Достонлар тилида умумий категориал маьнога эга булган сузлар ( от суз туркуми, келишик, эгалик,куплик ) - Литература - Рефераты

Достонлар тилида умумий категориал маьнога эга булган сузлар ( от суз туркуми, келишик, эгалик,куплик )

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Достонлар тилида умумий категориал маънога эга бўлган сўзлар Режа: 1. От сўз туркуми 2. Келишик категорияси 3. Эгалик категорияси 4. Кўплик категорияси

Умумий категориал маъно деганда сўзнинг маълум бир сўз туркумига мансублиги асосида белгиланадиган абстракт грамматик маъно тушунилади. Сўзнинг умумий хусусиятини унинг маъно, қурилиш, хилма-хил вазифаларни бажариш каби кўплаб белгилари ташкил қилади. Сўз мана шу хилма-хил қирраларни ўзида мужассамлаштирувчи зот сифатида тилда ва онгимизда яшайди. Масалан, дарахт, сув, уй, уйқу, тош сўзлари учун умумий бўлган предметлик маъноси; узун, қисқа, гўзал, аччиқ, нордон, яшил сўзлари учун умумий бўлган белги маъноси; бор, югур, кел, ўйна, ўрган, чиниқ сўзлари учун умумий бўлган ҳаракат маъноси категориал маъносидир. Сўзга серқирра ҳодиса сифатида ёндашар эканмиз, сўзларнинг ҳар бир қиррасини нисбий мустақил деб тан олишимиз, улардаги умумийлик (ўхшатиш) ва хусусийликларни (фарқликларни) аниқлаш, уларни гуруҳларга ажратиш, бошқача айтганда, маълум таснифлашни амалга оширишимиз лозимдир 1 . Категориал маънога эга бўлган сўзлар маъновий жиҳатдан қуйидагича гуруҳлаштирилади: 1. От сўзлар. 2. Сифат сўзлар. 3.Сон сўзлар. 4. Олмош сўзлар. 5.Феъл сўзлар. 6.Равиш сўзлар. Сўзларнинг семантик қурилиши табиати, умумий ва хусусий маънолар ҳамда шу асосда таснифнинг ҳам умумийликдан хусусийликка бориши ёки хусусийликдан умумийлик томон кўтарилиш қонунияти ётади. Биз қуйида мавзу талабидан келиб чиққан ҳолда категориал сўзларнинг халқ достонларида қўлланиш имкониятлари хусусида 1 Мадраҳимов И.С. Ўзбек тилида сўзнинг серқирралиги ва уни таснифлаш асослари: Номз.дис.автореф.- Тошкент, 1994.- 8 б.

тўхталамиз. Таҳлил жараёнида категориал сўзларни тўлиқ эмас, бизнингча, адабий тилдан фарқли ҳисобланган муҳим хусусиятлари атрофида мулоҳаза юритишни лозим топдик ва шу асосда тегишли хулосаларга келдик. От сўз туркуми Борлиқдаги ҳар қандай мавжудот каби от сўзлар ҳам серқиррадир. Уларда моддийлик, қурилиш, тарихий-этимологик, махсуслик, маъно, шакл, қўлланиш, услубий бўёқ ва бошқа жиҳатлар бор. Ўзбек халқ достонлари тилида жинс (род) категорияси ҳам кўзга ташланади. Жинс категорияси биологик род ва грамматик род категорияларидан иборат. Улар ўзаро чамбарчас боғлиқ 2 . Жинс категорияси жонли предметларнинг жинсини англатувчи сўзлардир. Сўзларда «эркаклик» ва «аёллик» жинси турли воситалар билан ифодаланади. 1. Лексик-семантик воситалар орқали. 2. Морфологик воситалар орқали. 1. Лексик-семантик воситалар – булар жинс маъносини атовчи сўзлар орқали ясалади. Маъно хусусиятига кўра сўз таркибидаги маънолар қуйидагича бўлади: 1) Шахс маънолари: «эркак жинсига мансуб» маънолар ота (А. i =195; Р. i =24) , эр (А. i =44; Р. i =7) , ўғил (А. i =38; Р. i =70) , o ға (А. i =8; Р. i =3) , ини (А. i =12) , бова (Р. i =3) , алп (А. i =100; Р. i =2) , кўса (А. i =1; Р. i =43) , йигит (А. i =12; Р. i =27) , мард (А. i =27; Р. i =78) каби; 2 Буронов Ж.Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси.- Тошкент:Ўқитувчи, 1973.-140 б.; Бондарко А.В. Грамматическая категория и контекст. -Л. 1971.

“аёл жинсига мансуб” маънолар опа (А. i =1; Р. i =6) , x отин (А. i =16; Р. i =6) , жувон (А. i =1; Р. i =11) , қиз (А. i =107; Р. i =60) , амма (А. i =4) , момо (А. i =10; Р. i =12) , эна (А. i =64; Р. i =211) , бувиш (А. i =11; Р. i =9) , ойим (А. i =60; Р. i =22) , бикач (А. i =20) . Бу сўзлар ҳам ўз навбатида қуйидагича бўлинади: а) қариндошлик атамалари асосидаги жинс билдирувчи сўзлар. «Оила–қариндошлик терминлари ўзларининг характерли хусусиятларига қараб, қариндошлик терминлари, никоҳ билан боғлиқ бўлган терминларга ажралади. қондошлик тушунчалари она ҳамда ота томонидан қариндошликни ифодалайди» 3 : ота, она, ўғил, қиз, эна, момо, бова, оға, амма, амаки, тоға, хола кабилар. Масалан: Эна , шу гап кўнглингда бўлса... (Алп.42). Э ота , мен сизнинг қулингиздирман (О.21). Келгин, ука , бир ваъдада турайик... (Алп.139). Гап эшитгин, бобо , айтган тилимдан (Алп.341). Никоҳ билан боғлиқ бўлган терминлар эса, у билан алоқадор бўлган умумий тушунчаларни ифодалайди: эр, хотин, келин, куёв, қайним, почча, язна кабилар. Шуни берсам, язна , кўнглинг тўлами? (Алп.262). Қайнимсанда , мен суяшиб турайин (Алп.263). Қултойқулга, янгажон, тегиб қўйма, ёр-ёр. (Алп.377). Бу сўзлар орасидаги фарқ эса, белгининг меъёрдан икки поғона ёки бир поғона пастлиги, меъёрдалиги, меъёрдан бир поғона юқори эканлигидадир. бова, мома, оға, опа сўзларининг маъносини қуйидагича ажратиш мумкин: 1) “қариндош”, 2) “қон-қариндош”, 3) “бевосита“ мен”дан катта 4 ”. Бу маънолар ҳар тўрттала сўз маънолари учун умумийдир. 3 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида вокатив категория. –Тошкент:Фан, 1972.- 58 б.; Нарзиева М. Қон- қариндошлик номларининг компонент таҳлили // Ўзбек тили ва адабиёти, 1986.-№5.- 68 б. 4 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. -Тошкент:Ўқитувчи, 1995.- 65 б.

“ I авлод” маъноси «бова, мома » ни «оға, опа » дан ажратади. «оға» ва «опа» сўзларига “мен” билан бир авлодга мансублик” маъноси хосдир. Демак: бова =қариндош, қон-қариндош, бевосита “мен”дан катта, “ I авлод», эркак. мома =қариндош, қон-қариндош, бевосита “мен”дан катта, “ I авлод», аёл. оға =қариндош, қон-қариндош, бевосита “мен”дан катта, бир авлод, эркак. опа =қариндош, қон-қариндош, бевосита “мен” дан катта, бир авлод, аёл. «Эркак жинсига мансуб» эр, куёв, почча, язна, қайин ; «аёл жинсига мансуб» хотин, келин, янга, овсин сўзлари учун «эркак // аёл», «мендан катта // кичик», «қариндош // бегона» маънолари хос. Бу сўзлар ўзбек тилида жумладан, достонлар тилида ҳам қариндошларга ҳурмат юзасидан ва умуман, ёши улуғроқ нотаниш кишиларга ҳам қарата қўлланилади 5 . б) мурожаат маъноси асосидаги жинс билдирувчи сўзлар: «эркак жинсига мансуб» мард (А. i =24; Р. i =78) , тўра (А. i =; Р. i =30) , бек (А. i =126; Р. i =51) , валламат (А. i =; Р. i =25) , қиблагоҳ (Р. i =2) , султоним (А. i =4;Р. i =2) , бойбачча (А. i =21; Р. i =31) , бекбачча (А. i =7; Р. i =2) , тақсир (Р. i =1) ; «аёл жинсига мансуб» меҳрибон (А. i =28; Р. i =6) , бувиш (А. i =4; Р. i =9) , ойим, қирқин (А. i =42; Р. i =1) , бикач (А. i =20) , бойбичча (А. i =26; Р. i =1) , муштипар (А. i =33; Р. i =1) каби сўзлар маъносида «аёл // эркак», «мендан катта // кичик», «кучли // кучсиз» каби маънолар мавжуд. Аммо “қариндош”, “қон- қариндош”, “бир авлод” маънолари йўқ. Чунки, қон-қариндошлик 5 Ўринбоев Б.Ўша асар,71-бет; Ражабов Н. Қарноб шевасининг лексик хусусиятлари. Сам ДУ асарлари: Янги серия, 102-сон, 1960.- 60 б.

сўзлар парадигмасига бу сўзлар шу белгилар асосида бирорта сўзга зид қўйилмайди. қиёсланг: Ғам ема, бегижон , йўғинг топилар (Рус.440). Хабар бер, бекбачча , қайда борасан (Алп.102). ҳой алплар , эртан чошкагачайин муҳлат берингизлар...(Алп.59 ). қиблагоҳим, валламатим , қулоқ сол! (Рав.72). Арзим бор деди, тақсир ! (О.37). Бу сўзларнинг маъно таркибини қуйидагича беришимиз мумкин: 1) “шахс”; 2) “эркак”; 3)“мен”дан катта”; 4)“достонлар тилига хос”; Ёки: Насиҳат қилмабсан, эна, муштипар ! (Алп.24). Юриб эдик гуллар териб, бувишим, (Рав.45). Берағойсанг, ойим , бизга не бўлар (Алп.54). Бўлак ишни қилма гумон, Дуода бўлгин, меҳрибон (Тўл.162). қўл кўтариб дуо қилгин, қирқинлар (Алп.114). 1)“шахс”; 2)”аёл”; 3)“мен”дан катта”; 4)“достонлар тилига хос” каби маънолар муштипар, бувиш, ойим, меҳрибон, қирқин сўзлар таркибида мавжуд. 2) Киши исмларини билдирувчи атоқли отлар. “Эркак жинсига мансуб” атоқли отлар: Ҳакимбек ( i =41) , Рустам ( i =179) , Равшан ( i =179) , Бойсари ( i =81) , Гўрўғли ( i =29) , Ҳасанбек ( i =211) , Қоражон ( i =289) ва бошқалар. “Аёл жинсига мансуб” атоқли отлар: Барчин ( i =174) , Қалдирғоч ( i =39) , Зулхумор ( i =83) , Гуланор ( i =3) каби. 3) Ҳайвонот, парранда ва бошқа жонзотларнинг жинсини кўрсатувчи сўзлар: бия (А. i =4), бедов (А. i =37; Р. i =8), дўнан (А. i =1), новвос (А. i =1; Р. i =1), лўкча (А. i =1; Р. i =1), нор ( A . i =3; Р. i =25) “Эркакликка мансуб” “Урғочиликка мансуб” (нор) кийик (мода)кийик

ҳўкиз новвос хўроз эркак ғоз қўчқор айғир лўкча (ёш эркак туя) сигир ғўнажин макиён урғочи ғоз совлиқ бия урғочи туя Мисоллар асосида таҳлил қилсак: Барчинойим тўриқ тулпор бедов отига минди (Алп.25) гапида «от» ҳайвоннинг жинс сўзи йўқ. Бунда бевосита ранг, тус, тур маънолари мавжуд. Бир бия бор эди (Рус.256) гапида эса «от» сўзи бевосита «урғочи от»ни ифодалаб келмоқда. Рустам пайдо бўлган куни бу ҳам бир эркак қулун туққан эди (Рус.356) гапида «эркак қулун» сўзи орқали “эркаклик” маъноси ифодаланаяпти. «Қулун» сўзи эса, асосан “ёш” маъносини кўрсатади. От сўзининг мазмуний гуруҳланиш маркази қуйидаги ички қурилишга эга (қаранг: 1- илова). 2. Морфологик воситалар орқали - бу йўл билан жинс маъноси махсус қўшимчалар ёрдамида ифодаланди. қўшимчалар ё эркак исмига, ё аёл исмига қўшилади. Булар: - хон, -ой, -бону, -пошша, - бой, -жон, -бек кабилар. Масалан: Отам деб бобонгни айтма, Ёдгор жон (Алп.341). Бу сўзларни айтиб турган ҳаким хон (Алп.91). Тўрасан Равшан жон , Чамбил элингга (Рав.12). Кампир Равшан хон нинг қадди бастига қараб (Рав.22). “Ёрим - Зулхумор жон ни кўраман” деб (Рав.30). Мисоллар шуни кўрсатадики, достонлар тилида ва халқ тилида -жон, -хон

қўшимчалари ҳам аёллар номига, ҳам эркаклар номига қўшиб ишлатилади 6 . Ўзбек тилида жинс категориясини фарқлаш анча қийин. Фақат айрим сўзлардагина жинс маъноси сезилади. Матнда эркаклар ва аёллар нутқини бир-биридан ажратиш масаласи умумий типологик масала ҳисобланади. Нутқ жараёнида эркак ва аёлликни ифодалашнинг юқорида санаб ўтилган белгилардан ташқари, бир қатор кўринишлари мавжуд. Масалан, аёллар нутқида айрим сўз, иборалар учраб, эркаклар нутқида улар қўлланмайди. Аёллар нутқида алла айтиш, қарғиш ва олқиш иборалар очиқ кўзга ташланади 7 . Хуллас, достонлар тилида жинс билдирувчи сўзлар қўлланилиб, улар услуб ранг-баранглиги учун хизмат қилган. Айрим сўзларнинг ҳозирги кунда қўлланмаслиги адабий тил ва достонлар тили ўртасида алоқа анча узилиб қолганлигига ишорадир. Достонлар тилини синчиклаб ўрганиш тилимиз, адабиётимиз, тарихимизни ўрганишга имкон яратади. Айни пайтда ҳозирги адабий тилимизни бойитади. Келишик категорияси Бош келишик ноль кўрсаткичга эга бўлиб, ўзбек адабий тили учун ҳам, ўзбек халқ достонлари тили учун ҳам умумийдир. Халқ тилининг фонетик қонунларига (сингармонизм ҳодисасига) 6 Ўринбоев Б. Ўша асар, 95-бет. 7 Тухтаева Қ. Аёллар нутқида қўлланган ибораларнинг услубий имкониятлари ҳақида. Услубшунос ликнинг долзарб муаммолари, -Самарқанд, 1999.- 120 б.; Имомов К., Мирзаев Т., Саримсоқов Б., Сафаров О. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. -Тошкент, 1990.-109-112 б.

мувофиқ, келишик қўшимчалари турли фонетик шаклларда талаффуз этилади ва айрим ҳолларда эса нутқ жараёнида баъзи келишик кўрсаткичлари тушиб қолади 8 . Қаратқич келишигининг асосий шакли - нинг (А. i =19; Р. i =9) бўлиб, мен, сен олмошларига қўшилганда – инг (А. i =11; Р. i =8) , - им (А. i =14; Р. i =7) шаклларига эга бўлади. Бойсари нинг қизини ўзи олади, // Биз им қалмоқларнинг иши бекорди (Алп.158). Ой каби оқ юзли ман им нигорим (Ойч.229). Биз инг эллар бунда абгор бўлибди (Алп.34). Офтобойни энаси кийинтиради, // Бужул нинг шаҳрига бирга қайтади (Рус.418). Илгаридан ғамимни емадим, бу ўзбак нинг оти нинг бундай келарини билмадим (Алп.155). Мисолларни қиёслаб кўрсак, қаратқич келишиги кўрсаткичи Бужулнинг шаҳри, ўзбакнинг отининг бирикмаларидаги қаратқич келишиги ноўрин қўлланилиб, фикрга ғализлик киритган. Бужул шаҳри – ўша шаҳарнинг ўзи, Бужулнинг шаҳри – Бужул мамлакатининг бирорта шаҳри маъноларини англатади. Офтобой Бужул шаҳрида яшайди, унинг шаҳарларидан бирида эмас. Ўзбакнинг отининг бирикмаси эса, ўзбакнинг отини шаклида қўлланиши лозим эди. Қаратқич келишиги достонлар тилида белгисиз ҳолда ҳам қўлланади 9 : Тортиб олмоқ ул қўли дан келмайдими?! (Алп.47). Қай чаман булбули , кимнинг улисан (Алп.215). ул қўлидан // Ўғлининг қўлидан, чаман булбули // чаманнинг булбули. Маълумки, оғзаки нутқ қисқаликка интилади. 1-мисолда услуб талаби билан ижодкор қаратқич келишиги белгисиз қўллаган. Қаратқич келишиги олган 8 Ўзбек халқ шевалари морфологияси. -Тошкент:Фан, 1984.- 36-56 б.; Иброҳимов С. Ўзбек тилининг Андижон шеваси. Тошкент: Фан, 1967. -144 б.; Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги, -Тошкент: Ўқитувчи, 1996.- 47 б.; Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. -Тошкент: Фан, 1962.-141-150 б.; Тошкент области ўзбек шевалари.- Тошкент, 1976.- 32-34 б. 9 Ҳозирги замон ўзбек тили. –Тошкент, 1957.- 318 б.

сўз эгалик аффикси олган сўз билан боғланади. Натижада икки қаралмиш юзага келади. 2-мисолда шу ҳолат юз берган ва битта қаралмиш тушиб қолдирилади. Бундан ташқари, асарнинг вазни, унинг мусиқий оҳанги 1-мисолдаги қаратқич келишиги белгисиз келишини талаб этмоқда. Бу ўринда шуни айтиш жоизки, белгили шакл орқали қўлланган сўз воқеа-ҳодисани таъкидлаб, ажратиб кўрсатиш ва таъсирчанликни ошириш, белгисиз шакли орқали ихчамликни, сиқиқликни таъминлаган. Шундай қилиб, қаратқич келишигида келган отлар белгиси ва белгисиз қўлланилади. Бундай вақтларда отларнинг қаратқич келишиги ёки тушум келишиги шаклида эканлиги қаралмишдаги эгалик қўшимчаси ёки шу от билан боғланиб келган феъл орқали аниқланади. Тушум келишиги аффиксининг достонларда бир қанча фонетик вариантларга эга бўлиб, - ни (А. i =16; Р. i =19) ,- ди (А. i =11; Р. i =9) ,- ти (А. i =15; Р. i =4) , -н (А. i =13; Р. i =4) , - ин (А. i =3; Р. i =9) кўрсаткичлари ишлатилади 10 . Масалан: Отни силаб кўп парвариш қилади, // Тараққос қип от ўйнаб туради, // От сағриси н бул канизлар силади, // Бойчибор ни хўб абзаллаб бўлади (Алп.84). Келиб обод қилган кирдикорингни, // Йиғлатмагин эна, ғамхўрларинг ди , // Сен бориб оларсан излаб ёринг ди , // Келиб обод қилгин ўсган шаҳринг ди (Алп.85). Кам-кам ўзи н тузатди, // Гардани ни узатди, // қулоч ин қайчилатди, // Сувлиғ ин қатирлатди (Рав.18). Устидаги валламат ти , // Кўнгли ойдин, беғубор ди (О.49). Тушум келишиги ҳам белгили ва белгисиз ҳолатларда қўлланади. Масалан: Бу сўздайтиб Барчин сулув туради, // Жапсар 10 Ҳозирги замон ўзбек тили. –Тошкент, 1957.- 319 б.

ёпиб Чилбир чўлга қаради (Алп.116). Бошимдолиб , ака, бундан жўнайин (Алп.58). Менопкелдинг одамларга еткариб (Рус.428). Мисолларда сўзларнинг қўшилиб талаффуз қилиниши натижасида тушум келишиги қўшимчаси тушиши, қисқаруви юзага келган. Адабий меъёрдан чекиниш халқ оғзаки ижоди материалларида, шеваларда ва сўзлашув нутқида учрайди. Жўналиш келишигининг кўрсаткичи адабий тил ва фольклорда – га (А. i =12; Р. i =11), - ка (А. i =7; Р. i =8), - қа (А. i =19; Р. i =10) , -ғ а (А. i =1; Р. i =1), - на (А. i =6; Р. i =8) , - а (А. i =11; Р. i =9) шаклларида ишлатилади 11 . Масалан: Билмайман, хонга не бўпти, // Келар вақти кеч ка тортди (Алп.114). Чорсисин туёқ қа ёзиб солади (Алп.156). Жамолинг ўхшайди осмонда ой ға , // қошингни ўхшатдим эгилган ёй ға (Алп.103). Жами қўшинига: "Турон ға ёвлаб борамиз, олти ой йўл юрамиз, озиқ-овқатини, ёв-яроғини ғамласин" – деб хабар юборди (Ой.9). Рози бўлиб мен ҳам тақдир иши на , // Одам бўлсанг, бери келгин қошим а (Алп.91). Жўналиш келишигининг кўрсаткичи кишилик олмошларнинг I , II , III – шахс бирлик шаклларига эга бўлади. Улар бирга қўлланганда эса, маған , саған , уған шаклларида қўлланади 12 (қаранг: "Олмош" бўлимига). Жўналиш келишиги вазифасини қаратқич келишиги қўшимчаси бажаради. Тилшуносликка оид адабиётларда жўналиш келишиги ва ўрин келишикларининг муносабати 13 , бири ўрнида иккинчисининг ишлатилиши 14 ҳақида фикр-мулоҳазалар баён 11 Ҳозирги замон ўзбек тили. –Тошкент, 1957.- 321 б. 12 Исхаков Ф. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, II , Морфология, -Москва, 1957; Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. -Тошкент: Фан, 1962.- 247 б. 13 Қўнғуров Қ. Стилистика имени существительного в узбекском языке. -Ташкент, 1983.- с.65-66. 14 Данияров Х. Опыт изучения джекающих диалектов в сравнении с узбекском литературном языком.- с.190- 191; Шоабдураҳмонов Ш. Карлукское наречие узбекского языка. -Ташкент, с.85-86; Зияева И. Дательный падеж в узбекском языке: Автореф.дис…канд.фил.наук. -Самарканд, с.7.

қилинган. Масалан: Мен қартайдим, болам, қайда борасан, // Ёлғизсан-да, бориб нима қиласан (Алп.208). қайда борасан // қаерга борасан. Қисқарув ҳодисаси юз берганда айрим сўз бирикмалари яхлит сўз ҳолида талаффуз қилинаверади. Бундай пайтда келишик қўшимчалари ҳам қисқарувга учрайди. Масалан: Ўртаголиб ейик анинг гўшини, // Шуйтиб қилсак ўзбакларнинг ишини (Алп.139). Боғдочилган гулғунчалар, // Гулга ярашган думчалар (Алп.134). Ўрин-пайт келишигининг қўшимчаси – да (А. i =32;Р. i =29) , - та (А. i =11;Р. i =9) , - а (А. i =4;Р. i =2) шаклларида ишлатилган. Масалан: "От босмаганни той боссин", - деб юрган шўрли, қулунидан айрилиб, юраги тойрилиб, менинг доғим а куйиб, сочини юлиб юргандир (Ой.17). Аввал қулоқ солгин айтган тиллар а , // Сенга тақдир қилмас Барчин гуллар а, // Чопа берсанг олтойчалик йўллар а (Алп.123). Биринчи мисрадаги – а жўналиш келишигини, иккинчи мисрадаги – а таъкид юкламаси, учинчи мисрадаги ўрин-пайт келишигини ифодалаган. Услуб талаби билан жўналиш келишиги, ўрин келишиги ва юклама омонимия ҳосил қилади. Бунга, аввало, қўшимча бошидаги товушнинг тушиб қолиши сабаб бўлади, шеърнинг қофиясини сақлаб қолиш эса иккиламчи ҳодисадир. Чиқиш келишигининг қўшимчаси – дан (А. i =31; Р. i =21) , - дин (А. i =12; Р. i =9) , - тин (А. i =14; Р. i =6) , - нан (А. i =13; Р. i =7) шаклларида учрайди 15 . Масалан: Бойчибори ем емайми қўлинг нан , // Вакиллари савол сўрар тилинг нан (Алп.100). Аввал 15 Ҳозирги замон ўзбек тили. –Тошкент, 1957. – 324 б.

бормоқ керак хоннинг қошига, // Беш кунлик ишкорни хон дан тилайик (О.23). Душман кўрса сира қолмас дармони, // Рустам сифат болам, қай дин бўласан? (Рус.378). Офтобойимнинг камоли, // Ой дин ғолибдир жамоли (Рус.419). Матнда чиқиш келишигининг белгисиз ҳолати ҳам учрайди. Масалан: У кетган сўнг, мен сизни зиндондан чиқариб олсам, менга нима берасиз? (Ой.18). Сен кетган сўнг қонлар йиғлаб қолганман (Алп.302). кетган сўнг// кетгандан сўнг. Бундай конструкциялар, асосан, [сўз+кўмакчи] қолипининг ҳосиласидан ҳосил бўлади ва адабий меъёрга зиддир. Чиқиш келишиги ва ўрин келишиги кўрсаткичлари алмаштириб қўлланган ҳоллари учрайди Масалан: қирқин қизлар пайровинда бўлади, // Иззатида бекнинг кўнгли тўлади (Алп.136). Бу ўринда ўрин келишиги қўшимчаси ноўрин қўлланган ва натижада фикрда норавонлик, ноаниқлик юзага келган. «қизлар иззатидан бекнинг кўнгли тўлади» шаклида қўллаш лозим. Достон тилида шева унсурлари бадииятни тайин этувчи асосий омил бўлганлиги сабабли, келишикларнинг деярли барчаси алмаштириб, бири ўрнида бошқаси қўлланилади. Достонлар тилида келишик қўшимчаларининг миқдор жиҳатдан кўп бўлиши уларда оҳангдошликни таъминлаш устиворлиги билан изоҳланади. қўшимчаларнинг хилма-хил кўринишларга эга бўлишдан қатъий назар ўзбек халқ достонлари тилида ўзбек адабий тилидагидек олтита келишик мавжуд. Умуман, келишикларнинг ўзига хос хусусиятлари, уларнинг бошқа воситалар билан синонимияси достонлар тилида

экспрессивлик, таъсирчанликни таъминловчи восита сифатида стилистик нозикликларни ифодаловчи восита бўлиб хизмат қилган. Эгалик категорияси Эгалик категориясининг кўрсаткичлари ўзбек халқ достонлари тилида адабий тилидаги шакллар сингари бир хил бўлса-да, стилистик жиҳатдан фарқланади. Эгалик аффикслари уч шахснинг бирлик ва кўплик шаклларига эга бўлишидан ташқари, ўзи бирикаётган сўзнинг турли кўринишларида қўлланиши мумкин: сўзнинг унли ва ундош билан тугалланиши, эгаликни олган сўз олдидан алоҳида қаратувчининг бўлишини талаб қилмайди. Масалан: Баҳра тоғида Оқработда эна м билан икки тозим қолиб эди (Рус.421). Рустам ов овлаб келади, эна си пишириб беради (Рус.395). Эна нгиз суратида бўлиб, сизга бир мастон келибди (Рус.432). Матнда эгалик қўшимчалари билан ҳосил қилинган вокатив шакллар кенг ишлатилган. Эгалик қўшимчаси қўшилиб вокатив шакл ҳосил қилганда чақириш, мурожаат, ундаш маъносини билдиради ва матнда II шахсни кўрсатади 16 . Масалан: юлдузим, чироғим, қундузим, арслоним, болам, жоним, тўрам каби. Бундай сўзлар эгалик қўшимчасисиз келса ўз дастлабки маъносида қўлланади. Эгалик қўшимчаси орқали эса сўзловчининг асосий мақсади ифодаланиб, нутқнинг эмоционал- экспрессив қиммати оширилади 17 . Бундай пайтда эгалик 16 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида вокатив категория. -Тошкент: Фан, 1972.- 32 б.; Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. -Тошкент: Фан, 1991.-114 б. 17 Қунғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. -Самарқанд, 1978.- 34 б.

маъносидан кўра мурожаат маъноси кучаяди: Ў, бувуш им ! (Ой.15). Э ёр им , севгил им , обод рўзғор им (Рав.65). ҳам ўғлим, ҳам қизим, бирдан-бир ёлғиз им , сув тагидан чиққан қундуз им – Сувон деган чўлпон юлдуз им бордир (О.62). қўлимдаги қўзичоғ им , алла, Ўйнасам, суйғунчоғ им , алла (О.68). Мисолларда келтирилган бувишим, ёрим, севгилим, обод рўзғорим, ўғлим, қизим, қундузим, юлдузим, қўзичоғим, суйғунчоғим каби сўзлар [от+ЭК] қолипида ҳосил қилинган бўлиб, шундан ўғлим, қизим сўзларида эгалик маъноси мавжуд. қолган сўзларда вокатив маъно ҳурмат, мурожаат каби маънолар воқелашган. Масалан: қўзичоқ сўзи ўз маъносида қўлланганда " мол", "жинси ноаниқ", "ёши кичик " ифода маъноларда воқеалашади. Матнда эса, метафорик қўлланиб, " болаларга мурожаат", "оғзаки услубга хослик", "кўтаринкилик " каби маънолар билан белгиланади. Яъни кичиклик ёқимтойлик белгиларига асосланиб туриб бу ном инсонга кўчирилади ва нутқда самимийлик, таъсирчанлик, ифодалиликни таъминлаш учун хизмат қилади. Эгалик категориясининг қаторига ёнма-ён келган - и, - си, ҳамда мавҳум эгалик қўшимчаси саналувчи - ники шакллари ўзбек адабий тилида ҳам, достонлар тилида ҳам учрайди. Масалан: ҳар қайсиси эди мисли айдаҳор, // Ўлиб кетди бунда шундай зўрабор (Алп.198). Қайсиси сўзидаги биринчи – си ва - и ўзакка шу қадар сингиб кетганки, уларни фақат тарихий-этимологик жиҳатдангина кузатиш

мумкин 18 . Чўпон отнинг кўнгл и даги си ни билди (О.54). Мисолда эгалик қўшимчаси кетма-кет ишлатилиб, кучайтириш-таъкид маъносини ифодалаган. Умуман, (-и)+(-си) шаклининг қўлланиши, биринчидан, экспрессив-стилистик хусусият билан иккинчидан, лексикализация ҳодисаси билан боғлиқ бўлиб, улар маънони кучайтиришга хизмат қилади 19 . От ва олмошларга қўшилиб, мавҳум эгалик маъносини -ники қўшимчаси ҳам ифодалайди. Масалан: Эгаси бўлса, мен бу жойда турмайман. // Душман ники , дўст ники ми билмайман (О.21). Бул ўзбекнинг оти кейин қолади, // Барчинойим фақир ники бўлади (Алп.150). Достонлар тилидаги эгалик қўшимчалари адабий тилдаги эгалик шаклларига яқин туради. Лекин нутқ жараёнида вужудга келган турлича функционал-стилистик вазиятлар эгалик қўшимчанинг ўзи бирикиб келаётган бирликлар семантик маъноси ва оттенкаларининг кенгайиб боришига сабаб бўлади. Кўплик категорияси Кўплик категорияси предметлар сонининг бирдан ортиқлигини билдиради. Ўзбек халқ достонлари тилида кўплик категорияси қуйидаги лексик-грамматик қўшимчалар воситалар асосида ифодаланади: 18 Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков.- Л, 1977.- с.74; Гулямов Я.Г. Из наблюдений над морфологий ташкентского говора. Ўзбек диалектологиясидан материаллар, I , 1957.- 199- 200 б.; Ўзбек халқ шевалари морфологияси. -Тошкент: Фан, 1984.- 26 б. 19 Ўзбек халқ шевалари морфологияси.-Тошкент, 1984.- 26 б.; Назаров К. Эгалик аффиксларининг -иси формаси ҳақида. ТошДУ илмий асарлари. -Тошкент, 1962.- 39 б.; Мирзаев М. Ўзбек тилининг Бухоро группа шевалари. -Тошкент, 1969.- 46 б.

1. Кўплик категориясининг махсус қўшимчалар воситасида ифодаланиши. а) отларда кўплик шаклнинг ясалиши: Кўплик –лар (А. i =876; Р. i =265) қўшимчаси билан ҳосил бўлади. -лар қўшимчаси от, олмош ва отлашган сўзларга қўшилади. Масалан: Не гўзаллар кўзин ёшлаб боради (Алп.164). ..ҳар иморатлар, пештоқлар, меҳмонхоналар , иморат устига бир озода жойлар бир-биридан тоза, борича солиниб қилинган андоза; ҳар бир айвон-кайвонлар фалакка юзланади (Рав.23). Халойиқлар кўкка боқиб қаради (Алп.164). Мисоллардаги гўзаллар, иморатлар, пештоқлар, меҳмонхоналар, жойлар, айвон- кайвонлар, халойиқлар каби турдош от сўзлар маълум боғли қуршовда сон жиҳатдан ҳам фарқланади. Гўзал, иморат, пештоқ, меҳмонхона, жой, айвон-кайвон, халойиқ сўзларига «умумий» маъноси хос, -лар қўшимчаси қўшилгандан сўнг «бир неча» маъноси воқеалашади. Гўзаллар сўзи да соф кўплик маъноси мавжуд эмас. Гўзал сифати отлашиб, «бир неча гўзал қизлар» маъноси, яъни «кўплик+ўхшашлик» маъноси ифодаланган. Айвон-кайвон каби жуфт сўзларда «шу икки ўзакдан англашиладиган ва шунга ўхшаш, яўин бўлган бошқа предметлар» деган маъно ифодаланади. –лар кўрсаткичини олмай туриб кўплик, яъни «бир неча» маъноси англашилади. Агар диққат билан эътибор берсак, сўзда лексик йўл билан ифодаланган кўплик эмас, жамлик маъноси ифодаланган. Бундай негизга – лар қўшилса, маънода «умумлашиш», «кенгайиш», «кўплик+жамлик+бир неча» маъноси бирлашади. Халойиқ сўзи «кўплик», «умумий»

маъноларини воқелаштирмоқда. – лар қўшилгандан сўнг боғли қуршовда «кўплик+ ҳар бири» маъноси ифодаланган. От ясовчи –дош (А. i =7; Р. i =3) , -зор (А. i =2; Р. i =3) қўшимчалари ёрдамида кўплик ифодаланади: Одам борини билмай, ҳеч кимни кўрмай, кетаверди тинмай, мева зор лар оралаб бораверди (О.19). Ўлдирди бу чангал зор да чоптириб (Рус.444). Неча кунлар бўлдик бирга ҳам йўл дош , // Бир-биримиз билан бўлганмиз сир дош . (Рус.438). б) феълларда кўплик шаклнинг ясалиши: Сон категориясини ифодаловчи -лар қўшимчаси иштирокида. Масалан: Равшанни дорнинг остига олиб борди лар (Рав.59). Зулхумор ойнинг теварагида беш юз сарбоз қоровул қўйиб, жуда эҳтиёт қилиб ётаберди лар (Рав.59). Шахс-сон категориялари ифодаловчи -миз, -сиз, -дилар (ҳозирги замон шакли), -к, -ингиз, -дилар (ўтган замон шакли) қўшимчалари иштирокида: Сизлар кўнглингизга оғир олма нгиз (Рус.438). Зулхуморни сенга бера миз , подшога куёв ўғил қила миз , десак (Рав.59). Яна сиздан тилай миз : қирқ кун муҳлат берса нгиз , шу болани зиндон қилса к.. (Рав.59). Биргалик нисбат ифодаловчи - ш, -иш қўшимчаси иштирокида: Кун чиқиб чошка вақти бўлганди, // Кўп бир текис майдон чўлга ет иш ди, // Бари отларни чопмоқ бўлди бу дўстлар, // