Халқ оғзаки ижоди 5 - Литература - Рефераты

Халқ оғзаки ижоди 5

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Халқ оғзаки ижоди Режа: 1. Назарий маълумот : жанр ҳақида тушунча 2. Ўзбек халқ қўшиқлари

Узоқ ўтмишда , ҳали ёзув кашф этилмаган пайтларда , кишилар ўзларининг табиат ва жамиятга бўлган барча муносабатларини оғзаки баён этганлар . Мана шу жараёнда уларнинг оғзаки ижоди пайдо бўлган. Халқ оғзаки ижоди ўзига хос бир неча хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг барча жанрлари ижро жараёнида яшайди. Шу боис оғзакилик халқ ижодиётининг яратилиш ва яшаш тарзи ҳисобланади. Халқ оғзаки ижоди якка шахсларнинг орзу-истаклари эмас, балки жамоанинг, кўпчиликнинг орзу-истакларини ифодалайди. Чунки оғзаки ижод хукмронлик қилган пайтларда ижодкор шахсияти ҳали омманинг ижодий жараёнидан ажралиб чиқмаган эди. Демак, ижоднинг оммавийлиги фақат халқ оғзаки ижодигагина хос хусусият хисобланади. Албатта, ҳар қандай асарни халқ ичидан чиққан истеъдодли шахслар яратади. Бироқ бу асарлар омманинг ғоявий-бадиий қарашларини ифода этади, оғиздан-оғизга ўтиб, бадиий сайқал топади ва омманинг умумий маънавий мулкига айланади. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижоди асарларининг дастлабки яратувчилари номаълум бўлади. Асар ижодкорининг номаълумлиги эса халқ оғзаки ижодининг ўзигагина хос яна бир хусусиятдир. Халқ оғзаки ижодида халқ ҳаётининг барча соҳаларида ўз ифодасини топган. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижоди жанрлари ниҳоятда хилма-хил бўлиб, улар кишилар турмуш фаолиятининг турли соҳалари турлича шаклларда ижро этилган. Масалан, кишилар тирикчилик учун зарур бўлган турли-туман ишлар билан шуғулланиш жараёнида қўшиқлар куйлаганлар. Халқ оғзаки ижодининг шундай жанрлари борки, улар қўшиқ сифатида ижро этилмай, балки баён қилинади. Афсона, эртак, мақол, топишмоқ, латифа, лоф каби жанрлар бунинг ёрқин мисоли бўла олади. Шундай жанрлар ҳам борки, улар махсус чолғу асбоблари ёрдамида (масалан, дўмбра, дутор каби) ўзига хос тарзда куйланади. Бундай жанрларга термалар ва достонлар мансуб.

Хуллас, халқ оғзаки ижоди турли даврларда вужудга келган, турлича ижро этиладиган хилма-хил жанр намуна лар и дан таркиб топган. Халқ оғзаки ижоди асосан ёзув пайдо бўлгунга қадар яратилган бўлса-да, ёзув кашф этилиб, ёзма адабиёт вужудга келгандан кейин ҳам тўхтаб қолмади. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижодининг мақол, топишмоқ, қўшиқ каби жанрларига мансуб намуналар ҳозирга қадар ҳам яратиб келинмоқда. Назарий маълумот: жанр ҳақида тушунча Жанр французча « тур, жинс » сўз лар идан олинган бўлиб, ўзига хос шаклий тузилишга, бадиий тасвир усул ва воситаларига, ҳаётий мазмун қамровига эга бўлган асарлар турини англатади . Янада аниқроқ қилиб айтганда, жанр воқеликни ўзига хос ҳаётий қамров ва бадиий-тасвирий восита ҳамда усуллар ёрдамида акс эттириш шаклидан иборат. У кишилар бадиий тафаккури тараққиётининг муайян бир босқичида юзага келиб, жамият эстетик талабларига кўра ўсиб, ривожланиб бор иши , баъзан кишиларнинг у ёки бу жанрларга бўлган талаб ҳамда эҳтиёжларининг сўниши оқибатида қўлланилмай, унутилиб ҳам кетиши мумкин. Масалан, кишиларнинг меҳнат шароити, меҳнат фаолияти, меҳнат қуролларининг ўзгариши сабабли ҳозир меҳнат қўшиқларининг кўпгина қисми ижро этилмай, аста-секин унутилиб бормоқда. Халқнинг турмуш тажрибалари асосида юзага келувчи мақол, топишмоқ, шунингдек, кишиларнинг севги- муҳаббат, ватан, ота-она, дўстлик ва биродарлик ҳақидаги самимий туйғуларини ифодаловчи лирик қўшиқлар каби адабий жанрларга мансуб асарлар ҳозир ҳам яратилиб, куйлаб келинмоқда. Савол ва топшириқлар: 1. Халқ оғзаки ижоди деганда нимани тушунасиз? 2. Оғзаки ижод жанрларидан қайсиларини биласиз? Улардан бир нечтасини санаб беринг. 3. Халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиёт орасидаги боғлиқлик нимада деб ўйлайсиз?

4. Жанр сўзининг маъноси нима? Қайси адабий жанрга мансуб асарларни биласиз? Мисоллар келтиринг. Ўзбек халқ қўшиқлари Ибтидоий кишилар ҳали ёзув кашф этилмаган замонларда ўзларининг табиатга, ҳаётга муносабатларини оғзаки баён этганлар. Мана шу тариқа уларнинг оғзаки бадиий ижоди пайдо бўлган. Оғзаки ижоди ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг энг мухими оғзаки тарзда яратилиши ва оғзаки ижро этилиши ҳисобланади. Халқ оғзаки ижоди хилма-хил жанрлардан таркиб топган бўлиб, уларда халқнинг дунёқараши, бадиий завқи, ижодий қобилияти, орзу ва интилишлари акс этган. Халқ оғзаки ижоди асарларида сўз, куй ва ҳаракат омухталиги мавжуд. Шу сабабли достон, терма каби жанр намуналари дўмбра, дутор жўрлигида ижро этилса, халқ қўшиқлари эса иш-ҳаракат маромига мувофиқ ҳеч қандай чолғу асбобисиз ижро этилади. Қўшиқлар кишиларнинг у ёки бу меҳнат жараёнида ўзларига далда бериш, оғир ва зерикарли меҳнатни енгиллаштириш эҳтиёжи туфайли вужудга келган. Ўзбек халқ оғзаки ижодида деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик билан боғлиқ қўшиқлар мавжуд. Меҳнат қўшиқлари халқ шеъриятининг энг қадимий шаклларидан бўлиб, узоқ аждодларимизнинг меҳнат фаолияти билан бевосита алоқадорликда вужудга келган. Энг қадимги халқ қўшиқлари вазн, қофия ва бошқа бадиий хусусиятлари жиҳат и дан ҳозиргидек мукаммал бўлмаган. Улардаги сўзлар ҳам онгли равишда ўйлаб қўлланилмаган. Улар кўпроқ меҳнат жараёнида муайян ҳаракат маромига мос келувчи хитоб ва ундовлардан иборат бўлган. Шунга қарамай, бундай шеърий парчалар меҳнат жараёнида омманинг ҳаракатини бир меъёрда ушлаб туришга, меҳнат қилувчиларнинг руҳиятини кўтаришга, уларга куч-ғайрат, бардамлик бағишлашга хизмат қилган.

Ўзбек халқ қўшиқлари жиддий кўздан кечирилса, уларнинг меҳнат турига, ижро этиш ўрни ва тарзига қараб, ранг-баранг жанрлардан ташкил топганлигини кўрамиз. Демак, «меҳнат қўшиқлари» атамаси ягона бир жанр атамаси эмас, балки ўз ичига бадиий шакли, мазмуни, ижро усули, ижрочилар таркиби, оҳанги, образлар тизими жиҳатидан кескин фарқланувчи кўплаб мустақил жанрларни қамраб олувчи алоҳида бир туркумни англатади. Меҳнат қўшиқлари ранг-баранг мустақил жанрлардан ташкил топган бўлса ҳам, уларни бир туркум доирасида ушлаб турувчи хусусиятлар ҳам мавжуд. Бу хусусиятлар қуйидагилардан иборат: 1. Ҳар бир қўшиқ бевосита муайян меҳнат тури билан боғлиқ ҳолда ижро этилади. Уларнинг ижодкорлари ҳам, ижрочилари ҳам ана шу меҳнат жараёнида иштирок этувчилар ҳисобланади. Масалан, қўш қўшиқлари фақат қўш ҳайдаш пайтида ижро этилади. Бир меҳнат турига мансуб қўшиқни бошқа меҳнат жараёнида ижро этиб бўлмайди. 2. Меҳнат қўшиқлари матнида муайян меҳнат тури, унда ишлатиладиган иш қуроллари ва бошқа воситаларга мурожаат этиш мазмуни етакчилик қилади. 3. Меҳнат қўшиқлари оддий тилда, мураккаб ўхшатиш ва ифодаларсиз, енгил ва равон оҳангда, тўлиқ қофиялар воситасида яратилган. Уларда мураккаб рамзлар, маъно кўчимлари қўлланилмаган. Бундан ташқари, меҳнат қўшиқларида кўплаб ундовлар, хитоблар, такрорлар, нақоратлар учрайдики, бу хусусият уларнинг қадимийлигидан далолат беради. 4. Меҳнат қўшиқларининг образлар тизими ҳам мураккаб эмас. Уларда меҳнат турига қараб ана шу жараёнда иштирок этувчи шахслар, меҳнат қуроллари, иш ҳайвонлари образлари учрайди, холос. Ортиқча образлар бу қўшиқларга хос эмас. 5. Меҳнат қўшиқларига иш унумини ошириш, иш ҳайвонларини яхшироқ ишлашга даъват, тўкин-фаровон турмушга эришиш ҳақидаги орзу-

истаклар мазмуни етакчилик қилади. Шу боис бу қўшиқларда равон, чўзиқ оҳанг устиворлик қилади. Хуллас, меҳнат қўшиқлари билан муайян меҳнат тури ўртасида ҳам мазмун, ҳам бажарган вазифаси жиҳатидан ички алоқадорлик мавжуд бўлиб, қўшиқларнинг тақдири бевосита ана шу меҳнат турларининг тақдири билан боғлиқ бўлади.

Похожие

Болалар фольклори. Халқ оғзаки бадиий ижоди – болалар адабиёти сарчашмаси

Ўзбек халқ оғзаки демоник ҳикояларининг табиати, тематик таснифи

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Халқ мақоллари

Махтумқули ижоди