Dostonlar tilida umumiy kategorial ma`noda ega bo`lgan so`zlar - Литература - Рефераты

Dostonlar tilida umumiy kategorial ma`noda ega bo`lgan so`zlar

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2141.5 KB

Dostonlar tilida umumiy kategorial ma`noga ega bo`lgan so`zlar Reja: 1. Ot so`z turkumi 2. Kelishik kategoriyasi 3. Egalik kategoriyasi 4. Ko`plik kategoriyasi

Umumiy kategorial ma`no deganda so`zning ma`lum bir so`z turkumiga mansubligi asosida belgilanadigan abstrakt grammatik ma`no tushuniladi. So`zning umumiy xususiyatini uning ma`no, qurilish, xilma-xil vazifalarni bajarish kabi ko`plab belgilari tashkil qiladi. So`z mana shu xilma-xil qirralarni o`zida mujassamlashtiruvchi zot sifatida tilda va ongimizda yashaydi. Masalan, daraxt, suv, uy, uyqu, tosh so`zlari uchun umumiy bo`lgan predmetlik ma`nosi; uzun, qisqa, go`zal, achchiq, nordon, yashil so`zlari uchun umumiy bo`lgan belgi ma`nosi; bor, yugur, kel, o`yna, o`rgan, chiniq so`zlari uchun umumiy bo`lgan harakat ma`nosi kategorial ma`nosidir. So`zga serqirra hodisa sifatida yondashar ekanmiz, so`zlarning har bir qirrasini nisbiy mustaqil deb tan olishimiz, ulardagi umumiylik (o`xshatish) va xususiyliklarni (farqliklarni) aniqlash, ularni guruhlarga ajratish, boshqacha aytganda, ma`lum tasniflashni amalga oshirishimiz lozimdir. Kategorial ma`noga ega bo`lgan so`zlar ma`noviy jihatdan quyidagicha guruhlashtiriladi: 1. Ot so`zlar. 2. Sifat so`zlar. 3.Son so`zlar. 4. Olmosh so`zlar. 5.Fe`l so`zlar. 6.Ravish so`zlar. So`zlarning semantik qurilishi tabiati, umumiy va xususiy ma`nolar hamda shu asosda tasnifning ham umumiylikdan xususiylikka borishi yoki xususiylikdan umumiylik tomon ko`tarilish qonuniyati yotadi. Biz quyida mavzu talabidan kelib chiqqan holda kategorial so`zlarning xalq dostonlarida qo`llanish imkoniyatlari xususida to`xtalamiz. Tahlil jarayonida kategorial so`zlarni to`liq emas, bizningcha, adabiy tildan farqli hisoblangan muhim xususiyatlari atrofida mulohaza yuritishni lozim topdik va shu asosda tegishli xulosalarga keldik. Ot so`z turkumi Borliqdagi har qanday mavjudot kabi ot so`zlar ham serqirradir. Ularda moddiylik, qurilish, tarixiy-etimologik, maxsuslik, ma`no, shakl, qo`llanish, uslubiy bo`yoq va boshqa jihatlar bor.

O`zbek xalq dostonlari tilida jins (rod) kategoriyasi ham ko`zga tashlanadi. Jins kategoriyasi biologik rod va grammatik rod kategoriyalaridan iborat. Ular o`zaro chambarchas bog`liq. Jins kategoriyasi jonli predmetlarning jinsini anglatuvchi so`zlardir. So`zlarda «erkaklik» va «ayollik» jinsi turli vositalar bilan ifodalanadi. 1. Leksik-semantik vositalar orqali. 2. Morfologik vositalar orqali. 1. Leksik-semantik vositalar – bular jins ma`nosini atovchi so`zlar orqali yasaladi. Ma`no xususiyatiga ko`ra so`z tarkibidagi ma`nolar quyidagicha bo`ladi: 1) Shaxs ma`nolari: «erkak jinsiga mansub» ma`nolar ota (A.i=195; R.i=24), er (A.i=44; R.i=7), o`g`il (A.i=38; R.i=70), og`a (A.i=8; R.i=3), ini (A.i=12), bova (R.i=3), alp (A.i=100; R.i=2), ko`sa (A.i=1; R.i=43), yigit (A.i=12; R.i=27), mard (A.i=27; R.i=78) kabi; “ayol jinsiga mansub” ma`nolar opa (A.i=1; R.i=6), xotin (A.i=16; R.i=6), juvon (A.i=1; R.i=11), qiz (A.i=107; R.i=60), amma (A.i=4), momo (A.i=10; R.i=12), ena (A.i=64; R.i=211), buvish (A.i=11; R.i=9), oyim (A.i=60; R.i=22), bikach (A.i=20). Bu so`zlar ham o`z navbatida quyidagicha bo`linadi: a) qarindoshlik atamalari asosidagi jins bildiruvchi so`zlar. «Oila– qarindoshlik terminlari o`zlarining xarakterli xususiyatlariga qarab, qarindoshlik terminlari, nikoh bilan bog`liq bo`lgan terminlarga ajraladi. qondoshlik tushunchalari ona hamda ota tomonidan qarindoshlikni ifodalaydi»: ota, ona, o`g`il, qiz, ena, momo, bova, og`a, amma, amaki, tog`a, xola kabilar. Masalan: Ena, shu gap ko`nglingda bo`lsa... (Alp.42). E ota, men sizning qulingizdirman (O.21). Kelgin, uka, bir va`dada turayik... (Alp.139). Gap eshitgin, bobo, aytgan tilimdan (Alp.341). Nikoh bilan bog`liq bo`lgan terminlar esa, u bilan aloqador bo`lgan umumiy tushunchalarni ifodalaydi: er, xotin, kelin, kuyov, qaynim, pochcha, yazna kabilar. Shuni bersam, yazna, ko`ngling to`lami? (Alp.262). Qaynimsanda, men suyashib turayin (Alp.263). Qultoyqulga, yangajon, tegib qo`yma, yor-yor. (Alp.377).

Bu so`zlar orasidagi farq esa, belgining me`yordan ikki pog`ona yoki bir pog`ona pastligi, me`yordaligi, me`yordan bir pog`ona yuqori ekanligidadir. bova, moma, og`a, opa so`zlarining ma`nosini quyidagicha ajratish mumkin: 1) “qarindosh”, 2) “qon-qarindosh”, 3) “bevosita“ men”dan katta”. Bu ma`nolar har to`rttala so`z ma`nolari uchun umumiydir. “I avlod” ma`nosi «bova, moma»ni «og`a, opa»dan ajratadi. «og`a» va «opa» so`zlariga “men” bilan bir avlodga mansublik” ma`nosi xosdir. Demak: bova=qarindosh, qon-qarindosh, bevosita “men”dan katta, “I avlod», erkak. moma=qarindosh, qon-qarindosh, bevosita “men”dan katta, “I avlod», ayol. og`a=qarindosh, qon-qarindosh, bevosita “men”dan katta, bir avlod, erkak. opa=qarindosh, qon-qarindosh, bevosita “men” dan katta, bir avlod, ayol. «Erkak jinsiga mansub» er, kuyov, pochcha, yazna, qayin; «ayol jinsiga mansub» xotin, kelin, yanga, ovsin so`zlari uchun «erkak // ayol», «mendan katta // kichik», «qarindosh // begona» ma`nolari xos. Bu so`zlar o`zbek tilida jumladan, dostonlar tilida ham qarindoshlarga hurmat yuzasidan va umuman, yoshi ulug`roq notanish kishilarga ham qarata qo`llaniladi. b) murojaat ma`nosi asosidagi jins bildiruvchi so`zlar: «erkak jinsiga mansub» mard (A.i=24; R.i=78), to`ra (A.i=; R.i=30), bek (A.i=126; R.i=51), vallamat (A.i=; R.i=25), qiblagoh (R.i=2), sultonim (A.i=4;R.i=2), boybachcha (A.i=21; R.i=31), bekbachcha (A.i=7; R.i=2), taqsir (R.i=1); «ayol jinsiga mansub» mehribon (A.i=28; R.i=6), buvish (A.i=4; R.i=9), oyim, qirqin (A.i=42; R.i=1), bikach (A.i=20), boybichcha (A.i=26; R.i=1), mushtipar (A.i=33; R.i=1) kabi so`zlar ma`nosida «ayol // erkak», «mendan katta // kichik», «kuchli // kuchsiz» kabi ma`nolar mavjud. Ammo “qarindosh”, “qon-qarindosh”, “bir avlod” ma`nolari yo`q. Chunki, qon-qarindoshlik so`zlar paradigmasiga bu so`zlar shu belgilar asosida birorta so`zga zid qo`yilmaydi. qiyoslang: G`am yema, begijon, yo`g`ing topilar (Rus.440). Xabar ber, bekbachcha, qayda borasan (Alp.102). hoy alplar, ertan choshkagachayin muhlat beringizlar...(Alp.59). qiblagohim, vallamatim, quloq sol! (Rav.72). Arzim bor dedi, taqsir! (O.37). Bu so`zlarning

ma`no tarkibini quyidagicha berishimiz mumkin: 1) “shaxs”; 2) “erkak”; 3)“men”dan katta”; 4)“dostonlar tiliga xos”; Yoki: Nasihat qilmabsan, ena, mushtipar! (Alp.24). Yurib edik gullar terib, buvishim, (Rav.45). Berag`oysang, oyim, bizga ne bo`lar (Alp.54). Bo`lak ishni qilma gumon, Duoda bo`lgin, mehribon (To`l.162). qo`l ko`tarib duo qilgin, qirqinlar (Alp.114). 1)“shaxs”; 2)”ayol”; 3)“men”dan katta”; 4)“dostonlar tiliga xos” kabi ma`nolar mushtipar, buvish, oyim, mehribon, qirqin so`zlar tarkibida mavjud. 2) Kishi ismlarini bildiruvchi atoqli otlar. “Erkak jinsiga mansub” atoqli otlar: Hakimbek (i=41), Rustam (i=179), Ravshan (i=179), Boysari (i=81), Go`ro`g`li (i=29), Hasanbek (i=211), Qorajon (i=289) va boshqalar. “Ayol jinsiga mansub” atoqli otlar: Barchin (i=174), Qaldirg`och (i=39), Zulxumor (i=83), Gulanor (i=3) kabi. 3) Hayvonot, parranda va boshqa jonzotlarning jinsini ko`rsatuvchi so`zlar: biya (A.i=4), bedov (A.i=37; R.i=8), do`nan (A.i=1), novvos (A.i=1; R.i=1), lo`kcha (A.i=1; R.i=1), nor (A.i=3; R.i=25) “Erkaklikka mansub” “Urg`ochilikka mansub” (nor) kiyik ho`kiz novvos xo`roz erkak g`oz qo`chqor ayg`ir lo`kcha (yosh erkak tuya) (moda)kiyik sigir g`o`najin

makiyon urg`ochi g`oz sovliq biya urg`ochi tuya Misollar asosida tahlil qilsak: Barchinoyim to`riq tulpor bedov otiga mindi (Alp.25) gapida «ot» hayvonning jins so`zi yo`q. Bunda bevosita rang, tus, tur ma`nolari mavjud. Bir biya bor edi (Rus.256) gapida esa «ot» so`zi bevosita «urg`ochi ot»ni ifodalab kelmoqda. Rustam paydo bo`lgan kuni bu ham bir erkak qulun tuqqan edi (Rus.356) gapida «erkak qulun» so`zi orqali “erkaklik” ma`nosi ifodalanayapti. «Qulun» so`zi esa, asosan “yosh” ma`nosini ko`rsatadi. Ot so`zining mazmuniy guruhlanish markazi quyidagi ichki qurilishga ega (qarang: 1- ilova). 2. Morfologik vositalar orqali - bu yo`l bilan jins ma`nosi maxsus qo`shimchalar yordamida ifodalandi. qo`shimchalar yo erkak ismiga, yo ayol ismiga qo`shiladi. Bular: -xon, -oy, -bonu, -poshsha, -boy, -jon, -bek kabilar. Masalan: Otam deb bobongni aytma, Yodgorjon (Alp.341). Bu so`zlarni aytib turgan hakimxon (Alp.91). To`rasan Ravshanjon, Chambil elingga (Rav.12). Kampir Ravshanxonning qaddi bastiga qarab (Rav.22). “Yorim - Zulxumorjonni ko`raman” deb (Rav.30). Misollar shuni ko`rsatadiki, dostonlar tilida va xalq tilida -jon, -xon qo`shimchalari ham ayollar nomiga, ham erkaklar nomiga qo`shib ishlatiladi. O`zbek tilida jins kategoriyasini farqlash ancha qiyin. Faqat ayrim so`zlardagina jins ma`nosi seziladi. Matnda erkaklar va ayollar nutqini bir-biridan ajratish masalasi umumiy tipologik masala hisoblanadi. Nutq jarayonida erkak va ayollikni ifodalashning yuqorida sanab o`tilgan belgilardan tashqari, bir qator ko`rinishlari mavjud. Masalan, ayollar nutqida ayrim so`z, iboralar uchrab, erkaklar nutqida ular qo`llanmaydi. Ayollar nutqida alla aytish, qarg`ish va olqish iboralar ochiq ko`zga tashlanadi.

Xullas, dostonlar tilida jins bildiruvchi so`zlar qo`llanilib, ular uslub rang- barangligi uchun xizmat qilgan. Ayrim so`zlarning hozirgi kunda qo`llanmasligi adabiy til va dostonlar tili o`rtasida aloqa ancha uzilib qolganligiga ishoradir. Dostonlar tilini sinchiklab o`rganish tilimiz, adabiyotimiz, tariximizni o`rganishga imkon yaratadi. Ayni paytda hozirgi adabiy tilimizni boyitadi. Kelishik kategoriyasi Bosh kelishik nol ko`rsatkichga ega bo`lib, o`zbek adabiy tili uchun ham, o`zbek xalq dostonlari tili uchun ham umumiydir. Xalq tilining fonetik qonunlariga (singarmonizm hodisasiga) muvofiq, kelishik qo`shimchalari turli fonetik shakllarda talaffuz etiladi va ayrim hollarda esa nutq jarayonida ba`zi kelishik ko`rsatkichlari tushib qoladi. Qaratqich kelishigining asosiy shakli -ning (A.i=19; R.i=9) bo`lib, men, sen olmoshlariga qo`shilganda –ing (A.i=11; R.i=8), -im (A.i=14; R.i=7) shakllariga ega bo`ladi. Boysarining qizini o`zi oladi, // Bizim qalmoqlarning ishi bekordi (Alp.158). Oy kabi oq yuzli manim nigorim (Oych.229). Bizing ellar bunda abgor bo`libdi (Alp.34). Oftoboyni enasi kiyintiradi, // Bujulning shahriga birga qaytadi (Rus.418). Ilgaridan g`amimni yemadim, bu o`zbakning otining bunday kelarini bilmadim (Alp.155). Misollarni qiyoslab ko`rsak, qaratqich kelishigi ko`rsatkichi Bujulning shahri, o`zbakning otining birikmalaridagi qaratqich kelishigi noo`rin qo`llanilib, fikrga g`alizlik kiritgan. Bujul shahri – o`sha shaharning o`zi, Bujulning shahri – Bujul mamlakatining birorta shahri ma`nolarini anglatadi. Oftoboy Bujul shahrida yashaydi, uning shaharlaridan birida emas. O`zbakning otining birikmasi esa, o`zbakning otini shaklida qo`llanishi lozim edi. Qaratqich kelishigi dostonlar tilida belgisiz holda ham qo`llanadi: Tortib olmoq ul qo`lidan kelmaydimi?! (Alp.47). Qay chaman bulbuli, kimning ulisan (Alp.215). ul qo`lidan // O`g`lining qo`lidan, chaman bulbuli // chamanning bulbuli. Ma`lumki, og`zaki nutq qisqalikka intiladi. 1-misolda uslub talabi bilan

ijodkor qaratqich kelishigi belgisiz qo`llagan. Qaratqich kelishigi olgan so`z egalik affiksi olgan so`z bilan bog`lanadi. Natijada ikki qaralmish yuzaga keladi. 2- misolda shu holat yuz bergan va bitta qaralmish tushib qoldiriladi. Bundan tashqari, asarning vazni, uning musiqiy ohangi 1-misoldagi qaratqich kelishigi belgisiz kelishini talab etmoqda. Bu o`rinda shuni aytish joizki, belgili shakl orqali qo`llangan so`z voqea-hodisani ta`kidlab, ajratib ko`rsatish va ta`sirchanlikni oshirish, belgisiz shakli orqali ixchamlikni, siqiqlikni ta`minlagan. Shunday qilib, qaratqich kelishigida kelgan otlar belgisi va belgisiz qo`llaniladi. Bunday vaqtlarda otlarning qaratqich kelishigi yoki tushum kelishigi shaklida ekanligi qaralmishdagi egalik qo`shimchasi yoki shu ot bilan bog`lanib kelgan fe`l orqali aniqlanadi. Tushum kelishigi affiksining dostonlarda bir qancha fonetik variantlarga ega bo`lib, -ni (A.i=16; R.i=19),-di (A.i=11; R.i=9),-ti (A.i=15; R.i=4), -n (A.i=13; R.i=4), -in (A.i=3; R.i=9) ko`rsatkichlari ishlatiladi. Masalan: Otni silab ko`p parvarish qiladi, // Taraqqos qip ot o`ynab turadi, // Ot sag`risin bul kanizlar siladi, // Boychiborni xo`b abzallab bo`ladi (Alp.84). Kelib obod qilgan kirdikoringni, // Yig`latmagin ena, g`amxo`rlaringdi, // Sen borib olarsan izlab yoringdi, // Kelib obod qilgin o`sgan shahringdi (Alp.85). Kam-kam o`zin tuzatdi, // Gardanini uzatdi, // qulochin qaychilatdi, // Suvlig`in qatirlatdi (Rav.18). Ustidagi vallamatti, // Ko`ngli oydin, beg`ubordi (O.49). Tushum kelishigi ham belgili va belgisiz holatlarda qo`llanadi. Masalan: Bu so`zdaytib Barchin suluv turadi, // Japsar yopib Chilbir cho`lga qaradi (Alp.116). Boshimdolib, aka, bundan jo`nayin (Alp.58). Menopkelding odamlarga yetkarib (Rus.428). Misollarda so`zlarning qo`shilib talaffuz qilinishi natijasida tushum kelishigi qo`shimchasi tushishi, qisqaruvi yuzaga kelgan. Adabiy me`yordan chekinish xalq og`zaki ijodi materiallarida, shevalarda va so`zlashuv nutqida uchraydi. Jo`nalish kelishigining ko`rsatkichi adabiy til va folklorda –ga (A.i=12; R.i=11), -ka (A.i=7; R.i=8), -qa (A.i=19; R.i=10), -g`a (A.i=1; R.i=1), -na (A.i=6; R.i=8), -a (A.i=11; R.i=9) shakllarida ishlatiladi. Masalan: Bilmayman, xonga ne

bo`pti, // Kelar vaqti kechka tortdi (Alp.114). Chorsisin tuyoqqa yozib soladi (Alp.156). Jamoling o`xshaydi osmonda oyg`a, // qoshingni o`xshatdim egilgan yoyg`a (Alp.103). Jami qo`shiniga: "Turong`a yovlab boramiz, olti oy yo`l yuramiz, oziq-ovqatini, yov-yarog`ini g`amlasin" – deb xabar yubordi (Oy.9). Rozi bo`lib men ham taqdir ishina, // Odam bo`lsang, beri kelgin qoshima (Alp.91). Jo`nalish kelishigining ko`rsatkichi kishilik olmoshlarning I, II, III – shaxs birlik shakllariga ega bo`ladi. Ular birga qo`llanganda esa, mag`an, sag`an, ug`an shakllarida qo`llanadi (qarang: "Olmosh" bo`limiga). Jo`nalish kelishigi vazifasini qaratqich kelishigi qo`shimchasi bajaradi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda jo`nalish kelishigi va o`rin kelishiklarining munosabati, biri o`rnida ikkinchisining ishlatilishi haqida fikr-mulohazalar bayon qilingan. Masalan: Men qartaydim, bolam, qayda borasan, // Yolg`izsan-da, borib nima qilasan (Alp.208). qayda borasan // qayerga borasan. Qisqaruv hodisasi yuz berganda ayrim so`z birikmalari yaxlit so`z holida talaffuz qilinaveradi. Bunday paytda kelishik qo`shimchalari ham qisqaruvga uchraydi. Masalan: O`rtagolib yeyik aning go`shini, // Shuytib qilsak o`zbaklarning ishini (Alp.139). Bog`dochilgan gulg`unchalar, // Gulga yarashgan dumchalar (Alp.134). O`rin-payt kelishigining qo`shimchasi –da (A.i=32;R.i=29), -ta (A.i=11;R.i=9), -a(A.i=4;R.i=2) shakllarida ishlatilgan. Masalan: "Ot bosmaganni toy bossin", - deb yurgan sho`rli, qulunidan ayrilib, yuragi toyrilib, mening dog`ima kuyib, sochini yulib yurgandir (Oy.17). Avval quloq solgin aytgan tillara, // Senga taqdir qilmas Barchin gullara, // Chopa bersang oltoychalik yo`llara (Alp.123). Birinchi misradagi –a jo`nalish kelishigini, ikkinchi misradagi – a ta`kid yuklamasi, uchinchi misradagi o`rin-payt kelishigini ifodalagan. Uslub talabi bilan jo`nalish kelishigi, o`rin kelishigi va yuklama omonimiya hosil qiladi. Bunga, avvalo, qo`shimcha boshidagi tovushning tushib qolishi sabab bo`ladi, she`rning qofiyasini saqlab qolish esa ikkilamchi hodisadir.

Chiqish kelishigining qo`shimchasi –dan (A.i=31; R.i=21), -din (A.i=12; R.i=9), -tin (A.i=14; R.i=6), -nan (A.i=13; R.i=7) shakllarida uchraydi. Masalan: Boychibori yem yemaymi qo`lingnan, // Vakillari savol so`rar tilingnan (Alp.100). Avval bormoq kerak xonning qoshiga, // Besh kunlik ishkorni xondan tilayik (O.23). Dushman ko`rsa sira qolmas darmoni, // Rustam sifat bolam, qaydin bo`lasan? (Rus.378). Oftoboyimning kamoli, // Oydin g`olibdir jamoli (Rus.419). Matnda chiqish kelishigining belgisiz holati ham uchraydi. Masalan: U ketgan so`ng, men sizni zindondan chiqarib olsam, menga nima berasiz? (Oy.18). Sen ketgan so`ng qonlar yig`lab qolganman (Alp.302). ketgan so`ng// ketgandan so`ng. Bunday konstruksiyalar, asosan, [so`z+ko`makchi] qolipining hosilasidan hosil bo`ladi va adabiy me`yorga ziddir. Chiqish kelishigi va o`rin kelishigi ko`rsatkichlari almashtirib qo`llangan hollari uchraydi Masalan: qirqin qizlar payrovinda bo`ladi, // Izzatida bekning ko`ngli to`ladi (Alp.136). Bu o`rinda o`rin kelishigi qo`shimchasi noo`rin qo`llangan va natijada fikrda noravonlik, noaniqlik yuzaga kelgan. «qizlar izzatidan bekning ko`ngli to`ladi» shaklida qo`llash lozim. Doston tilida sheva unsurlari badiiyatni tayin etuvchi asosiy omil bo`lganligi sababli, kelishiklarning deyarli barchasi almashtirib, biri o`rnida boshqasi qo`llaniladi. Dostonlar tilida kelishik qo`shimchalarining miqdor jihatdan ko`p bo`lishi ularda ohangdoshlikni ta`minlash ustivorligi bilan izohlanadi. qo`shimchalarning xilma-xil ko`rinishlarga ega bo`lishdan qat`iy nazar o`zbek xalq dostonlari tilida o`zbek adabiy tilidagidek oltita kelishik mavjud. Umuman, kelishiklarning o`ziga xos xususiyatlari, ularning boshqa vositalar bilan sinonimiyasi dostonlar tilida ekspressivlik, ta`sirchanlikni ta`minlovchi vosita sifatida stilistik nozikliklarni ifodalovchi vosita bo`lib xizmat qilgan. Egalik kategoriyasi

Egalik kategoriyasining ko`rsatkichlari o`zbek xalq dostonlari tilida adabiy tilidagi shakllar singari bir xil bo`lsa-da, stilistik jihatdan farqlanadi. Egalik affikslari uch shaxsning birlik va ko`plik shakllariga ega bo`lishidan tashqari, o`zi birikayotgan so`zning turli ko`rinishlarida qo`llanishi mumkin: so`zning unli va undosh bilan tugallanishi, egalikni olgan so`z oldidan alohida qaratuvchining bo`lishini talab qilmaydi. Masalan: Bahra tog`ida Oqrabotda enam bilan ikki tozim qolib edi (Rus.421). Rustam ov ovlab keladi, enasi pishirib beradi (Rus.395). Enangiz suratida bo`lib, sizga bir maston kelibdi (Rus.432). Matnda egalik qo`shimchalari bilan hosil qilingan vokativ shakllar keng ishlatilgan. Egalik qo`shimchasi qo`shilib vokativ shakl hosil qilganda chaqirish, murojaat, undash ma`nosini bildiradi va matnda II shaxsni ko`rsatadi. Masalan: yulduzim, chirog`im, qunduzim, arslonim, bolam, jonim, to`ram kabi. Bunday so`zlar egalik qo`shimchasisiz kelsa o`z dastlabki ma`nosida qo`llanadi. Egalik qo`shimchasi orqali esa so`zlovchining asosiy maqsadi ifodalanib, nutqning emotsional-ekspressiv qimmati oshiriladi. Bunday paytda egalik ma`nosidan ko`ra murojaat ma`nosi kuchayadi: O`, buvushim! (Oy.15). E yorim, sevgilim, obod ro`zg`orim (Rav.65). ham o`g`lim, ham qizim, birdan-bir yolg`izim, suv tagidan chiqqan qunduzim – Suvon degan cho`lpon yulduzim bordir (O.62). qo`limdagi qo`zichog`im, alla, O`ynasam, suyg`unchog`im, alla (O.68). Misollarda keltirilgan buvishim, yorim, sevgilim, obod ro`zg`orim, o`g`lim, qizim, qunduzim, yulduzim, qo`zichog`im, suyg`unchog`im kabi so`zlar [ot+EK] qolipida hosil qilingan bo`lib, shundan o`g`lim, qizim so`zlarida egalik ma`nosi mavjud. qolgan so`zlarda vokativ ma`no hurmat, murojaat kabi ma`nolar voqelashgan. Masalan: qo`zichoq so`zi o`z ma`nosida qo`llanganda "mol", "jinsi noaniq", "yoshi kichik" ifoda ma`nolarda voqealashadi. Matnda esa, metaforik qo`llanib, "bolalarga murojaat", "og`zaki uslubga xoslik", "ko`tarinkilik" kabi ma`nolar bilan belgilanadi. YA`ni kichiklik yoqimtoylik belgilariga asoslanib turib bu nom insonga ko`chiriladi va nutqda samimiylik, ta`sirchanlik, ifodalilikni ta`minlash uchun xizmat qiladi.

Egalik kategoriyasining qatoriga yonma-yon kelgan -i, - si, hamda mavhum egalik qo`shimchasi sanaluvchi - niki shakllari o`zbek adabiy tilida ham, dostonlar tilida ham uchraydi. Masalan: har qaysisi edi misli aydahor, // O`lib ketdi bunda shunday zo`rabor (Alp.198). Qaysisi so`zidagi birinchi –si va -i o`zakka shu qadar singib ketganki, ularni faqat tarixiy-etimologik jihatdangina kuzatish mumkin. Cho`pon otning ko`nglidagisini bildi (O.54). Misolda egalik qo`shimchasi ketma-ket ishlatilib, kuchaytirish-ta`kid ma`nosini ifodalagan. Umuman, (-i)+(-si) shaklining qo`llanishi, birinchidan, ekspressiv-stilistik xususiyat bilan ikkinchidan, leksikalizatsiya hodisasi bilan bog`liq bo`lib, ular ma`noni kuchaytirishga xizmat qiladi. Ot va olmoshlarga qo`shilib, mavhum egalik ma`nosini -niki qo`shimchasi ham ifodalaydi. Masalan: Egasi bo`lsa, men bu joyda turmayman. // Dushmanniki, do`stnikimi bilmayman (O.21). Bul o`zbekning oti keyin qoladi, // Barchinoyim faqirniki bo`ladi (Alp.150). Dostonlar tilidagi egalik qo`shimchalari adabiy tildagi egalik shakllariga yaqin turadi. Lekin nutq jarayonida vujudga kelgan turlicha funksional-stilistik vaziyatlar egalik qo`shimchaning o`zi birikib kelayotgan birliklar semantik ma`nosi va ottenkalarining kengayib borishiga sabab bo`ladi. Ko`plik kategoriyasi Ko`plik kategoriyasi predmetlar sonining birdan ortiqligini bildiradi. O`zbek xalq dostonlari tilida ko`plik kategoriyasi quyidagi leksik-grammatik qo`shimchalar vositalar asosida ifodalanadi: 1. Ko`plik kategoriyasining maxsus qo`shimchalar vositasida ifodalanishi. a) otlarda ko`plik shaklning yasalishi: Ko`plik –lar (A.i=876; R.i=265) qo`shimchasi bilan hosil bo`ladi. -lar qo`shimchasi ot, olmosh va otlashgan so`zlarga qo`shiladi. Masalan: Ne go`zallar ko`zin yoshlab boradi (Alp.164). ..har imoratlar, peshtoqlar, mehmonxonalar,

imorat ustiga bir ozoda joylar bir-biridan toza, boricha solinib qilingan andoza; har bir ayvon-kayvonlar falakka yuzlanadi (Rav.23). Xaloyiqlar ko`kka boqib qaradi (Alp.164). Misollardagi go`zallar, imoratlar, peshtoqlar, mehmonxonalar, joylar, ayvon-kayvonlar, xaloyiqlar kabi turdosh ot so`zlar ma`lum bog`li qurshovda son jihatdan ham farqlanadi. Go`zal, imorat, peshtoq, mehmonxona, joy, ayvon- kayvon, xaloyiq so`zlariga «umumiy» ma`nosi xos, -lar qo`shimchasi qo`shilgandan so`ng «bir necha» ma`nosi voqealashadi. Go`zallar so`zi da sof ko`plik ma`nosi mavjud emas. Go`zal sifati otlashib, «bir necha go`zal qizlar» ma`nosi, ya`ni «ko`plik+o`xshashlik» ma`nosi ifodalangan. Ayvon-kayvon kabi juft so`zlarda «shu ikki o`zakdan anglashiladigan va shunga o`xshash, yao`in bo`lgan boshqa predmetlar» degan ma`no ifodalanadi. –lar ko`rsatkichini olmay turib ko`plik, ya`ni «bir necha» ma`nosi anglashiladi. Agar diqqat bilan e`tibor bersak, so`zda leksik yo`l bilan ifodalangan ko`plik emas, jamlik ma`nosi ifodalangan. Bunday negizga –lar qo`shilsa, ma`noda «umumlashish», «kengayish», «ko`plik+jamlik+bir necha» ma`nosi birlashadi. Xaloyiq so`zi «ko`plik», «umumiy» ma`nolarini voqelashtirmoqda. – lar qo`shilgandan so`ng bog`li qurshovda «ko`plik+ har biri» ma`nosi ifodalangan. Ot yasovchi –dosh (A.i=7; R.i=3), -zor (A.i=2; R.i=3) qo`shimchalari yordamida ko`plik ifodalanadi: Odam borini bilmay, hech kimni ko`rmay, ketaverdi tinmay, mevazorlar oralab boraverdi (O.19). O`ldirdi bu changalzorda choptirib (Rus.444). Necha kunlar bo`ldik birga ham yo`ldosh, // Bir-birimiz bilan bo`lganmiz sirdosh. (Rus.438). b) fe`llarda ko`plik shaklning yasalishi: Son kategoriyasini ifodalovchi -lar qo`shimchasi ishtirokida. Masalan: Ravshanni dorning ostiga olib bordilar (Rav.59). Zulxumor oyning tevaragida besh yuz sarboz qorovul qo`yib, juda ehtiyot qilib yotaberdilar (Rav.59). Shaxs-son kategoriyalari ifodalovchi -miz, -siz, -dilar (hozirgi zamon shakli),-k, -ingiz, -dilar (o`tgan zamon shakli) qo`shimchalari ishtirokida: Sizlar ko`nglingizga og`ir olmangiz (Rus.438). Zulxumorni senga beramiz, podshoga

kuyov o`g`il qilamiz, desak (Rav.59). Yana sizdan tilaymiz: qirq kun muhlat bersangiz, shu bolani zindon qilsak.. (Rav.59). Birgalik nisbat ifodalovchi -sh, -ish qo`shimchasi ishtirokida: Kun chiqib choshka vaqti bo`lgandi, // Ko`p bir tekis maydon cho`lga yetishdi, // Bari otlarni chopmoq bo`ldi bu do`stlar, // Biyobonni ko`rib havas qilishdi (O.29). Bularning orqasida uch yuzcha qizlar o`ynashib, bir-birovi bilan olishib, birov-birovining bo`yniga qo`l solishib, barisi birday, hurday bo`lib, o`ynab kulishib, bir-birini mushk-anbar sobunlar bilan urishib o`taberdi (Rav.37). Ko`plikning nol shakli asosida: Xazon bo`lib bog`da gullar sulibdi (Alp.132). Maydon cho`lda birday bo`lib, // qirq azamatlar jo`nadi (O.29). qizlar daryoday to`lib qoldi, nechovining ichi kuyib qoldi (Rav.49). 2. Ko`plik kategoriyasining maxsus qo`shimchalarsiz ifoda etilishi. Bunda ko`plik kategoriya ot, sifat, fe`l va boshqa so`z turkumlari bilan ifodalanadi. YA`ni ko`plik ma`nosi so`z o`zagining o`zida ifodalanadi. Bu quyidagicha: ko`plik ma`nosi so`z o`zagi ot so`zlaridan bo`lganda: Masalan: xaloyiq (A.i=9; R.i=4), el (A.i= R.i=), lashkar (A.i=28; R.i=1), juft, poda (A.i=1; R.i=1), jala (A.i=1), fuqaro (A.i=5; R.i=1), xalq (A.i=7) kabi. Suruklarim qoldi baland darada,// Borib kelguncha qarab turing, sadag`a (O.18). Barcha xaloyiq yig`ilib,// qator bo`p ko`prikdan o`tdi (Rus.419). Tozilarning ko`zda yoshi sel bo`lar (Rus.428). Ko`z yoshi jaladay ketib boradi (Rus.429). Chuvullab fuqaro, xalqi keladi (Alp.34). Bunday so`zlar shaklan birlik shaklda bo`lsa ham, ko`plik, jamlik ma`nosini ifodalaydi. Sifat so`zlari yordamida «ko`plik, kenglik, mo`llik» ma`nolari anglashiladi: adadsiz (A.i=6), bepoyon, serob, behad (A.i=4). Adadsiz molini haydab boradi (Alp.31). Behad molni bu shahardan olaman (Alp.201). Darkori yo`q bizga bepoyon eldi (Rus.352). Gar ochilgan gulzor bog`im, // Suvlidir serob bulog`im(O.33). Ko`plik kategoriyasi olmoshlar vositasida yuzaga chiqadi: biz. Masalan: ham seni bizlarga berib, Orzijon, // Olib ketdi bu otangning o`g`lini (O.11). Bizning shahrimizni ajdahor olgan (Rus.398).

Belgilash olmoshlari bilan: hamma (A.i=45;R.i=5), jami (A.i=7; R.i=6), barcha (A.i=23; R.i=1). G`amgin bo`lmang, siznikidir hammasi (O.20). Hamma ham ko`rikdan o`tib, // Sop bo`ldi kelgan odamlar (Rus.419). Barcha xaloyiq yig`ilib, // qator bup ko`rikdan o`tdi (Rus.419). Mana laylak jami qushga suxangar bo`lib aytib o`tiribdi ekan (Rus.395). So`roq olmoshlari bilan: necha (A.i=220; R.i=36), qancha (A.i=78; R.i=19). Masalan: Necha kunlar elu xalqqa to`y berib (Rus.420). Shunday qilib, necha shaharni ko`rdi (Rus.438). Ozginamas, qancha suvsiz cho`l yurib (Rus.442). Qancha so`qim, qancha qo`yni so`ydirdi, // Necha yerda endi, uchoq uydirdi (Rus.444). Ko`plik kategoriyasining son bilan hosil qilinishi ham mavjud. Masalan: U chashmazorda o`n to`rt cho`pon qo`y sug`orardi (O.17). To`qson kundan beri sen ham kelishgin (Alp.118). Ikkam to`qson qo`rg`onni men so`rayman (O.24). Bolam, mening olti o`g`lim bor edi, // Oltovi bir olti ajdahor edi, // Oltovidan podsho ham qo`rqar edi, // Oltovi ham podshoyi tojdor edi (Rav.24). Juft sonlar leksik ko`plik ma`noni ifodalash bilan birga «ko`plik+chama- taxmin» ma`nosini ham yuzaga keltirgan. Shundan qarasa, ikki yuzcha satta bo`z bola, katta xodaning uchiga bir katta choponni boylab, moyga botirib, mash`al qilib yoqib kelayotipti (Rav.37). Barchinoyga uch-to`rt og`iz so`zim bor (Alp.205). E, ena, mening bugun kechga qolganim, bir do`stim uchta-to`rtta mehmoni bor ekan (Rav.37). Ko`plik kategoriyasining ravish bilan ifodalanishi: behisob, ko`p (A.i=377; R.i=67), ancha (A.i=24; R.i=3), bisyor kabi so`zlar predmetlarning son yoki miqdor jihatdan «bir qancha», «katta» ekanligini bildiradi. Masalan: Ko`p yil bo`ldi men o`qidim xatimni,// Ustozga ko`p qildim men xizmatimni (O.25). Shunda yo`l yursa ham mo`l yurib (Rus.439). Og`zing to`lganicha sol qaliningni, // Bisyor qilgin qariganda molingni (O.8). O`zbek tilidagi so`zlarda reduplikatsiya keng tarqalgan bo`lib, asosan, leksik yarusga oid bo`ladi. Bu holat dostonlar tilida ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Reduplikatsiya, ya`ni takroriy va juft so`zlar yordamida ko`plik kategoriyasi

yuzaga keladi. Ko`plik ma`nosi jamlikni bildiruvchi takroriy so`zlar orqali shakllanadi: Kecha-kunduz (A.i=24; R.i=4), katta-kichik (A.i=27; R.i=1), bola- chaqa (A.i=2), pista-rusta (A.i=1; R.i=2), borib-borib (A.i=4; R.i=1), dasta-dasta (A.i=6; R.i=4). Masalan: Ko`zdan yoshim kecha-kunduz tizildi (Rus.424) (juda ko`p yig`lash ma`nosida). Katta-kichik shuning gapin gapirar (Alp.242) (katta- kichik-turli yoshdagi ko`pchilik odam ma`nosida). Bola-chaqa yig`lab qoldi, o`ldik, deb (Alp.34) (bola-chaqa - oila a`zolari ma`nosida). Pista-rusta, qandolatni tashladi (Alp.218) (pista-rusta- pista bilan birga boshqa yemishlar ham borligi ma`nosida). Borib-borib bir zamon jon enadi (Rus.433) (borib-borib - vaqt davomli, ko`p o`tganligi ma`nosida). qorazulfin eshilgandir tol-tol (Rus.439) (tol- tol – soch o`rimining juda ko`p ekanligi ma`nosida). Xalqdan yig`ilgan to`sat- to`sat, dasta-dasta lashkar tarqab ketgan (Rus.356) (to`sat-to`sat, dasta-dasta – behisob, juda ko`p lashkar ma`nosida). Ko`rinadiki, ko`plik kategoriyasi grammatik va leksik ko`plik hosil qiluvchi vositalar yordamida ifodalanadi. Ular nafaqat ko`plik, balki «bir qancha», «ko`plik+o`xshash», «ko`plik+jamlik», «ko`plik+chama-taxmin» kabi ma`nolarni yuzaga chiqaradi. Bu esa, ko`plik kategoriyasi uslubiy vosita vazifasini bajarishi, lug`aviy va uslubiy imkoniyatlarining kengligidan dalolat beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent: «O`zbekiston», 1998. –524 b. 2. Karimov I.A. Halollik va fidoyilik – faoliyatimizning asosiy mezoni bo`lsin. -Toshkent: O`zbekiston, 1994. 3. Abdullayev A. Ko`makchilar yordamida so`z birikmalarida ifodalangan sintaktik munosabatlar // O`zDU asarlari, Yangi seriya № 91. –Samarqand, 1958. -167 – 186 b. 4. Abdullayev A. O`zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. -Toshkent: Fan, 1987. - 86 b. 5. Abdullayev F. O`zbek tilining o`g`uz lahjasi. -Toshkent, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Dostonlar tlining an`anaviy lingvofolkloristik qonuniyatlarga munosabati

Xalq dostonlar

Adabiyot nazariyasi fan sifatida

Badiiy tasvir va ifoda vositalari

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot