинг ўлимига бағишлаб Фитрат, Чўлпон марсиялар яратди, Айний уч шеър битди. Уларнинг барида шундай мисралар бор: 1 «Щуррият» газетаси, 1917 йил, 19 ноябрь 2 Бу ща=да =аранг: Б.+осимов. Карвонбоши. Бещбудий. Танланган асарлар. Сызбоши. Т. «Маънавият» 1997 й. 31-34-бетлар Сани мундин буён Турон кўролурму, кўролмасму? Санинг мислингни Туркистон тополурму тополмасму?.. Сан, эй устоди олийшон, эдинг ажубаи даврон, Отингни тилга ҳар инсон буюк ҳурмат-ла олмасму? Санинг тарихий давронинг, санинг осору урфонинг, Санинг номинг, санинг шонинг жаҳон қолдиқча қолмасму? Санинг кўксунг чўкулганму, санинг белинг букулганму, Санинг қонинг тўкулганму, буни ҳеч ким суролмасму? Ватан авлоди ёд этди, сани ҳурмат-ла шод этди, Ва лекин интиқомингни ололурму ололмасму? Жаҳонда зулмдур зоҳир, жаҳон хунхўр, жаҳон жобир, Жаҳондан бир замон охир ситамгарлик йўқолмасму? Беҳишту ҳурии ғилмон санга ҳақ айласун эҳсон, Санга раҳмат, санга қафрон худойим етказолмасму?! Атоқли давлат арбоби Файзулла Хўжаев Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг буюк хизматлари ҳақида қуйидагиларни ёзган эди: «Сиёсий, ижтимоий фаолияти, билимининг кенглиги жиҳатидан ўша замон Туркистон жадидлари орасида унга тенг кела оладигани бўлмаса керак». Бу ҳақ гап эди. А д а б и ё т л а р 1. Танланган асарлар (Б.Қосимов таҳрири остида). “Маънавият”, Тошкент, 1998. 2. Қосимов Б. Маслакдошлар. “Шарқ” нашриёт-матбаа концернининг бош таҳририяти. Тошкент, 1994. 3. Турдиэв Ш. “Падаркуш” фожиаси ҳақида“, “Шарқ юлдузи”, 1989, 5- сон. 4. Қосимов С. Беҳбудий ва жадидчилик. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 1990, 3-4-сонлар. 5. Алиэв А. Маҳмудхўжа Беҳбудий. “Ёзувчи”, Тошкент, 1994. 6. Алимова Д., Рашидова Д. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий қарашлари. “Маънавият”, 1998. 7. www.ziyonet.uz 8. www.jadid.uz

Похожие

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875-1919 йил)(Махмудхужа Бехбудий хаёти)
Беҳбудий - бошловчи адиб
Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти
Махмудхужа Бехбудий
Абдуқодир Шакурий 2