Ижодкор таржимаи ҳолини ўрганиш усуллари (Ижодкор таржимаи холини урганиш усуллари - Литература - Рефераты

Ижодкор таржимаи ҳолини ўрганиш усуллари (Ижодкор таржимаи холини урганиш усуллари

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Ижодкор таржимаи ҳолини ўрганиш усуллари Режа: 1 Ижодкор ҳаёти ва ижодини таълим босцичларида ўрганишнинг аҳамияти. 2. Адиб ҳаётини ўрганишнинг шакл ва усуллари.

Бадиий асарларни ўрганишда унинг муаллифи ҳақидаги маълумотлар ҳам айрича аҳамият касб этади. Бу маълумотлар кўпинча, асарнинг ғоявий- бадиий мазмунини теранроқ англашда, асарнинг ижтимоий-эстетик моҳи ятини тўғри белгилашда ёрдам беради. Мазкур маълумотлар қаерлардан олинади? Уларни адибларнинг ўзлари ёзиб қолдирган таржимаи ҳолларидан, адиб ҳақида айтилган замондошлар, унинг тенгдошлари, устозлари ёки шогирд лари, таниш-билишлари ва мухлислари томонидан айтилган ёки ёзма ҳолда етиб келган манбалардан олиниши мумкин. Бу борадаги энг яхши омиллар дан яна бири адиб ва ёзувчиларнинг асарларида сақланиб қолган материаллардир. Масалан, Абдулла Орипов ҳақида гапириб туриб, Эркин Воҳидов шун дай деган эди: «Барча исёнкор шоирлар каби Абдуллага ҳам осон бўлган эмас. Қаттол тузум қамчисидан у ҳам омон қолмаган. Лекин руҳий азоблар, сиқувлар, минг изтироблар сўнггида шоирга насиб бўлган каттакон бахт шуки, у халқи меҳрини қозонди, ўзи курашган озодлик ва мустақил лик ғоясининг куртак ёзганига гувоҳ бўлди. Шоир учун бундан ортиқ саодат йўқ» 1 . Шоирнинг бахти унинг дардкаш қалбидаги инжа туйғулар нинг самимийлигида, Ватан деган сўзнинг бутун салмоғини, залворини, шукуҳини қалбининг туб-туби билан теран англаганидадир. Таниқли шоир Усмон Азим айтганидек, «Унинг тоза, юксак, самимий, ҳеч киму ҳеч нарсадан ҳайиқмайдиган овози бирдан Ўзбекистонни ларза га солди. Абдулла Ориповнинг ҳар бир сатри, ҳар бир шеъри билан Адаби ёт ўзбек адабиётига қайта бошлади. Шоирнинг биринчи китоби мисли кўрилмаган ҳаяжон билан кутиб олин ди. Ғайрат ва жасорат билан йўғрилган шеърлар юракларга, руҳларга «Ва тан» деган туғённинг мангу ҳаёт муҳаббатини сочиб ўтди. Ҳозир биз «Ўзбе кистон - Ватаним маним» деб жўнгина айтаётганимиз сатрларни, у пайт ларда ҳасрату ғуссалар ичида кўз ёшларимиз тирқираб ёд айтганларимиз ёдимда... 1 Ўз.АС 2001 йил, 23 март

