Lafziy she’riy san’atlar - Литература - Рефераты

Lafziy she’riy san’atlar

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Lafziy san'atlar "She'riyat — bu, olam hayotlning tirik tomiri, uning qoni, uning olovi, uning shu'lasi va quyoshidir ". (V.Belinskiy) She'riy san’atlar mumtoz adabiyotimizda qofiya ilmi kabi alohida ilm sifatida o'rganib kelingan. Bu ilm arablarda "balog'at ilmi", forsiy va turkiylarda "ilmi sanoye' " – san’at ilmi jon o`rganilgan. She'riy san’atlarga she'rni ta'sirchangligini, badiiyligini, qimmatini oshiruvchi vosita sifatida ajaralgan. Bu haqida alohida ilmiy asarlar ham yaratilgan. Jumladan, Rashididdin Votvotniag "Hadoyiq us -sehr fiy dahoyiq ush-she'r" asarida bu xususida alohida to'xtalib o'tilgan. Xudoydod Taroziyning "Funun ul-balog'a" asarida 100 ga yaqin she'riy san'atlar, Atoulloh Husayniyning "Badoyi us -sanoye' " asarida 143 ga yaqin she'riy san'atlar haqida ma'lumotlar keltirilgan. She'riy san'atlar 3 ta tavsifiy guruh bo'yicha o'rganiladi : l. Lafziy san'atlar. 2.Ma'naviy san'atlar. 3. Lafziy-ma'naviy san'atlar (Harfiy san'atlar). Lafziy san'atlar -so'zning shakli bilan bog'liq holatda vujudga keladigan san'atlar. Ma'naviy san'atlar-so'zning mazmuni va ichki o'ziga xos xususiyatlari asosida vujudga keladi Lafziy- ma’naviy san'atlar. She'riy san'atning ushbu turida so'zning shakliga ham, uning mazmuniga ham e'tibor beriladi. Lafziy san'atlar, she'riy nutqdagi so'zning tovushi bilan bog'liq bo'lib, ko'proq shakl hodisasi sifatida namoyon bo'ladi. Ammo uning ham o'z shartlari mavjud. "Bilginki, lafziy go'zalliklamning asosi uldurkim, albozni ma'noga to be qilgaylar" , deb ta'kidlaydi Atoulloh Husayniy. 1

1. ISHTIQOQ 2. ILTIFOT 3. IZDIVOJ 4. MUKARRAM 5. MUVOZINA 6. MUZORAA 7. NIDO 8. QAYTARIQ 9. SAJ’ 10. TASDIR 11. TASBE 12. TARDI AKS 13. TA’DID 14. TARSE’ 15. TAKRIR ISHTIQOQ -arabcha so'zdan olingan bo'lib, "so'zdan-so'zni ajratmoq" , "yo'nmoq, chok etmoq, darz yetkazmoq" ma'nolarini anglatadi. Ishtiqoq badiiy san'atining o'ziga xos xususiyati shundaki, ijodkor bayt yoki ba'zi gaplarda o'zagi bir bo'lgan so`zlarni ikki yoki undan ortiq keltirishni zarur deb biladi. Darhaqiqat, isritiqoq qo'llanishning fikriy hissiy samara berishdagi ahamiyati shundaki, odaida uning radifsimon jarangdoshligiga va ayni choqda, qarama-qarshi ma'no tashishi bilan ko'zga tashlanadi. Ganja Vatan, ko'ngli oning ganj hez, Hotiru, Ganjiru tili ganj rez. (Alisher Navoiy) Sochilgan sochingdek sochilsa siring, Anor yuzlaringni kimga tutasan? 2

San na javr etmak tilarsan istagumdir oni man, Kim muhibg'a ha na mahbub aylasa mahbub erur. (Ogahiy) ILTIFOT - arabchadan "lutf" demakdir. Bu san'atda shoir bayonu tasvir vaqlida gap shaxsini o'zgartirib boradi. Bu nutqqa xilma-xillik bag'ishlab, uni zerikarli bo`lishidan saqlaydi, kitobxon e'tiborini qattiq jalb qilib, uning zavqini kuchaytiradi. Shahni ul jom qildi bodaparast, Ichmayin boda andin bo'ldi mast. Bu baytda gap shaxsi birinchi shaxsdan ikkinchi shaxsga ko'chirilgan. Iltifotda she'rning ovoz maromi birdan keskin o'zgarib ketadi. Voy, yuz ming voy, yuz bo'ldim firibi qirqqa, Hokimi Dizzax mutiyu payravi jurqundiman. IZDIVOJ -atamasi arabcha so'z bo'lib, uning lug'aviy ma'nosi "er-u xotin bo'lisir , "juftlab olish" demakdir. Lafzdosh so'zlarga asoslangan bu san'atni Share; filologlari " tazmini muzdavaj " yoki " izdivoch" deb ataydilar. Izdivoch usulida so'zlar yonma-yon keltiriladi. Masalan, Alisher Navoiyning quyidagi baytlariga e'tibor berib ko'raylik: Ko'pti gulchehr yuz niyoz bila, Demayinkim niyoz, noz bila. Ishlarin gar shikasta basta dedim, Yuzidin birin jasta-jasta dedim. 3

Birinchi baytdagi "niyoz" bilan "noz" ning, ikkinchi baytdagi qofiyadosh "shikasta" va "basta" so'zl arming yonma-yon kelishi izdivoj yoki juftlash san'atidir. Izdivojni turli gap bo'laklari orasida, xususan, aniqlovchi bilan aniqlanmishda ko'rish mumkin. Poklik pardasida mehri sipehr, Pardalar o'ylakim, sipehrda mehr. To'rt yuz qui kamar bazaar ban, La'lu durdin bezab kamar bari. Birinchi baytning birinchi misrasida "mehr" aniqlanmish, "sipehr" aniqlovchi, ikkinchi baytda esa "kamar" aniqlanmish, "bazar" aniqlovchidir. MUKARRAR -"qayta-qayta", "ust-ustiga" ma'nolarini ifodalaydi. Shu nom bilan ataluvchi lafziy san'at esa baytning har ikkala misrasida juft so'z qo'llanishini nazarda tutadi. Atoulloh Husayniy o'zining "Badoye -us -sanoye' " asarida "Rasltidi Vatvot depturkim, shuaro mukarrar deb andoq she'mi ayturkim, bit baytta bir lafzni kehirurlar va o'zga baytta aning ta'sirida o'shul lafzni yana kehirurlar" , -deb ta'kidlaydi va Asjadiy she'ridan misol keltiradi. Ushbu san'atda bir baytning ikki misrasida keltirilgan ikki juft so'z keyingi bayt misralarida ham takrorlanishi kerak. Furqatingdin xasta ko'nglum qatra-qatra qon erur, Olloh-olloh, bu ne hajru behadu poyon erur. Tola-tola nay o'qung ko'ksimda go'yo sindikim, Tevraluptur notavon ko'nglumda bir-bir tolalar. 4

Mukarrar lafziy san'ati XV asrdan keyingi o'zbek she'riyatida Furqat ijodida uchraydi. Avval-avval iutfingiz haddin ziyo.d erdi menga, Emdi-emdi marhamat komrog'ingizga dog'man. Halqa-fialqa zulfikim ul mohi tobonindadur, Ching'a boqsam doldek xurshid aning yonindadur. MUVOZINA -arabcha so'zdan oligan bo'lib; "tenglik, qiyoslash, bezash, bir- biriga mos" demakdir. U tuzilishiga ko'ra ham, misraga yuklaydigan maxsus ohangdorligiga ko'ra ham tarse' badiiy san'atiga yaqin bo'lsa-da, uning o'ziga xos xususiyati parallel misralardagi so'zlarning ritmik takroridadir. Binobarin, muvozinada baytdagi so'zlarning ritmik parallelligiga, ritmik birikmalar takroriga va mosligiga hamda tengligiga e'tibor beriladi. Keltirilgan ushbu misollar fikrimiz dalili bo'la oladi: l. Uch so'zli misralar muvozinasi: Erkin mehnat elidan, O'ynab gullar teraman. 2. To'rt so'zli misralar muvozinasi: Burdand ba har taraf varaqho, Xondand zi har varaq sabaqho. (Badriddin Hiloliy) 3. Besh so'zli misralar muvozinasi: Ne bo'lib avvalda bidoyat senga, Ne keiib oxirda nihoyat senga. (Alisher Navoiy) 5

4. Olti so'zli misralar muvozinasi: Alg'il o'gut manclin o'g'ui er dam tila, Bo'yda ulug' bilg'a bo'lur bilking ula. (Mahmud Qoshg'ariy) 5. Yetti so'zli misralar muvozinasi: Har yerda bahor o'lsa,chaman bo'lsa kerak," Har yerda chaman: gulu suman bo'lsa kerak. MUZORAA -asli arabcha shakli "muzore" dir. Uning lug'aviy ma'nolaridan biri o'xshashdir. Bu badiiy san'at ekin ekuvehi, dehqon, aruz she'riy tizimidagi muzore' baxrining nomi kabi ma'nolarni ifodalasa-da, badiiy vosita sifatida uning o'ziga xos xususiyatini o'xshashlikdagina, uyg'unlikdagina ekanligini nazarda tutish lozim. Muzoraaning bayt, band yoki misralardagi o'rin masofalarga k) ra quyidagi turlari mavjud: 1. Yondosh muzoraa mukarrar tajnis kabi yonma-yon kelgan tovush, talaffuzi uyg'unlashgan ikki so'zdan yuzaga keladi: Odami ersang, demagil odami, Oniki yo'q xakq g'amidin g'ami. (Alisher Navoiy) 1. Yaqin muzoraa deb, tovush talaffuzi jihatidan o'xshash bo'lgan so'zaro ishtirok etgan ikki yoki uch so'zga aytiladi. Ammo bu badiiy san'atni yuzaga keltiruvchi muzoraa orasida bir boshqa so'z ishtiroki ham bo'ladi: "... u shunday bir podshohki, qachon sen ko'nglungga zavolsiz jamolni, nuqsonsiz kamolni keltirsang, uning jamolu kamolini ko'rgan bo'lasan" . (Sino) 3. Yiroq muzoraa deb, bir misrada o'rniga ko'ra bir-biridan olisroq masofada joylashgan ikki so'zga aytiladi: 6

Mushtoqingman, ey ajal, karam qil, Daf'i alam ila raf’i g'am qil. NIDO -shoir baytda biror kishi, narsa, qush, hayvonlar, tabiat hodisalariga murojaat yoki xitob qilish san'ati hisoblanadi. Dadajon! Sizni juda sog'indim, Sog'indim ikkala ko'zim bilan teng. (Erkin Vohidov) Urush! Noming o'chsin jahonda, Hamon bitmas sen sogan alam. She'rim! Yana o'zing yaxshisan, Boqqa kirsang gullar sharmanda. Hijron kechasi charxi falakka ye'tar, ey moh, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma. QAYTARIQ. Shoir bir so'zni misraning boshi va oxirida takrorlasa, qaytariq san'aii yuzaga keladi. Un chiqmas tinglashar jim, Kim bu o`zi, qani, kim ? Jon ol udi berib ion, Va qancha-qancha qurbon. 7

Necha bu bexudliq ila yilu oy, Voy, agar kelmasang o'zingga, yoy. SAJ' -badiiy san'ati asli arabcha so'z bo'lib, uning lug'aviy ma'nosi bulbul, qumri, to'ti, musicha singari sayroqi qushlar galasi ovozlarining bir-biriga moslashib, jo'r bo'lishib ketishi hamda ularning turli xil holat va maqomlarda kuylanganligini ifodalaydi. Adabiyotshunoslikda esa saj' deb, keng ma'nodagi adabiyotda satru misra, baytu gap ichida so'zlami lafzdoshlashtirish usuliga aytiladi. Bu san ' at vositasi bilan yozilgan asariarda ikki yoki undan ortiq iboralarning oxirgi so ' zi , gap qurilishidagi sintagmalari o ' zaro qofiya va ritmda ohangdoshlik xususiyatiga ega bo ' lishi taqozo etiladi . " SAJ " - shunday xususiyatga egaki , u jumla yoki gap bo ' laklariga ohangdorlik , ravonlik bo ' lib , tasvirning emotsional kuchini oshiradi , uning o ' quvchi yoki tinglovchi tomonidan esda qolishini osonlashtiradi " ( B . Sarimsoqov . O ' zbek adabiyotida saj ' . Toshkent :1978, 118-119- betlar ). Sharq filologlari saj ' badiiy san ' atini quyidagi turlarga bo ' lib o ' rganadilar : l. Saj'i mutavoziy (to'liq saj') 2. Saj'i mutarraf (qofiyali saj') 3. Saj'i mutavozin (vazndosh saj') Saj ' i mutavoziy - ibora yoki gap oxiridagi so ' zlar hijoyu bo ' g ' inda , qofiya ( raviy ) da bir - birlariga mos bo ' lib keladi ., Jondin seni ko'p sevarmen, ey umri aziz, Sondin seni ko'p sevarmen, ey umri aziz. Har neniki sevmak ondin ortiq bo'lmas, Ondin seni ko'p sevarmen, ey umri aziz. ( Alisher - Navoiy ) Saj ' i mutarraf - saj ' ni yuzaga keltiruvchi so ' zlar qofiyaga asoslangan bo ' lib , qofiyalanuvchi jumlalarning biri ikkinchisining bir bo ' lagidan iborat bo ' ladi . Buni 8

ilmda qofiyali saj ' deb ham ataydilar . Saj ' ning bu turida so ' zlar qofiya va vaznda bir - biriga mos kelavermaydi , faqat jumlalar o ' zaro lafzdoshu ravishdosh bo ' lib , joylashish o ' rinlari qonuniydir . Oshiq elga notavonliqdur nishon, Ishqdin bexonumonlig'dur nishon. Saj ' i mutavozin . Saj ' san ' atining bu turida jumlaning o ' zaro lafzdoshu vazndosh bo ' lib kelishi qonuniydir . Yo'qsa yo'l bir kun, ikki kunluk emas, Bas kishi poyonig'a yettuk demas. (Alisher Navoiy) TASDIR - atamasi arabcha so'z bo'lib, bu so'zning lug'aviy ma'nolaridan biri, birinchi misraning boshida kelgan so'zning ikkinchi misra oxirida kelishidir. Tasdir so'zlarning baytdagi o'rniga, takrorlanishiga ko'ra tasbega yaqin bo'lsa-da, ammo ular qaytariladigan so'zlarning joylashish tartibiga ko'ra farq qiladi. Ka'ba ki olamning o'lub qiblasi, Qadri yo'q andoqki ko'ngul ka'basi. Badiiy adabiyotda tasdirning tardi aksli, tazodli, intizomli, o'zakdosh, aksli, takrorli va sinonimik turlari mavjud. Ko'z qaro qilma g'ayr qoniga, Qonim ich qona-qona,ey qora ko'z. Shamollar. shamollar. bastakor shamollar, Siz jahongashtasiz,baxtiyor shamollar. Onajomin bund ay qilma, Bunday qilma onajon . (Abdulla Oripov) 9

TASBE -birinchi misraning oxirida keltjrilgan so'zni yoki so'z birikmasini ikkinchi misraning boshida keltirish tasbe san'atini yuzaga keltiradi. Bu qaytariqlarga asoslangan san'at bo'lib, uning o'ziga xos xu'susiyati shundaki, tasbe so'zlarining o'rni qat'iy o'zgarmasligi bilan ko'zga tashlanadi. Binobarin, tasbe ko'rsatkichlarining har biri yuqori va quyidagi misra gaplari bilan uzviy bog'liq bo'ladi: tasbening ikki gapga mansubligi ularning sintaktik va orfoepik talaffuz qilish andozalarini belgilaydi. Buni takrordek o'qib ketib bo'lmaydi. Birinchi tasbe ko'rsatkichidan so’ng pauza bo'lishi qonuniy bo'lib, bunda misra va baytlar zanjir hosil qiladi. Birida sencha ko'rmadim jur'at Jur'atin g bo'ldi maslahingg'a jihat. Shoh ila qildi gulgun mul, Mul alar chehrasin qilib gul-gul. Dedi donoki, nlki, derlar zol, Zoldek men yasabmen ul timsol. (A.Navoiy) Bilursankim, jahonning yo'q baqosi, Baqosi yo'q jahonga ne baqosi. (S.Ahmad) TARDI AKS - sharq xalqlari adabiyotida ko'p qo'llanilagan badiiy san'atlardan bo'lib, uning lug'aviy ma'nosi "teskari qilib takrorlash" demakdir. Bade'shunos olimlarning uqtirishicha, tardi aks- forsiyda qaytmoqdir. Tardu aks san'ati she'rning birinchi misrasida keltirilgan ikki so'z yoki so'z birikmalarining keyingi misrada o'rnini almashtirib qaytarish natijasida yuzaga keladigan san'atdir. Bu xil qaylarishlar natijasida mazkur so'z yoki so'z birikmalari yana bir bor ta'kidlanibgina qolmay, balki ularning ma'nosi ham yangilanadi, misra mazmuni ham takomillashadi. 10

Ko'ngulga bo'ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko'ngluma ermish qaro balo soching. Baytdagi so'zlarni qayta keltirilishi natijasida oxiridagi so'z oldinga o'tadi va bu aks sanaladi. Bu amal misrada va baytda yuz berishi mumkin. Agarda bu amal bayt doirasida amalga oshirilsa, uni komil, misrada bo'lsa, uni maxraj, ya'ni notamom deb atash mumkin. l. Komili mujriy (shaklan tugallangan, ma'naviy yangi) ga misollar: O'zing manga ermas, oting mangu ul, Oting mangu bo'lsa, o'zing mangu ul. (Yusuf Xos Hojib) Subhidam oftobi ko'kning gumbazida yondi yo, Yondi bir feruza gumbaz subhidam oftobida. (Erkin Vohidov) 2. Komili muttahodiy (shaklan, ma'naviy takror) ga misollar: Aytmon shohimni yo mohimni yetkur boshima, Ham mohi g'ofilvashimni, shohi ogohimni ham. (Alisher Navoiy) Doimo dedim bo']ma oshno, parishonlik, Bo'ldi, oshno dilga doimo parishonlik. (Erkin Vohidov) 3. Mahraji mujriy (shaklan tugallanmagan, ma'naviy yangi) ga misol: Olimlar--shoiru, Shoirlar-olim. Bilim -kuchda, 11

Kuch -bilimda. Tardi aks san'ati turkiy she'riyatda XIV asrdan boshlab keng qo'llana boshlangan. Ozarbayjon shoiri Imomiddin Nasimiy o'z g'azallaridan birini butunligicha shu san'at asosida yaratgan: No'shin labini la'li la'li labini no'shi, Shirin ko'ruram jondin, jondin ko'ruram shirin. Jono, yuzingiz. oyi, oyi yuzingiz, jono, Rangin chu guli axmar, axmar chu guli rangin. Har kimsa sani ko'rmaz, ko'rmaz sani har kimsa, Qandin chekadir hijron, hijron chekadir qandin. TA'DID so'zi arabcha so'z bo'lib, u "hisob", "sanoq", "miqdor" degan ma'nolarni ifodalaydi. Bu san'atning __ xususiyati shuki, matndan ega, kesim, aniqlovchi, to'ldiruvchi va hollarning zanjirli birin-ketin bir necha bor kelishini belgilashdir. Uyushgan so'zlar, birikmalar va gaplar ham intonatsiya jihatidan alohida ohang kasb etadi. Uch, to'rt yoki undan ortiq so'z, birikma yoki gaplar uyushuvi badiiylikni oshiradi, kitobxonni lazzatlantiradi va ta'kid tufayli qiyosiy ta'kid yuzaga kelishini quyidagi misollardan kuzata olamiz: Yoqibsan, o'rtabsan, solibsan o'tga, Tuzlading so'z bilan, tilding til bilan. Hakimu olimu sohib fasohat xoni zor o'lmish, Bu kunda kimki imonin sotar ul e'tibor o'lmish. (Muqimiy) 12

Musuljnon ichra lekin nag'ma ko'p bor, Chunonchi, g'ijjaku tanbo'ru sefor. Dutoru arg'anun, qonun ila rud, Rubobu, doira, changu nayu ud. (Furqat) . Musofirman, g'aribman, bekasu ham benavodurmah, Vujudim dardg'a to'ldi, emdi darmonimni sog'indim. TARSE' -arabcha so'zdan olingan bo'lib, "injuni ipga tizish" degan ma'noni angiatadi. U mumtoz adabiyotimizda -ko'p qo'llaniladigan san'atlardan biri bo'lib, o'z asl lug'aviy ma'nosida injulardagi hajmu rangu tovlanishlar uyg'unligini bildirsa-da, she'riyatda misralardagi parallel so'zlarning jarangdoshligi va ohangdoshiigini ko'rsatuvchidir. Bu san'atning o'ziga xos xususiyati shundaki, .tarse'ni yaraluvchi so'zlar qatorida nechta komponent bo'lsa, shuncha qofiyadoshu radifdoshu hijodosh so'zlar ishtirok etadi. Tarse' badiiy san'ati serunum qo'llaniladigan vositalardan bo'.lib, u baytning ko'rku ziynatidir. Adabiyotimizda mukammal to'laqonli, sara va nuqsonli kabi tarse' xillari mavjud. Masalan, Ro'yim ila bo'ldi munawar qarog', Bo'yim ila bo'ldi muattar dimog'. (Nishotiy) Bu baytda so'zlar ohangdoshligidan tashqari, so'zlar sonining tengligini ham kuzata olami. Qamar yuzingdin bo'lur munavvar, Shakar so'zingdin kelur mukarrar. (Sayfi Saroyi) 13

Mazkur baytdagi parallel so'zlarda faqat qofiyadoshlik bilangina jarangdoshlik yuzaga kelgan. Ul ahd ila paymon qani, ey yor, ne bo'ldi? Ul lutf ila ehson qani, ey yor, ne bo'ldi? Sendek menga bir yori jafokor topilmas, Mendek senga bir zori vafodor topilmas. TAKRIR iborasi arabcha bo'lib, u "takrorlash " ma'nosida keladi. U adabiyotda semnum qo'llanadigan vositalardan biri sanaladi. Takrirda bir misrada u yoki bu so'zni, so'z birikmasini takfor qo'llaniladi. Takrir badiiy nutqning hissiyligini, ta'sirchanligini oshiradi. Dema, ishqim nayladikim ro'zg'oringdur qaro, O'rtadi , ey qotili nbmehribonim, o'rtadi. (Alisher Navoiy) Jonim olur, ey pari, xolimg'a boq, Ishtiyo qu__is htiyoq u ishtiyoq. To nuini furqatda qo-'yding nolishim, Al firoqu al firoqu al firoq. Aylamishsan qatlima ag'yor ila, Ittifoqu ittifoqu ittifoq. Bovar etmassan desam yuz yolborib, Ko'nglum oqu ko'nglum oqu ko'ngkum oq. (Ogahiy) 14

Похожие

Lafziy san'atlar

Badiiy san’atlar

She’riy sistemalar

She’riy asarning o’ziga xosligi

She’r tuzilishi