Iogann Volfgang Gyote - Литература - Рефераты

Iogann Volfgang Gyote

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Iogann Volfgang Gyote Buyuk nemis shoiri va mutafakkiri, Yevropa ma’rifatchilik oqimining so‘nggi yorqin namoyandasi Iogann Volfgang Gyote 1749- yili Leypsig shahrida imperator maslahatchisi oilasida tug’ildi. Otasi Yoxann Kaspar Gyote imperiya maslahatchisi, huquqshunoslik fanlari doktori bo’lgan. Onasi Elizabet Gyote Geckstor shahar meri Yoxann Volfrang Testoming qizi 17 yoshida 38 yoshli maslahatchiga turmushga chiqqan edi. Oilada to'ng’ich farzand bo’lgan Iogann avval Leypsigda o’qiydi, so’ngra esa Strasburgda huquq va tabiyot fanlaridan tahsil oladi. 1771- yili cherkov va davlat o‘rtasidagi munosabatlar mavzusida dissertatsiya himoya qiladi. Bulardan tashqari Gyote geologiya, optika, hayvon va o ‘simliklar haqidagi asotirlarga ham qiziqqan, san’at tarixini o‘rgangan, rasm chizgan, Shekspir ijodiga bag‘ishlangan ma’ruzalarni tinglagan, she’r yozgan. Shekspir bilan bir qatorda yosh Gyotega V.Skott, Gizo. Vilmen va Kuzen kabi romantik yozuvchilar ijodi kuchli ta'sir ko'rsatgan, ayni paytda Fixte, Shelling, Gegel kabi faylasuflar ijodidagi falsafiy fikr parvozi ham uni maftun qilgan. bo'lajak buyuk shoir dunyoqarashining shakllanishida katta rol o'ynagan. Gyote o'z ijodini 70- yillarda boshlagan. Ilk dramalari “ Gyos Гоп Berlixingen”, “Prometey”, “Muhammad” , qator she'riy asarlari unga katta shuhrat keltirdi. 1774- yilda “Yosh Verterning iztiroblari” romanini yaratdi. Unda yosh qalbning ishqiy kechinmalari tasviri ijtimoiy voqealar bilan bog‘lanib ketadi. Gyote 1776- yilda gersog Karl Avgustning vaziri vazifasiga tayinlanadi. U o'z mavqeyidan foydalanib demokratik islohotlar o‘tkazish umidida harakat qiladi, biroq orzulari to'siqlarga uchraydi,

niyatlari puchga chiqadi va Gyote 1786-1788- yillari Italiyaga sayohat qilishga qaror qiladi. Ushbu sayohat taassurotlari natijasi o’laroq “Ifigeniya Tavridada” (1786), “Egmont” (1788), “Torkvato Tasso” dramalarini yozadi. 1789- yilda bo'lib o'tgan Fransuz burjua inqilobi uning qalbida ziddiyatli fikrlar uyg'otadi. U inqilobning qon to‘kuvchi, birodarkushlik mohiyatini qabul qila olmaydi, o‘z vatanida bunday hodisalar bo‘lishini istamaydi. “Venetsiya epigrammalari” (1790), “Fuqaro General” dramasi (1793), “Nemis muhojirlari suhbati” novellasi (1794), “German va Doroteya” dostoni (1794) da ana shu qarashlar aks etgan. 1794- yili nemis klassitsizmining yorqin namoyandasi G.Shiller bilan do'stlashadi. Gyotening “Vilgelm Maystcming talabalik yillari” (1793—1796), “Vilgelm Maysteming darbadarlik yillari” (1821 — 1829) romanlari asosida insonning jamiyat oldidagi burchi, mas’uliyati masalasi yotadi. Gyotening dunyoqarashiga Sharq ijtimoiy-falsafiy qarashlarining ta‘siri katta bo’lgan. Sharq mavzusiga murojaat qilishini uning o'zi shunday izohlaydi: “Yevropadagi hayot sharoiti va davr taqozo qiladi”. Napoleon urushidan so‘ng tushkunlikka tushgan Yevropa voqeligidan ko‘ra Sharq uni o‘ziga ko'proq jalb qiladi. Gyote Sharq mamlakatlari madaniyati, tarixi, adabiyotini juda yaxshi bilgan, Firdavsiy, Anvoriy, Sa’diy, Nizomiy, Rumiy, Hofiz, Jomiy kabi buyuk sharq ijodkorlari asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lgan. U Hofiz Sheroziyni o‘ziga ustoz deb biladi. Sharq she’riyatidagi hayotsevarlik. inson aqliga, imkoniyatlariga ishonch tuyg'usi uni o‘ziga maftun qiladi. Bu kayfiyat uning 1819- yilda e’lon qilingan “Mag‘rib-u Mashriq devoni” she’rlar turkumida o'z ifodasini topgan.

Ayni paytda Gyote buyuk asari “Faust” ustida 1772- yili boshlagan ishini davom ettiradi. “Faust” Gyotening butun ijodiy faoliyati davomidagi izlanishlarining samarasi bo'lib, Yevropa ma’rifatchilik harakati qarashlarini yorqin aks ettiradi. “Faust” asari asosida afsona yotadi, unga ko'ra dunyo va g'ayb ilmlarini mukammal egallagan isyonkor doktor Faust iblisga imonini sotadi. Gyote ijodini o'rgangan olimlar fikricha, Faust VI-VII asrlarda yashagan tarixiy shaxs bo'lib, favqulodda o‘tkir aqli va g'aroyib shaxsiyati bilan shuhrat qozongan, sayohat qilishni sevgan. U nihoyatda qobiliyatli, bilimdon kishi bo’lganmi, yoki uchiga chiqqan ko'zbo'yamachi, lo’ttiboz odam bo'lganmi, bunisi noma’lum. Lekin uning qilmishlari, ko'rsatgan mojizalari elni qoyil qoldirgan. xalq unga ishongan, muhabbat qo‘ygan. Bu Faust haqida ko’plab rivoyat-u alsonalar to'qilishiga sabab bo'lgan. XVI asrda yashab o'tgan frankfurtlik noshir Shpis “Mashhur folbin va afsungar doktor Yoxann Faust tarixi” nomli kitobida Faust haqidagi barcha rivoyat va hikoyatlarni jamlaydi. Muallif jannat, do'zax, qiyomat haqidagi diniy qarashlar, tasavvurlarni ham bayon etadi. Shpis talqinida Faust tafakkur va bilimlari kuchini ishlatib inson bajara olishga qodir bo'lmagan ishni qila olmagach, ya’ni afsonaviy go'zal Yelenani asrlar qa’ridan o'z yoniga chorlashga muvaffaq bo‘lmagach, iblis bilan shartnoma tuzadi va uning yordamida Yelena vasliga muyassar bo'ladi. Shpis fikricha, isyonkor Faust bu qilmishi uchun u dunyoda do'zax o'tida yonmog'i lozim. Isyonkor Faust shaxsi Gyoteni o'ziga maftun qiladi, ilk marotaba Faust haqidagi afsonaga “Pralaust” asarida murojaat qiladi. “Faust” asari murakkab, ramzlarga, tagma’nolarga to'la asar. Unda aniq makon va davr ko'rsatilmagan, konkret shaxslar nomi atalmagan,

biroq doston o'z davrining muammolari, g'oyalarini aks ettiradi. Ayni paytda unda butun insoniyat dardlari, intilishlari o'z ifodasini topgan. Gyote insonga cheksiz mehr va ishonch bilan qaraydi, uning qudratiga qoyil qoladi, ojizligidan iztirob chekadi. “Faust” tragediyasi insonning ru hiy imkoniyatlari tadqiqiga bag'ishlangan. “Faust” she’riy shaklda yozilgan bo'lib, ikki qismdan iborat tragediyadir. “Faust” asari klassitsizm an’analariga ko'ra “Bag'ishlov”, “Teatr muqaddimasi” va “Arshi a’lodagi debocha” bilan boshlanadi. Muqaddimada san’atga turlicha qarashlar namoyon bo'ladi U qiziqchi, shoir va muzey direktorining suhbatidan iborat. Shoir: “Avlodlarga qolur haqiqiy san’at” deb hisoblaydi. Qiziqchi esa: “Bu kungi yoshlarni xursand qilur kim? Zamonga yor bo'lish kichkina ishmas”- deydi. Direktor: “Eng zaruri sarguzasht bo'lsin, Ko'zga quvonch bo'lsin, dilga gasht bo'lsin” degan fikrda. Gyote san’atga ko'ngil ochish vositasi yoki pul topish manbayi deb qarovchilarga qarshi chiqadi, iste’dod ilohiy ne’mat, uningcha san’at inson qalbini o'zgartirishga qodir buyuk kuch, u buyuk ishlarga xizmat qilishi kerak: Bor, izla о ‘zingga bo ‘lak xizmatkor, Sen boshlagan yo‘lga aslo bormasman. Menda tangri bermish oliy huquq bor, Sen deb men uni loyga qormasman. She ’riyat qalblarni yoqur ne sabab? Nahoi bois bo Ъа balandparvoz gap! Shoir yuragida pinhondir nlam, Jahoniy uyg'unlik unda mujassam.

(Erkin Vohidov tarjimasi) «Faust» asarida Gyote san’at to‘g‘risidagi ana shunday qarashlariga asoslangan, shoir Faust timsolida o'zining inson va boriiq haqidagi qarashlarini bayon qiladi. Tragcdiya qahramoni Faust - izlanuvchan, bilimga, haqiqatga lashna shaxs, u yaratuvchi, o^gartiruvchi, quruvchi kuch timsoli, u o zida aql, idrok. ehtirosni mujassamlashtirgan inson. Faust xarakleridagi muhim jihat biqiqlik, cheklanganlikka qarshi norozilikdir. Bu norozilik undagi inkor ruhi larzida namoyon bo'ladi. «Men hargiz yonioniik tilab — vaxshilik qiluvchi kuchning bir qismi. Men inkor ruhiman, Inkor qilishni kasb qilib olganman... Xullas, siz vomonlik deb atagan Kuch - men o‘zim». Bu tragediyadagi Mellstofelning so‘zlari. Mefistofcl iblis timsoli. U tashqi tomondan Fanstning tamom ziddi bo‘lsa-da, botinda uning ruhida yashaydi, har ikki obrazning dunyoqarashi, e’tiqodi biri ikkinchisiga tamomila leskari bo‘lsa-da, aslida bir butunlikni tashkil qiladi. Asarda iason bilan shayton o'rtasida tinimsiz kurash boradi. Faust olam sirlarini bilishga, inson qudratini namoyish qilishga intiladi, tabiat bilan birlashib ketishni orzn qiladi. Bundan ojiz qolganda o lim sharbatini ichgLsi keladi. Shunday paytda Shayton unga ko‘makka keladi, unga ko‘ngil parvoziga, istaklariga qanot va’da qiladi. Inson va Shayton o‘zaro ittifoq tuzadilar. Mefistofcl qalbi razolatga to‘la. unda tuban Gkrlar hukmron, u odamzodning aqliga ishonmaydi, hayot uningcha insonga bir bor beriladigan omonat tortiq, imkon qadar undan ko‘proq olish, nafsni qondirish uchun yashash kerak deb hisoblaydi. U alohida odam emas, aslida u insonning ichida, doimo uning qalbiga

vasvasa solib, tuban, shaytoniy istaklarni yuzaga chiqarishga undaydi. Ko‘rinadiki, Mefistofel an’anaviy yovuzlik timsoli. Biroq bunday hukm chiqarishga shoshilmaslik kerak. Gyote yaratgan Mefistotel murakkab obra 2 — u masxaraboz, lo'tiiboz, muttaham. a yni paytda nihoyatda aqlli, uning mushohadalari o‘tkir kinovaga boy. nioljalga aniq tcgadi. ular zamirida haqiqat bor, tabiatiga isyonkorlik. № shqinlik xos. Tangri bejiz unga Faustni topshirmaydi: «Inson tabiati u yquga moyil. Sen unga qutqu sol, turtib tur doim Atrofida aylan. 40 zg l ot erta-kech, har zamon bedor tut. orom berma hech». MeOstofel Paustga dunyoning u ilgari ko'rniagan tomonlarini, tatimagan ne’matlarini ko'isatadi. SIiu tariqa Faust Shayton ko'magida qaynoq zamin havotiga otiladi, qalbida yoshlik, muhabbat olovi gurkiraydi. 14 yoshli ma'suma Margaxilani scvib qoladi. Biroq hissiyotga to‘la sof muhabbat shayton qutqusi tufayli dahshatli yakun topadi. soddadil Margarita ning fojiali taqdiriga sabab bo'ladi. Faust sevgilisining azob- uqubatlarini ko'rganda iblisni la’natlab uni qutqarish uchun oliladi. uning qismalini o'zgartirolmagan bo'lsa-da, qalbida yana insoniylik uyg'onadi. Fanst Mefistolelga qarata, ya’ni qalbidagi Shayionga qarata shunday xilob qiladi: «Og‘zingni yum! Bu dahshatli so‘yloq tishlaringni rnenga ko'isatma! Ey buyuk va poyonsiz ruh! Sen meni bir bor ko*rding, qalbimga quloq lutding. Nega endi meni bu maxluq bilan, xayolida faqat yomonlik bo'lgan, o‘zgalar g'amidan doimo yayragan bu benomus bilan bog'lading?» Fanst bilan Margaritaning so‘nggi uchrashuviasaming eng yorqin,

ta’sirli sahifalaridandir. Bu ycrda shaytoniy hislarga mag'lub bo'lgan insonlarning iztiroblari mahorat bilan tasvirlangan. Asarning ikkinchi qismida Faustnio‘zini Margaritaning mash’um qismati sababchisi deb biiib, og‘ir iztiroblar Lskanjasida qolgan holalda uchratamiz. Bu yerda ham uni jo‘shqin hayot, go‘zal tabiatning sehrli chorlovi, ilohiy qudrati qutqaradi, uning mudroq qalbida ikkinchi marotaba uyg'onish ro‘y beradi. Tvvnanlar ichidan turguvchi sahar, Senga yana shodon chiqurman peshvot■ Azaliy ко ‘rking-la aylab musaxxar, Zamin, bu kech menga bo'libsan hamroz. Sen yana ко Tcsimda uyg biding istak. Orzular ко ‘kida qilunnan pan r oz. (Erkin Vohidov tarjimasi) Faust endi alsonaviy Yelenani izlab Meiistofel va kimyogar Vagner tomonidan shisha idishda yetishtirilgan sun iy odamcha GomunkuJ ko Ј magida saiarga otlanadi. Go‘zal Yelenani topadi, ular orasidagi xayoliy muhabbatdan Evforion tug‘iladi. Fausi sarguzashtlari ramzlarga boy, ular tag zaminiga yetish alohida diqqat va tafakkur talab qiladi. Evforion halok bo‘ladi, go'zal Yelena ko'kka ko‘tarilib g'oyib bo'ladi Faust endi olam tashvishlari bilan band U Mefistotel bilan imperatorlar urushida qatnashadi, qonuniy imperator g'alabasiga sabab bo'ladi. Tmperator unga dengiz bo'yidagi botqoq va balchiq yerlami in'om

qiladi, shu o‘rinda ma’rii'atchilik davrining ideal qahramoni - faoliyai kishisi, varaiuvchi inson namoyon bo‘ladi, Faust buyerlami insonga xizmat qildirlsh uchun zo‘r ishtiyoq bilan kirishadi. Faust bir umr izlanadi, inson umrining ma’nosi va mohiyatini anglab yetishga intiladi nihoyal o‘zi orzu qilgan «To‘xta, ey daqiqa, go‘zalsan g‘oyat* deb ataluvchi lahzalar jonli, jo'shqin hayolda ekanligiga imon keltiradi. hayotdan ko‘z yumar ekan, shunday xulosaga keladi: Uzoq hayot yo ‘lini o'tdim-u bosib, Olam hikmatini ayladim yakun. Kim - erk, hayot deb jang qilolsa har kun — Erk-u hayot uchun o'sha munosib. (Erkin Vohidov tarjimasi) «Faust» asari insonga nisbatan umid va ishonchga loMa. Hayotda ezguljk va taraqqiyot uchun kurash hech qachon so‘nmaydi. Shu sababli ham asar yakunida Faust ruhi «Men bilan olishdi uzoq bu banda, Yuz tuban yiqildi vaqti yetganda», dcya tantana qilayotgan shaylonga emas, jannat maloyikalari hukmiga o‘tadi, inson qalbidagi iblisni yengishga muvaflaq boMadi.

Похожие

Gyotye «Barbu sharq devoni» sharqshunoslikka kirish

Das Studium von Faust

O‘rxun-enasoy bitiktoshlari

Uilyam Shekspir

Goethe und Weltliteratur