Абдулла Орипов шеърияти шўроларнинг қудратли мафкураси сиқуви остида саросимада қолган юракларга шараф билан яшашнинг ягона йўли - Ватанни севмоқ эканлигини ўргатишга хизмат қилди. Ватанни озод кўриш ни истаган ва кейинчалик бу йўлда саъйи ҳаракатлар қилган инсонлари нинг кўпчилигига ҳам Абдулла Орипов шеърияти мадад бўлганига гувоҳ миз. Абдулла Орипов шеърияти мустамлакачилик даврида ҳам ўзбекда ору номус барқарор эканлиги ҳақида келажакка кўрсатадиган ўлмас ҳуж жатларимиздандир» 2 . Бундай фикрлардан адабиёт дарслари жараёнида фойдаланиш ўқувчи ларнинг бадиий адабиётга, унинг ижодкорига нисбатан қизиқиш ва муҳаб батини янада кучайтиради. Бадиий асарни таҳлил қилиш жараёнида адибнинг ўз фикрларидан фой даланиш ҳам яхши самара беради. Масалан, Юсуф Хос Хожибнинг ҳаёти ва ижодини ўрганишда бевосита унинг ўз асари-«Қутадғу билиг»га мурожаат қилиш ўринли бўлади. Бунинг асосий сабабларидан бири адиб ҳақида бошқа илмий, тарихий манбаларда тегишли ахборотларнинг сақла ниб қолинмагани ёки ҳозирча топилмай туришидир. Китоб муқадимасида адиб ўзининг туғилган юртини эслатиб ўтади: Мунуқи туруғлақ ғуз ўрду эли, Туб-асли, насабдин юрумиш тили. Бунинг туғилган ели, ғуз ўрдудир, Туб-асли, насл-насабдан тили сўз очди. Куз ўрду туркийлар истиқомат қиладиган қадимий шаҳарлардан бири. У Болосоғун номи билан ҳам машҳур бўлган. Бу шаҳар XI асрда яратилган яна бир муҳташам обида - Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғот ит- турк» асарида бир неча марта тилга олинади. Жумладан, бу шаҳарнинг арғун 2 Усмон Азим. Ватанни севмоқни ўргатган шоир // Ўз.АС 2001 йил, 23март

лаҳжасида Қуз улус, ўғуз лаҳжасида эса Қуз ўрду деб юритилишини Маҳмуд Қошғарий махсус қайд этади. Юсуф Хос Хожиб ҳам, Маҳмуд Қошғарийга ўхшаб кўпгина ўлкаларни кезиб чиққан, талайгина сайру саёҳатларда бўлган, чамаси. Унинг қуйидаги мисралари шундай фикрга ундаб туради: Бу туғмиш елиндин чиқиб барғани, Китабни қўшубан тугал қилғани. Бу ўз туғилган элидан чиқиб боргани, Китобни жамлаб тугал қилгани (ҳақида гапиради). Адиб асарини ёзишга бир ярим йил вақг сарфлайди. Тугал ўн саккиз айда айдим бу сўз, Ўдурдум, адирдим сўз эвдим тера. Бу сўзларни тугал ўн саккиз ойда айтиб бўлдим, Танладим, фарқладим, териб сўз йиғиб (тўпладим). Ўн саккиз ой, табиийки, асарни бевосита ёзиш учун сарфланган муддат. Адибнинг унга катта тайёргарлик кўргани ва кўп куч сарфлагани аниқ. Ҳар ҳолда асарнинг Қашғарда тугатилгани махсус қайд этилади: Баруси битилмиш, йетурмиш низам, Бу Қашғар элинда қўшулмиш тамам. Борини ёздим, тартиб бердим, Бу китоб Қашқар элида тамом ёзилди. «Қутадғу билиг» да достоннинг ёзилиши санаси ҳам қайд этилган: Йил алтмиш еки тўрт юз била, Бу сўз сўзладим мен тутиб жан сура. Тўрт юз олтмиш иккинчи йил эди,

Мен жонни койитиб ушбу сўзни сўзладим. Тўрт юз олтмиш иккинчи - ҳижрий йили. Уни милодга айлантирсак, 1069-1070 йилларга тўғри келади. Адибнинг исми Юсуф эканлиги ҳақида асар сўнггидаги қасидалардан бирида ўқиймиз: Э Юсуф, керак сўзни сўзла кўни, Кераксиз сўзуг кезла, қилға қўр-а. Эй Юсуф, керак сўзни рўйи рост сўзла, Кераксиз сўзни яшир, (чунки у) зиён қилади. Китоб Қашқар элиги - ҳукмдори Тавғач улуғ Буғрохонга тортиқ қилинади. Бунинг эвазига эса у Хос Хожиблик лавозими билан тақдирланади. Асардаги насрий муқаддимада шундай дейилади: «Аммо бу китобни Қашғарда тугал қилиб, Машриқ малики Тавғачхон ускинга кекурмиш, малик ани ағирлаб, улуғлаб ўз Хос Хожиблики анга бермиш турур. анинг учун Юсуф Улуғ Хос Хожиб теб атижави язилмиш турур (яъни), «Аммо бу китобни Қашқарда тутал қилиб, Машриқ малики Тавғачхон даргоҳига келтирибди. Малик уни ёрлақаб, улуғлаб, ўз (саройида) Хос Хожиблик (лавозим)ини унга берибди. Шунинг учун Юсуф Улуғ Хос Хожиб деб машҳур номи тарқалибди». Достонда адибнинг ёши борасида ҳам айрим ишоралар мавжуд: Тегурди менга алги эллик яшим, Қуғу қилди қузғун туситег башим. Эллик ёшим менга қўл тегизди, (Қора) қузғун тусидек бошим(ни) оққуш(дек) қилди (яъни сочим оқарди). Ёки: Ўтиз йиғмишин яндру алди элиг, Неку қилгай алтмиш тегурса алиг.

Ўттиз (ёш) йиққанларини эллик (ёш) қайтариб олди, Агар олтмиш (ёш) қўл тегизса, нималар қилар экан? Булардан кўринадики, адиб асар ёзилган пайтда эллик билан олтмиш орасида бўлган. Мана бундай муаллиф изоҳлари, зслатмалари бадиий ижоднинг ўзига хос хусусиятларини тушуниш учун ҳам, адибнинг шахсиятига алоқадор бўлган маълумотларни ойдинлаштириш учун ҳам, ўрни-ўрни билан эса муайян бир адабий ҳодисанинг ижтимоий-эстетик аҳамиятини тасаввур этиш учун ҳам фавқулодда катта ёрдам бериши мумкин бўлади. Адабиётшунос олим Д.Қуронов бу ҳақда яхшигина кузатишларини эълон қилган: «Кўпинча эл ичида ижодкорлар тўғрисидаги турли-туман миш-мишлар, узунқулоқ гапларга дуч келинадики, гоҳо уларнинг бир-бирига тамомила зидлигию ақл бовар қилмас даражада ажабтовурлигидан шошиб қолади киши. Албатта, бу нав миш-мишлар эл наздида катта обрў-эъ тибор топган кишилар ҳаётига қизиқишнинг зўрлигидан юзага келади. Бироқ ўйлашимизча, буни оммавий қизиқувчанликнинг ўзи билангина изоҳ лаш кам кўринади. Зеро, бунинг асосий сабабларидан бири сифатида адабиётшунослигимизда ижодкор биографиясини ўрганишга етарли эътибор берилмаслигини кўрсатишга мойилмиз. Ҳатто, сир эмас, ижодкор биогра фияси билан боғлиқ ишларга менсимасданроқ, илмдан йироқ ҳодиса сифа тида қараш ҳоллари ҳам йўқ эмас. Ҳолбуки, адибу шоирлар ҳаётига оид фактларни тўплаш илмнинг чинакам «қора иши» сифатида баҳоланиши керак. Сабабки, бу хил ишлар конкрет ижодкорнинг шахс ва санъаткор сифатидаги тадрижини кузатиш ёки конкрет асарнинг ижодий тарихини, уни тўғри талқин қилиш учунгина эмас, ижод психологияси, ижодкор ва жамият муносабати каби қатор умумэстетик муаммоларни ёритишда ҳам муҳим аҳамият касб этади» 3 . Шунга қарамай, муаллифнинг шахсияти унинг асарларида турлича акс этиши мумкин. Баъзан у очиқдан очиқ ифодалан са, баъзан муайян воситалар орқали тасвирланиши, баъзи ҳолларда эса муаллифнинг шахсиятини бевосита 3 Қуронов Д. “Адабиёт надир” ёки Чўлпоннинг мангу саволи. Адабий-танқидий мақолалар. –Т.: “Zarqalam”, 2006, 40-41-бетлар.

идрок этиш анча қийин кечади. Методи ст олимлар тўғри таъкидлашганидай, «ҳар бир асар муаллифнинг маъна вий портретидир» 4 . Бадиий асарнинг ижодкор шахсиятининг ифодачиси эканлигини англаб етгандан кейингина асар моҳияти ҳам, унинг муаллифи нинг нуқтаи назарлари ҳам ўқувчига тўлароқ ва теранроқ тушунилади. Шундагина муаллифнинг адабиётга, жамиятта, шу халқ ва миллатга бўлган муҳаббати ва хизматлари тўла идрок этилади. «Ёзувчи, санъаткор оддий кишилардан шу билан ҳам фарқ этадики, унинг асарларида ҳаёт ҳодисалари, фактлар фақат қайд этилибгина қолмайди. Ҳар гал бирор ҳодиса, факт ҳақидаги ҳикоя - ёзувчининг, санъат корнинг шу нарсага, ҳодисага, пировардида- кишиларга ижобий ёки салбий муносабати билан суғорилган бўлади. Бу «муносабат фактори» шун чалик муҳимки, фақат угина бизга ҳодиса ҳақида ҳаққоний, мукаммал, ёр қин тасаввур бера олади. Санъаткорнинг ижобий муносабати, меҳри ва муҳаббати билан қиздирилган ҳаётий факт, худди эндигина чўғдан олинган темирдек, ўз ранги, ҳарорати, фазилатлари билан ҳайратга солиши ва таҳсинимизга сазовор бўлиши мумкин» 5 . Таълим жараёнида «Саёҳатнома» ўрганиляпти, дейлик. Бунда муаллиф нинг таржимаи ҳолига, ёки янада аниқроғи шахсиятига оид қайси жиҳат ларга урғу берилиши мақсадга мувофиқ бўлади? Асар матни устида ишлаш асносида муаллиф нуқтаи назарини аниқ лашга имкон берадиган нуқталарга ўқувчилар эътиборини тортиш, шу асос да муаллиф айтган фикрлар замиридаги айтилмаган нуқталарни топишга имкон қидириш мумкин бўлади 6 . Айрим адибларнинг таржимаи ҳолини ўрганишда бошқа кишилар, ма шҳур шахслар, йирик олимлар, йирик давлат ва жамоат арбобларининг фикрларидан ҳам фойдаланиш мумкин бўлади. Масалан, Алишер Навоий, 4 Качурин М.Г., Шнеерсон М.А. Изучение личности писателя в работе над художе- ственньш текстом (Лирика Н.А.Некрасова). - Искусство анализа художественного произведения. (Пособие для учителей). Сосьт. Т.Г.Браже, -М.: Просвевдение, 1971, с-139. (мақола 139-165-66.) 5 Иззат Султон. Навоийнинг қалб дафтари. Буюк шоир ижоди ўзининг ва замондошларининг тасвирида Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1966, 11-бет 6 Қаранг: Каримов Ҳ. Муқимий. Ҳаёти ва ижоди. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1969, 220- 244-бетлар.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Муҳаммадризо Эрниёзбей ўғли Огаҳий, Зо киржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат сингари кўплаб мумтоз адабиётимиз вакилларининг ҳаёти ва ижодини ўрганишда шу усулдан фойдаланиш яхши самара беради. Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Чиғатой султонларининг энг сараси ва зўр шижоатлиси эди» Ҳасанхўжа Нисорий «Бобур-дилбар шахс. Уйғониш даврининг типик ҳукмдори, мард ва тадбиркор одам бўлган, у санъатни, адабиётни севарди, ҳаётдан ҳузур қилишни яхши кўрарди. Унинг набираси Акбар яна ҳам дилбарроқ бўлиб, кўп яхши фазилатларга эга бўлган». Жавоҳарлал Неру «Бобур Мирзо сўз билан жонли тасвир яратиш маҳоратини му каммал эгаллаган адиб эди. Буни ўзи ҳам сезарди. Шунинг учун умрининг охирида ўғли Ҳумоюнга “Бобурнома”ни тугаллаб тақдим этган да унга бир рубоий илова қилади; Бу олам аро ажаб аламлар кўрдум, Олам элидин турфа ситамлар кўрдум, Ҳар ким бу вақойиъни ўқир, билгайким, Не ранжу не машаққату не ғамлар кўрдум. «Вақойиъ» - «Бобурнома»нинг дастлабки номи эди. Бобур ўз замонасида бошдан кечирган барча кўргуликларни ҳаққоний тасвирлашга интилганининг сабаби бу рубоийда аниқ кўрсатилади. Унинг энг зўр истаги «Вақойиъ»ни ўқиганлар ҳақиқатни билсинлар, у қилган хато ларни такрорламасинлар. Пиримцул Қодиров Йирик адибларимизнинг ҳаёти ва ижодини ўрганишда хронологик жад валлардан фойдаланиш ҳам мақсадга мувофиқ бўлади. Бу кўплаб факт ва ҳ одисалар ҳақида қисқа муддатда маълумот бериш имконини яратади.

Ёзувчининг таржимаи ҳолини ўрганишда унинг ўз фикрларидан фойдаланиш ҳам кенг тарқалган усуллар туркумига киради. Аммо бунда ҳам меъёр бўлиши шарт. Чунки, айрим ҳолларда ёзувчининг ўз сўзларида ҳам замонанинг, уни қуршаб турган муҳитнинг, буларнинг ёнида эса биз тасаввур қила оладиган ва қила олмайдиган кўплаб объекгив ва субъектив омил ларнинг кучи ҳам бўлиши мумкин. «Мисол учун Чўлпоннинг 1933 йилда ёзувчи В.Янга айтган гапларини олайлик. Шоир отасининг «мусулмончиликка ҳаддан зиёд берилгани»ю ўғлини мударрис қилишга аҳд қилганини айтаркан: «Аммо мударрислик қ илиш ўрнига мен миллий ўзбек ёзувчиси бўлишга аҳд қилдим, отамдан ҳам, м уллалардан ҳам қочиб, Тошкентга бордим ва у ерда шеърлар, ҳикоялар ё з м б , журналларга юбордим». Чўлпоннинг, ўзи айтмоқчи, «Тошкентга қочиб бориши» 1913-14-йилларга тўғри келади, чунки унинг ижодий фаолияти айни шу даврда бошланган. Энди фактларга мурожаат қилайлик: «Садойи Фарғона» газетасининг илк сонларидан бирида, аниқроғи, 1914 йил 4-сони-да, газетанинг Андижондаги «Обуна ва эълон қабул қиладиган вакили» Су лаймонқул Юнус ўғли эканлиги қайд қилинган. Кейинроқ, 6-сонида отанинг ёнида «Абдулҳамид Сулаймон ўғли Юнусов» қўшилади. Демак, 1914 йил апрелида Чўлпон отаси билан бирга “Садойи Фарғона”нинг Андижовдаги вакили бўлиб турган. Айни шу апрел ойида Тошкентда чоп этилган «Садойи Туркистон» газетасида унинг «Туркистонли қардошларимизга» шеъри ва «Қурбони жаҳолат» ҳикояси эълон қилинган. Кейин хам Чўлпон ҳар икки газетада ҳикоя, мақола, шеърлар эълон қилиб турган. Бундан кўринадики, Чўлпоннинг қаршисида ёзувчи бўлиш учун отасидан қочиб Гошкентга бо риш зарурати бўлмаган, Хўш, унда нега Чўлпон яна юқоридагича маълумот беради? Гап шундаки, 1933 йилга келиб, Чўлпон бошида анчагина таҳликали воқеалар ўтган, номи ҳамон қора рўйхатлар бошида турган эди. Табиийки, 30-йиллар шароитида шоирнинг ижтимоий келиб чиқишиёқ уни «ёт унсур санашга етарли асос бўлиши мумкин эди. Айни шу хил вазиятда Чўлпон ўзига замонабоп «биография» яратишга интилган

бўлса ҳеч ажабланарли эмас» 7 . Д.Қуронов муайян адиблар ҳақидаги хотираларга ҳам ана шундай эҳтиёткораналик билан ёндошиш зарурати борлигини уқтиради 8 . Буларнинг барчаси йирик методист олим С. Долимовнинг «ёзувчининг ҳаёти ва ижодий фаолиятини ўрганиш унинг дунёқарашини аниқлашга ёрдам беради. Бу эса унга тўғри баҳо бериш учун замин ҳозирлайди» 9 , -деган мулоҳазаларининг нечоғлик тўғри эканлигни кўрсатиб туради, Ўқитувчиларга ёрдам тариқасида шуни айтиш мумкинки, ҳозиргача алоҳида адибларни ўрганишга оид бир қатор қўлланмалар нашр этилган. Уларнинг айрим намуналарини эслатиб ўтиш мумкин: ДОЛИМОВ С. 5-синф «Ватан адабиёти» хрестоматияси учун мето дик қўлланма. - Т.: Ўқитувчи, 1974. ЖЎРАЕВ К. Мактабда Ойбекнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. - Т.: Ўқитувчи, 1974. ИСМАТОВ С. Макгабда Абдулла Қаҳҳорнинг ҳаёти ва ижодини ўрга ниш. ИСҲОҚОВ Ф. Мактабда Гулханий адабий меросининг ўрганилиши. -Т.:Ўқитувчи, 1983. ЙЎЛДОШЕВ Қ. Ўқитувчи китоби. 7-синф «Ўзбек адабиёти» дарс- лик-мажмуаси юзасидан методик қўлланма. -Т.: Ўқитувчи, 1997. Мактабда Огаҳий ижодини ўрганиш, Муаллифлар Қ.Султонова, Н.Ма даминова, -Т.: 2003, ПИРНАЗАРОВ М. МактабдаУйғуннинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. -Т.: Ўқитувчи, 1972. 7 Қупронов Д. “Адабиёт надир” ёки Чўлпоннинг мангу саволи. Адабий-танқидий мақолалар. –Т.: “Zarqalam”, 2006, 40-41-бетлар. 8 Ўша китоб, 46-бет. 9 Долимов С, Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси, -Т.: Ўқитувчи, 1966, 239-бет

Адабиётлар: 1. Ка rim о v I .А. B а r ка m о l а vl о d о rzusi . T о sh ке nt : « Sh а rq n а shriyoti ко nts е rni », 1999 . 2. А hm а dj о n B ., Isl о m о d о bi v а m а d а niyati . T о sh ке nt : « Cho ` lp о n », 1995 . 3. Zunnun о v А., H о t а m о v N . Es о n о v J . M ак t а bd а а d а biyot o ` qitish m е t о di ка si . T о sh ке nt : « O ` qituvchi », 1993 . 4. Yo ` ld о sh е v К. А d а biyot o ` qitishning ilmiy - n а z а riy а s о sl а ri . T о sh ке nt: «O`qituvchi», 1996 5.www.ziyonet.uz

Похожие

Мактабда ёзувчи таржимаи холини ўрганиш

Мактабда бадиий асарни ўрганиш усуллари

Сўнгги яқин ўн йилликларда Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

Абдулла Қаҳҳор ижоди ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда айрим қирралари

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж