Достонлар матнида алохида гурухни ташкил этувчи сузлар ( достонлар матнида модал сузлар, ундов

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

129.5 KB

Скачать

Достонлар матнида алоҳида гуруҳни ташкил этувчи сўзлар Режа: 1 . Достонлар матнида алоҳида гуруҳни ташкил этувчи сўзлар 2. Достонлар матнида модал сўзлар 3. Ундов сўзлар 4. Императив ундов сўзлар 5. Тақлид сўзлар 6. Кўрсатиш ундов сўзлар

Ҳозирги ўзбек адабий тилида алоҳида гуруҳни ташкил этувчи сўзлар таркибига модал сўзлар, ундов ва тақлид сўзлар киритилган. Модал сўзлар муносабатни номласа, ундов сўзлар ҳис-ҳаяжонни тасвирласа, тақлид сўзлар товуш ёки кўринишга тақлидни ифодалайди. Модал сўзларнинг ўзгармаслиги ва маъноси уларни юкламаларга жуда яқинлаштиради. Модал сўзларнинг юкламаларга жуда яқин келишини кўрсатувчи синтактик томони, айни пайтда уни юкламалардан фарқли эканлигини ҳам кўрсатади. Ундов ва юкламалар икки томони билан яқинлашади. Биринчидан, ундов ва юклама морфологик жиҳатдан ўзгармасдир. Иккинчидан, ундов ва юкламалар семантик жиҳатдан эмоционал-экспрессив маъно ифодалайди. Тақлид сўзлар ўзгармаслиги юклама, ундовлар, модал сўзларга яқинлаштиради. Тақлидий сўзларнинг улардан фарқли томони у қандай? қанақа? сўроқларига эгалиги ҳамда синтактик вазифа бажаришидир. Достонлар матнида модал сўзлар Тилшуносликда модал сўзларни маъноларига кўра тасниф қилишда олимларнинг турли хил қарашлари мавжуд. «Ўзбек тили грамматикаси»да модал сўзлар 2 гуруҳга бўлинган: 1) фикрни аниқлигини ифодалаш учун хизмат қилувчи модал сўзлар; 2) фикрнинг номаниқлигини ифодалаш учун хизмат қилувчи модал сўзлар 1 . Булар эса яна бир неча гуруҳларга бўлиб ўрганилган. Биз достонлар матнидаги модал сўзларни ўрганиб чиққан таснифлар ва тўпланган манбалар асосида қуйидагича таҳлил қилишни лозим топдик. 1. Сўзловчининг ўз фикрига ишончини ва уни тасдиқлаш орқали воқеликка бўлган муносабатини ифодаловчи модал сўзлар. 1

2. Сўзловчининг гапда ифодаланган фикрнинг ноаниқлигини, гумонлигини ва у орқали муносабатини ифодаловчи модал сўзлар. 3. Сўзловчининг ўз нутқини эмоционал баҳолаш ва у орқали воқеликка муносабатни билдирувчи модал сўзлар. 4. Сўзловчининг фикрини ифодалаш шакли ва у орқали воқеликка муносабат билдирувчи модал сўзлар. 5. Зарурат, лозимлик, юклаш маъносини англатадиган модал сўзлар. 1. Сўзловчининг ўз фикрига ишончини ва уни тасдиқлаш орқали воқеликка бўлган муносабатини ифодаловчи модал сўзлар. Бу сўзлар матн таркибидан ажратиб олинганда конкрет маъно ифодаламайди. Улар фақатгина боғли қуршовда модал муносабат ҳосил қилади. Мазмун жиҳатдан умумий модаллик маъноси бир қанча хусусий маънолар орқали намоён бўлади. 1) ишонч маъноси: Вафоси йўқ бундай шоҳлик давлатдан // Бошим олиб кетай, бундан, албатта (Рус.352). «Бу бола бир катта ердан чиққан бола-да: ё бир подшонинг боласи... ё бир аслзод бир оқсуяк эшоннинг боласи, албатта », - деб (Рав.22). Албатта , бу боласнинг ота-энаси бор (Рав.22). Албатта , бу элнинг каттаси шул-да...(Алп.36). 1-мисолда албатта (А. i =31; Р. i =4) МЛ «ишонч» маъноси билан «тасдиқ» маъноси бирга қўлланган бўлса, 2-мисолда эса «ишонч» маъноси устун келган. 3-4 мисолларда эса «ишонч»дан кўра «тасдиқ» маъноси кучлироқ воқелашмоқда. 2) тасдиқ маъноси: Майлинг , қандай от миниб борсанг, - деди (Алп.112). Рост , «отам отини қистамаган», деярки, рост (Рав.72). Улар тепа устига чиқиб қарасалар, ҳақиқатан , саратон юлдузли, ўткир кўзли йўлбарс билакли, шер юракли, бошида яллуғи ярақлаб Сувонхон кўринди (О.38). Бу гаплар орқали ифодаланган фикрнинг тўғрилигига, аниқлигига тингловчи шубҳа қилмайди. 2. Сўзловчининг гапда ифодаланган фикрининг ноаниқлигини, гумонлигини ва у орқали муносабатини ифодаловчи модал сўзлар. Бундай МЛ лар қуйидаги маънолирни ифодалайди:

1) шубҳа маъноси : « Мабодо , зўрлигимдан англаб юрмасин», - деб билагини бўшатди,... (Алп.342). Мабодо , йўлда лочин, баҳрин дучор келмасин, ошу меҳнатим зойи бўлмасин,...(Рав.63). 2) гумон, ишончсизлик маъноси : Балки мен мени уялтдинг (Алп.248). Бу зиндондан тортиб олиб кетиб қолади, шекилли (Алп.249). 3) эҳтимоллик маъноси : Айтган сўзи бизга маъқул келганди, // Балки яхши билди мендай полвонди, // Шундай ойим билан қилсанг давронди, // Балки сўзи кўнгли бордай бўлганди (Алп.67). 3. Сўзловчининг ўз нутқини эмоционал баҳолаш ва у орқали воқеликка муносабатни билдирувчи модал сўзлар. Бундай модал сўзлар, асосан, эмоция билан боғлиқ бўлиб, қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) афсусланиш маъноси: Ҳай атттанг, ҳай аттанг , келе бугун индамай ўтиб кетайин (Рав.29). Аттанг, аттанг , амир ҳам маҳрамни топиб қўяр экан, агар шу жасадига аёл бўлса, қандай одам кўрса шайтонлаб қолар экан, дейишди (Тўл.163). Эсиз , менинг ғамсиз бошим ғамхона бўлди, найлайин (Алп.307). 2) ачиниш маъноси: «Ҳай аттанг , ёш бола экан, жуда яхши бола экан», - деб кўп афсуслар эдилар (Рав.58). «Армон билан, эсиз , алплар ўлди, - деб (Алп.164). 3) завқланиш, шодлик маъноси: Шукурилилло, қалмоқларда қолмадинг (Алп.171). Шукур , сени кўрар куним бор экан (О.39). қуллу бўлсин , акажон, арғумоғинг (Алп.82). Меҳрибоним келган экан, минг шукур . // Мендан хабар олган экан, минг шукур (Рав.88). 4. Сўзловчининг фикрини ифодалаш шакли ва у орқали воқеликка муносабат билдирувчи модал сўзлар. Бу гуруҳга кирувчи модал сўзларнинг айримлари фикрни якунлаш, умумлаштириш, хулоса маъноларини англатса, айримлари фикрнинг тартиби, уларнинг изоҳланиши, қарама-қарши қўйилиши каби маъноларни ифодалайди.

1) якунлаш, умумлаштириш маъноси: Ниҳоят , қирқ биринчи куни Оқтошга етди (О.60). « Барибир , ўлим-да, икки бошдан унда ҳам ўлади, бунда ҳам ўлади» деб бўйнига сиртмоқ солиб... (Рус.387). Ростин айтсам , бирга ватан қиламан (Алп.119). Шундай қилиб, одамлардан бир пул-икки пул олар эди (Рав.89). 2) фикр тартиби маъноси : Авбаҳолам, Ултон юртнинг эгаси (Алп.234). қалинимни даставвал айтсам мен // Ярмини берсин Оқтош элининг (О.85). 3) хулоса, натижа маъноси : Энди, болам, подшоликда эрка ўсган чопсон зўр қиз-да...(Рав.30). Энди , гапни бошқа ёқдан эшитинг (Ой.10). 5. Зарурат, лозимлик, юклаш маъносини англатадиган модал сўзлар. Бундай сўзловчи бир ишнинг бажарилишини лозим эканлигини таъкидлаб, бошқа шахсга юклайди. Бундай модал сўзлар қуйидаги маъноларни ифодалайди. 1) [феъл+МЛ] қолипидаги бирикма лозимлик, юклаш маъносини кўрсатади: Албатта сен бундан кетмоғинг даркор (Алп.113). Бизларга бўйин эгиб келган кишини дўст билмоқ керак , ўзига бир яхши амал бериш керак , - деди (О.62). Ака, сендан бормоқ лозим бўлибди (Алп.76). 2) [-са+МЛ] қолипидаги бирикма гумон, ноаниқлик маъносини ифодалайди: Маълум бўл са керак , бова, ўзингга (О.87). Улар ҳали ҳам зиндонда бўл салар керак (О.93). Доронинг тахтини йиқиб, ўзини банди қилиб, зиндонга сол сам керак (Ой.11). Умуман, модал сўзлар кўпроқ диалогда, хусусан, оғзаки нутқда кўп қўлланади, достон матнида ҳам образлар нутқини индивидуаллаштиришда оғзаки нутқ элементлари сифатида ишлатилади. Ундов сўзлар

Маълумки, онгимиздаги тушунчаларнинг ҳаммаси ҳам воқеликдаги нарса-буюм, белги-хусусият, муносабат асосида ҳосил бўлмаган. Аниқроғи, фақат онгимиз маҳсули бўлган тушунчалар ҳам мавжуд. Хаёлий ва мавҳум тушунча билан бирга тасаввур ва образлар ҳақида ҳам тушунчалар мавжуд. Буларни ундов ва тақлидий сўзларда кўриш мумкин. Достон матнларида тасаввур ва образлар ҳақидаги тушунчаларни ифодаловчи ундов сўзлар ифода ва вазифа маъносига кўра 3 катта гуруҳга бўлинади: 1. Эмоционал ундов сўзлар . 2. Императив ундов сўзлар . 3. Кўрсатиш ундов сўзлар . Эмоционал ундов сўзлар. Кимларнинг ҳис-туйғусини, эмоция ва руҳий ҳолатини билдирувчи ундов сўзлар сўз туркумлари ичида энг катта гуруҳни ташкил қилади. Улар ҳолат ва интонация билан боғлиқ равишда ижобий ёки салбий эмоцияни кўрсатади. Шунга кўра икки гуруҳга бўлинади: 1) ижобий эмоционал ундов сўзлар 2) салбий эмоционал ундов сўзлар Ижобий эмоционал ундов сўзлар матн ва интонация билан боғлиқ равишда қуйидаги маъноларни ифодалаши мумкин: а) ундаш, огоҳлантириш, маъноси: Эй , опа, беҳуда кўп сўзлаб, мени қийнаб...(Рус.375). Ҳў , парилар, менинг кўнглимга бир гап келди (Рав.4). Ҳой мома, қаёқдан келаётипсиз! (Рав.25). б) сўзловчининг ўзича мулоҳаза қилиш англашилади . « Э Равшанбек ҳам сен бир савдо билан Чамбилнинг белидан чиқиб келаётибсан. Э эси кетган Равшанбек кимникига бораётибсан? (Рав.19). в) севинч, хурсандчилик, завқланиш маъноси: Эй , Офтобой! Бугун сен менга яхши хабар топиб келдинг! (Ой.17). Эй , Саримирохўр! – деб дўстига қараб бир сўз деди: Баҳра олдим сенинг айтган сўзингдан, // Ёш оқмасин сенинг наргас кўзингдан (О.80).

г) қойил қолиш, роҳатланиш маъноси: Эй, тақсир, сизнинг шундай баркамол ўғлингиз бор экан (О.65). Ў, бувишим! Олплиги Рустамдан ҳам зиёд, сулувлиги сиздан ҳам зиёд, синли-симбатли, Юсуф талъатли йигит экан (О.15). Салбий эмоционал ундов сўзлар сўзловчининг воқеа-ҳодисаларга салбий муносабатини, салбий эмоциясини билдиради. Бундай ундов сўзларнинг маънолари асосан боғлиқ қуршовида макро ва микро контекстда ойдинлашади. ундов сўзлар воситасида ифодаланган маъно нозикликлари қуйидагича воқеаланади: а) эътироз, норозилик, шикоят, зорланиш маъноси: Э Химчаойим, мен сени дўст деб, тушимни айтиб эдим (Рус.370). Сира қолмади тоқатим энам дейди оҳ уриб // Оббо баччағар, булар қулоқ солиб турган экан... (Рус.408). б) жирканиш, нафрат, ғазаб маъноси: Не боласи келди, ҳў , болангни егуй...(Рав.27). Эй ! Нимага ҳамманг осмонга тикилиб қарайсан. (Рав.27) в) ачиниш, афсусланиш маъноси: Ў, шўйинг қуйсин, сен ҳам менга ўхшаган куйганлайдан экансан (Рав.25). Ҳў ... шўйли бола экансан (Рав.27). Ҳай аттанг, деб бармоқ тишлаб қолмагин (Рав.53). Гўрўғлибек « во ажабо, саҳар вақтида боласи ўлган ким бўлди?» деб (Рав.70). в) дўқ, пўписа маъноси: ...кўсанинг орқасидан эргашиб, « ў кўса, қўябер, ҳў кўса, қўй дейман!» деб бораётир (Рав.42). г) киноя, кесатиқ, пичинг маъноси: ...сен « э , балли», дегин, ҳароми!...(Рав.42). Унда кўса: « ҳа бованг қўяди, қўядиган одамингга йўлиққанинг йўқ!» деб отини чу деб, ҳу деб юраберди (Рав.42). д) танбеҳ, огоҳлантириш маъноси: Ҳай аттанг, ҳай аттанг. Ким, бугун индамай ўтиб кетайин...(Рав.29). е) чўчиш, ваҳима, даҳшат маъноси: ... ў баччағар, отам айтганининг ўзи бу лаънати қайдан келиб қолди? (Рав.21). « Ўббо , баччағар кампир, отам айтган мастоннинг ўзи экан... (Рав.23).

ж) ғам-ғусса, алам маъноси: Во Равшан, дер, сенинг учун ўлдим, дер // Армон билан сен улдан айрилдинг, дер // Вой-вой дейди, ўзин уриб бузлайди (Рав.67). ё) кишининг оғир кайфиятини ифодаловчи маъно : «...супага келиб, уҳ, деб ўтириб, кўзасини шу ерга қўйиб... (Рав.21). Бир пилла уҳ , деб далага чиқди (Рав.97). з) ажабланиш, таажжуб, ҳайрат маъноси: Э, Султоним, элингизда бирорта ақиллироқ одам чиқиб, сизни Сувон ўғлингиз билан яраштириб қўймабди-да (О.63). Ҳа , фарзанд , сизга хотиннинг қадри жуда ўтган экан, сизни биз билмаганимиз йўқ экан (Ой.198). к) койиш маъноси: Эй бола! Мунча бақирасан, кайф деган нарсадан қолмади-ку! (Рав.34). Вой бўй , бети қора, уялмаган, - дейишабердилар (Рав.37). Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, достонлар тилида ундов сўзлар синонимияси ҳам кузатилади. Уларнинг кўринишини чизма орқали тасвирлаш мумкин (қаранг: 5- илова). Кўринадики, биргина ундов сўзлар контекст билан боғлиқ равишда гоҳ ижобий, гоҳ салбий маъноли эмоцияни билдириш учун хизмат қилади. Тилда ва нутқда турли хил расм-одат билан боғланган сўзлар ҳам борки, улар сўзловчи ёки нотиқнинг эмоциясини кўрсатиш учун хизмат қилади. Бундай сўзлар, одатда, ундов-сўзлар ичида қаралади. Бу типдаги расм-одат ундовлари аслида мустақил сўзлардан келиб чиққан бўлиб, ҳозир кишининг турли ҳис-туйғусини ифодалашга хизмат қилади. Бу типдаги сўзларни ижобий эмоционал ундов сўзлар гуруҳига киритиш мумкин. Расм-одат ундов сўзлари қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) сўрашиш маъноси: Ҳорманг , яхши йигит, қаёқдан бўласиз... (Рав.46). Яхши келдинг, тўрам, тоза келибсан // Хуш келибсан , ана манзил, ана жой (Рав.50). Йўл бўлсин, бекбачча, қайда борасан? (Алп.102).

б) табрик ва хайрлашиш маъноси: Ассалому алайкум, аҳли қубурлар! (Алп.90). Ассалому алайкум, чўлда чўпонлар! (Алп.95). Хайр , ундай бўлса, - деб майдонга табла қила берди (Алп.162). в) рағбатлантириш, миннатдорчилик, ташаккур маъноси: Баракалла , ҳуройимнинг ишига...(Рус.371). Айланай , сен бўлгин боғимда гулим (Рав.23) Балли , сенинг соз қайирган қўлингдан (О.34). қ уллуқ деб тўнқайиб салом беради (Алп.384). Офарин - юз офарин , - деб қалпоққа қараб бир сўз деди (Рав.25). Меҳрибоним келган экан, минг шукур, // Мендан хабар олган экан, минг шукур (Рав. 88). Императив ундов сўзлар Императив ундов сўзлар кишиларга нисбатан уларнинг диққатини тортиш, огоҳлантириш ёки ундаш, хитоб қилиш, тўхтатиш каби маъноларни ифодалаш учун хизмат қилади. Бундай ундов сўзлар тингловчига ( II шахс) қаратилганлиги билан кўпроқ буйруқ феълларига ўхшаб кетади. Лекин улар турли хил лексик ва грамматик хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қиладилар, албатта. Ундов сўзлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) одамларга қаратилган ундов сўзлар 2) ҳайвон ва жониворларга қаратилган ундов сўзлар. Одамларга қаратилган ундов сўзлар кишиларнинг диққатини сўзловчига тортиш учун ҳай, ҳой, ҳей, эй каби, таъкид, буюриш учун ма тес, бос, қани, тек, жим кабилар қўлланилади. Бу гуруҳ ундов сўзлар қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) ўзига жалб қилиш маъноси: Ҳала, дейман, ҳов қора нор, бесойиб (Алп.323). Ҳов шул ҳам туҳмати бўламикан, ёр-ёр (Алп.380). Ў , кимдан таади ўтди, Кўкаман (Алп.57). Эй, султоним, оқ фотиҳа беринг... (О. 41). б) буюриш, таъкид маъноси: қутулганинг кўрай, қ ани (О.48). қани , ҳийлангни айтчи, эштай..! (О.60).

в) огоҳлантириш маъноси: Зулхумор турасига чидолмай пушт- пушт деб бир суз деди (Рав.54). Пушт-пушт сўзи қадимда эрлар бегона ҳовлига кирганларида аёлларини яширинишга огоҳлантириш учун айтиладиган хитоб маъносини ифодалайди. 2) ҳайвон ва бошқа жониворларга қаратилган ундов сўзлар қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) жониворларнинг юргизиш маъноси: Чу деганда Жийранқуш // Учар қушдай қутилиб (Рав.17). Ҳайт деб ҳасан мард Јиркўкни ўйнатиб (Рав.73). Чув , десанг ўзади осмонда қушдан (Алп.84). Чу, ҳа , деди, қамчи тортди (Алп.88). б) жониворларни ҳайдашига ундаш маъноси: қурру-ё қур ҳайт-а , тўрамнинг оти (Алп.153). қур ҳайт , деди, желагини бўлғади (Алп.153). Так , дейди, чу-ҳа , дейди, жўнади (Алп.155). Ҳала , дейман, бесоҳибнинг туяси (Алп.323). Бойларнинг кучуги жабр қилади // Тур ! - деган довушни энди эшитиб // Уйдан туриб бул бойбича қаради (Алп.44). Кўрсатиш ундов сўзлар Достонлар матнларини кўздан кечирганда, яна шундай сўзларни учратдик-ки, улар ҳис-ҳаяжон ундовлар гуруҳига ҳам, императив ундов сўзлар синфига ҳам кирмайди. Чунки бундай ундов сўзлар қисмининг ҳис- туйғусини билдирмасдан, предметларни ўрнини кўрсатиш, бўлиб ўтган воқеани эслатиш, жавоб, тасдиқ, таъкид маъноларини ифодалайди. Бундай ундов сўзлар маъно нозикликлари билан бошқа ундов сўзлардан фарқ қилса- да, гапдаги вазифаси, таркиби жиҳатдан умумийликка эга. Кўрсатиш ундов сўзлар қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) кўрсатиш маъноси : Барчиннинг ўтовини кўтариб, ҳў , анадай овлоқ тепанинг бошига тикиб қўйди (Алп.64). ...нариги қўқиб ётган юн бозори, ҳў , анови дўкон тўн бозори...(Рав.34).

б) жавоб, таъкид маъноси: Лаббай , - деб жаллодларнинг олдига туриб кела берди (Алп.36). Ҳа, сенга бизлар шундай хизматкор-да...(Рав.48). Бир одамни ҳам шундай мақтайсизлар, э ўлақолгурлар, нима бало бўлди, бети қоралар?! (Рав.46). « Ҳа сени кўраман-да», - дейишиб тураверсин (Рав.7). Мисоллардан кўриниб турибдики, ундов сўзлар матнлардаги эмоционал- экспрессив маънони кучайтириш, персонажларнинг турли руҳий ҳолатини, ички кечинмаларини, ҳис-туйғуларини англатиш, бўрттириш учун хизмат килади. Мабодо, юқоридаги келтирилган мисоллардаги ундов сўзларнинг бирортасини тушириб қолдирсак, матндаги маъно, услубий ўзгариш яққол кўзга ташланади. Ундов сўзлар интонация жиҳатдан жуда ранг-барангдир. Бу ҳолатни 6- иловадаги чизмада кўриш мумкин. Демак, биргина ундов сўзлар матнга, нутқ интонациясига ва персонаж мимикаси, ҳолатига боғлиқ равишда гоҳ ижобий, гоҳ салбий маъноли эмоция билдиради. Яъни, турли хил интонация билан талаффуз қилиш орқали уларнинг маъносини ўзгартириш мумкин. Хуллас, ундов сўзлар халқ достонлари тилида персонажлар нутқида кенг қўлланилади. Ундов сўзлар интонация ва мимика таъсири остида нутқда ифодалиликни кучайтириш, кишиларнинг ҳис-туйғусини, воқеа-ҳодисани баҳолаш муносабатини билдириш учун хизмат қилади. Достонлар тилида ундов сўзлар персонажлар нутқининг жонлилигини, табиийлигини, миллийлик колоритини, эмоционал-экспрессивлигини таъминлашда услубий восита сифатида фойдаланилган. Тақлид сўзлар Тақлид сўзларнинг семантикаси жуда ҳам хилма-хилдир. Уларнинг баъзилари предметларнинг чиқарган товушларини ифодаласа, баъзилари предметларнинг ҳолат, ҳаракат ва ташқи кўринишини, баъзилари киши организмида пайдо бўлган сезги ва бошқа мавҳум маъноларни ифодалаш учун хизмат қилади. Тақлид сўзларнинг маъносидаги бу ҳар хилликни

ҳисобга олиб, уларни маълум семантик гуруҳларга ажратиш талаб қилинади. Туркологияда бундай семантик гуруҳланиш турлича талқин қилинган 2 . Биз ҳам ана шу таснифларни ўрганиб чиқиб, достон матнларидаги тақлид сўзларни икки катта гуруҳга бўлишини лозим топдик. 1. Товушга тақлид сўзлар. Бу сўзлар киши, жониворлар, нарса ва ҳодисаларнинг чиқарган товушларига шартли равишда тақлид қилиш натижасида пайдо бўлади: қарс, қарс-қурс, қиср, қиср-қиср, тарақ-туруқ, дўкир-дўкир, тапир-тупур каби. Товушга тақлид сўзларнинг қай ҳолатда, ниманинг товушига ёки тақлид қилинаётган предметнинг ўзаро фарқларига қараб бир неча турларга бўлинади. 1) жонли предметлар товушига тақлид сўзлар: а) кишиларнинг товушларига тақлид сўзлар: Қўрқоқлари чирқ ираб,// Айноқжоннинг довуши, // қўйма! Дейди варқ ираб (Рав. 95). Хўп ўрлашиб талаш бўлар, // Бораётир лолов лашиб (Алп.137). Мисоллардаги чирқ сўзи «зорланиб, илтижо қилиб йиғламоқ» (ЎТИЛ, 2-том, 373-бет) маъносини, варқ «шовқинли баланд овоз билан бақирмоқ », лолов «чувиллашмоқ, қий- чув қилмоқ» маъноларини ифодалаган. Шулардан варқ, лолов сўзлари ўзбек адабий тилида кузатилмайди. Ўзбек сўзлашув нутқи ва шеваларда «сувнинг қаттиқ қайнаш» ҳолатини варқ-варқ сифатида ишлатилади. «Ҳу-ҳу» , дейишиб қараётир (Рав.36). Ер қаттиқ, кўса, иҳ-иҳ этиб тушди (Рав.43). Ҳаммаси чувуллаб ҳайрон бўлади (Алп.115). Икковаро, учоваро шивир-шивир, одамлар шивирлаша берадилар (Рав.59). б) кишиларнинг ҳолати ва ҳаракатларидан пайдо бўлган товушларга тақлид сўзлар: қизлар бир базмлар, тапур-тупур ўйинлар қилаётир...(Рав.44). Уч укаси четни опти, // қувиб юрур зирқираб (Рав.93). Во болам, деб шарқ ураман сонима (Ойч.270). Ўттиз тишин шақир-шуқур қайрайди (Ойч.237). Мисоллардаги «зирқирамоқ» сўзи «томир тепкиси сингари узуқ-узуқ, лекин тўхтовсиз оғриб турмоқ, зирқ-зирқ қилиб қақшаб оғримоқ» (ЎТИЛ, I -том, 2 Ашмарин Н.И. Подражение в языках Среднего Поволжья. т.4-5, -Баку, 1925; Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка.- М. - Л., 1940; Kўнғуров Р. Ўзбек тилида тасвирий сўзлар. -Тошкент, 1966; Kўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. 2-қисм, -Самарқанд, 1980.

305-бет) маъносини ифодаласа, достонларда ўзининг аташ маъносини ўзгартириб «тирақайлаб қочмоқ» маъносида қўлланилган. «Шарқ» сўзи нинг аташ маъноси «тош, темир каби қаттиқ нарсаларнинг ўзаро ёки бошқа қаттиқ нарсага урилишидан ҳосил бўлган овоз» ни англатади. Боғли қуршовда бу сўз ўз аташ маъносидан чекинган. Биргина сўз орқали аёлнинг улкан дард ифодаси, адоқсиз руҳий изтироблари, тушкун ҳолатига келганлиги сабаби янада таъсирли ва образли ифодаланган. в) турли ҳайвон ва паррандалар товушига тақлид сўзлар:...гул-гул очилган, чақ-чақ учурган...(Рав.19). ...мусича ҳу-ҳу тортиб... (Рав.19). ..ҳаққулар ҳақ-ҳақ деб,...(Рав.44). Ғознинг ғанқ иллаган довуши кампирнинг ўғлининг қулоғига бориб...(Алп.235). Бораётир қўю-қўзи ма нграниб...(Алп.184). 2. Жонсиз предметлар товушига тақлид сўзлар. Кишилар табиатдаги жисмларнинг синиш, эгилиш, бир-бирига урилиши каби ҳаракатлар натижасида чиқарган товушларини, қуроллардан ўқ узишда пайдо бўлган товушларни характерлаб беради. Натижада кўплаб тақлид сўзлар пайдо бўлади. Бундай тақлид сўзлар физик ва химик хусусиятларига қараб бир неча хил бўлиши мумкин: а) қаттиқ предметлар товушига тақлид сўзлар: ...бир пилла шиқ этиб боғнинг девори очилди (Рав.21). Тоғ орасин данг гирлатди (О.31). Тилла қалқонлар шариллаб (О.29). Маст йигитлар аралашди // Яловлари пар иллашди (О.57). Дубулға бошида дўнг уллаб, // Карк қубба қалқон қарқ иллаб, // Тилла поянак урилган, // Узангиларга ширқ иллаб (Алп.87). Келтирилган мисолларда «данг» сўзи «метал нарсаларнинг урилишидан чиқадиган овоз» (ЎТИЛ, I -том, 208-бет), «дўнг» «йўғон, тор, сим ва шу кабилар чертилганда чиқадиган дағал овоз» (ЎТИЛ, I -том, 243-бет), «шарилла» «тез ва бетиним шовқин билан оқмоқ(сув, суюқлик ҳақида)» (ЎТИЛ, II -том, 398-бет), «парилла» «тез қанот қоқиб, «парр» этган товуш чиқармоқ (паранда ҳақида)» (ЎТИЛ, I -том, 573-бет) маъноси сўзларнинг

аташ маъноси бўлиб, достонлар матнида улар боғли қуршовда кўчма маъно касб этган. б) қуроллардан ўқ узиш пайтида пайдо бўлган товушларга тақлид сўзлар: Шиппа-шип қамчи тортди (Рав.74). Паранг милтиқ патир-патир (Рав.91). Паранги милтиқ тапира-тупур (О.49). Найза, қалқон ширқ иллатди (О.30). Хитойчалар патир-путур, // Отилиб майдон ичинда (Алп.289). Сиёсатга тўплар ортиб, // Шаҳарларни гумбур латиб (Алп.288). в) мусиқа асбобларининг товушларига тақлид сўзлар: Келиб кўр қалмоқ қизлари, // Чанқовузим бию-бию (Алп.265). Ҳозирги ўзбек адабий тилида тақлид сўзларнинг бу таснифи, уларнинг семантик гуруҳланиши ва хусусиятлари жуда кенг. Чунки табиатдаги жонли ва жонсиз предметларнинг чиқарган товушлари ҳисобсиздир. Биз эса фақат достонлар матнларида учраган тақлид сўзларни гуруҳлашга ҳаракат қилдик. 2. Образга тақлид сўзлар. Образга тақлид сўзлар киши, нарса ва ҳодисаларнинг ҳаракати, ҳолатини, ёруғлик образини кўз ўнгимизда аниқ акс эттиради. Образга тақлид сўзлар билан товушга тақлид сўзлар фонетик, морфологик ва синтактик томондан грамматик категория сифатида бир-бирларига жуда яқин туради. Образга тақлид сўзлар ифода ва вазифа маъносига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: а) ҳаракатни билдирувчи образга тақлид сўзлар: Бу сўзлар кишиларнинг, нарса ва жониворларнинг юриши ва ҳар хил ҳаракатларидаги ҳолатларнинг образли ифодаланишидан майдонга келган: лип-лип, лоп-лоп, дик-дик,ғивир-ғивир, милт, пилдир-пилдир кабилар. Чўлларда диркка-диркка (Рав.74). Арғимоқ отларни чопгани, // Даштни, чўлни сўлқ иллатди (О.30). қор бадан гулдай пир иллаб (О.29). Бирдан кўриб ғалжирашиб қолади (Алп.287). ...хоннинг Чибори лўк иллаб йўртди (Алп.112). Гур уллаб йиғилса бунда қалмоқлар (Алп.113). ...думдор бир жийрон отни йўрғасига солиб селк иллаб, ҳа деб йўрғалатади (Рав.39).

$б) киши ва бошқа предметларнинг ҳолатини, ташқи кўриниши тасвирини ифодаловчи образли тақлид сўзлар. Бундай тақлид сўзлар ҳаракат жараёнини эмас, балки нарсаларнинг тинч, осойишта ҳолатини тасвирлайди: қочқинчи шаҳар борди, // Дўкондорлар анг-танг қолди (Алп.292). Шунда Оллоёр кўзини лўқ қилиб...(О.71). Сарихон бу сўзни эшитиб, нима дерини билмай, лол қолди (Ойч.216). ...фарзанд қандай нарса, кўзидан жим-жим ёши тўкилиб бир сўз айта берди (Ой.211). қулоқ сол, жон қизим, айтган сўзима, \\ Жимма-жимма ёшим тўлган кўзима (Я.Аҳм.269). в) ёруғликни ифодаловчи образга тақлид сўзлар. ...муҳрланган қоғоздай ялт-юлт этиб ўтирипди (Рав.34). Баланд қараса Зулхумор бетининг шуъласи ойнани офтобга тутгандай ярқ-юрқ этиб ерга ураётипти (Рав.35). Кечаси бўлганда, // Ойдай қилиб ярқ иллатди (О.59). Жамоли ярқ иллаб бекнинг кетади (Алп.383). Ярқ иллаган Бобир кўлни кўради (Алп.239). Тақлид сўзларнинг семантикасини аниқлашда кўп ўринларда уларнинг қуршови, яъни микро ва макроматнлар хизмат қилади. қуршов сўзларнинг қўшничилик муносабатларининг рўёбга чиқиши, бир сўзнинг турли ўринда турли маъно англатиш жараёнини белгилайди. Бир тақлид сўзлар маълум қўршовда товушга тақлид сўзларни билдирса, бошқа қўршовда образга тақлид сўзларни ифодалайди. Ҳатто, полисемантик, омонимик характерга эга бўлади. Қиёсланг: ғув (тақл.с. Шамол ёки ундан ҳосил бўладиган овоз (ЎТИЛ. 2-том. 663-бет)). ...ҳам юртидан, ҳам қизидан айрилиб, калласи ғув уллаб, мусофирлиги асар қилиб қолди (Алп.172). Бойчибор ғув уллаб кетб боради (Алп.154). Мард ҳасан бадани, // ғув лаб кетиб боради (Рав.78). Азаматлар, алвон-алвон дўнинглар, // Саваш деса ғув лаб ўтдай ёнинглар (Я.Аҳм.243). Бу гаплар таркибидаги тақлид сўзлар маънолари орасидаги муносабат йўқолиб, омонимик ҳодиса юз берган. Биринчи мисолида «мушкул аҳвол», «чорасизлик», маъносини, иккинчи мисолда «тезлик, шамолдай ўчиб» маъносини, учинчи мисолда маъносини, тўртинчи мисолда «тезлик» маъносини ифодалаяпти.$

Гумбур - (тақл.с. Портлашга ўхшаш кучли ва узлуксиз товуш) (ЎТИЛ. 1-том. 198-бет). Сувсиз чўл гумбир лайди, // Марднинг сиёсатига (Рав.17). Боради элнинг тураси, // Гумбур лар тоғнинг дараси (Алп.89). Сиёсатга тўплар ортиб // Шаҳарларни гумбур латиб (Алп.288). Добирига гумбир лар, // Сувсиз тоғнинг дараси (Ойч.103). Тақлид сўзлар маънолари орасидаги алоқа сақланиб қолган бўлиб, полисемия ҳосил қилмоқда, биринчи ва иккинчи мисолларда «қаҳрамон ҳаракати, юришидан ҳосил бўлган товуш» маъносини ифодалаб, қаҳрамонинг алплигини, баҳодирлигини таъкидлаб, бўрттириб кўрсатмоқда. Учинчи мисолда ўз маъноси, яъни «портлаш» маъноси сақланган. Тўртинчи мисолда сўз отнинг туёғидан чиққан товушга кўчирилган. Чақ-чақ (тақл.с. хушчақчақлик билан, овозини баралла қўйиб кулмоқ ёки гапирмоқ (ЎТИЛ, 2-том, 360-бет). Кундуз борсам, одамлар, сўраса, бир қиз шундай қилиб кетди десам, улар чақ-чақ этиб кулса, ундан баттар изза қилса;(Ой.152). ..майна тўтига қараб чақ-чақ учуриб, ғурраклар ғуруллаб, ...кўрганнинг баҳрини очипти (Рав.19). Савдогарлар чақ-чақ этиб, // Туяларини пишқиртиб (Ой.177). Берилган мисолларда бош маъно орқали бир-бири билан алоқадор янги маъно яратилган. Биринчи мисолда “хушчақчақлик билан кулмоқ”, иккинчи мисолда ҳаракат шахс орқали эмас, парандаларга ўтиб, уларнинг чуғурлашини ўхшатиш орқали, учинчи мисолда “овозни баралла қўйиб гапирмоқ” маъноси тасвирланмоқда. Бундан ташқари, достонлар тилида тақлид сўзларнинг синонимик ҳолати ҳам кенг тараққий этган. Масалан: Жилға келса жилпитти, // Ариқ келса ирғитти (Рав.18). Бедовлар селдаланг отди. // Чув-ҳа, деди, қамчи тортди (Алп.70). Танидими итлари, // Чўпчиб- чўпчиб уйнайди(Ойч.104). Мисолларнинг барчасида тақлид сўзлар сакраш ҳолатини кўрсатиш учун қўлланган. Аммо бу сўзлар ифодалаган сакраш ҳолати ҳаммасида бир хил эмас. Жилпимоқ билан ирғимоқ, селдаланг отмоқ билан чўпчимоқ ҳаракатлари орасида маълум бир маъно нозиклиги билан бир-биридан

$фарқланади. Бундан ташқари, услубий фарқ ҳам мавжуд. Жилпимоқ, селдаланг отмоқ тақлид сўзлар “достонлар тилига хослик” ифода маъносида, ирғимоқ, чўпчимоқ “сўзлашув услуби”, “шеваларга хослик” ифода маънолари билан фарқланади. Достонлар тилида шундай тақлид сўзлар мавжудки, улар ўзбек адабий тилида деярли қўлланмайди. Масалан: анг-танг \\ онг-тонг (лол), арилламоқ (ўқдай учиш ҳолати), жимма-жимма (кўзга ёш тўлиш ҳолати), жилпимоқ (сакраб ўтиш ҳолати), зинкаймоқ (қақайиб тик туриш ҳолати), лов (бирдан қизишиб, жаҳл билан), лоловлашмоқ (чувиллашмоқ), муқомсимоқ (ноз-карашма билан қадам ташлаш ҳолати), селдирамоқ (шилдирамоқ), селангламоқ (лапангламоқ), тенгсалмоқ (чайқалиб туриш ҳолати), чирпимоқ (қўл кўтариб айлантириш ҳолати), тинжирамоқ (жимирламоқ), чўпчимоқ (сакраш ҳолати), ғалоғул (ғалағовур). Ўзбек адабий тилида қўлланган айрим тақлид сўзлар достонлар тилида ўз аташ маъносини ўзгартирган. Масалан: Жилп – кишиларнинг юриш ҳаракатига тақлид. Достонлар тилида шахс ҳаракати эмас, предмет ҳаракати ифодаланган: Шамол рўмолини жилп этиб бошидан учириб кетди (Хур.178). Хуллас, тақлид сўзлар достонлар тилида кенг қўлланилиб, нутқнинг таъсирчанлигини ошириш, эмоционал-экспрессивликни кучайтириш, асар бадиийлигини, қимматини таъминлашда муҳим услубий восита саналади. Юқоридаги лингвистик маълумотларни умумлаштирган ҳолда статистик маълумотларни келтирамиз (6-илова). Жадвалда келтирилган алоҳида гуруҳ сўзларнинг қўлланиш частотасига мувофиқ сўзларнинг статистик структурасини юзага келтирамиз: № 1 2 3 4 5 6 7 8 8 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 К 2 5 1 3 5 4 3 3 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1$

Достонлар матнида алохида гурухни ташкил этувчи сузлар ( достонлар матнида модал сузлар, ундов

08.09.2022

0

129.5 KB

Похожие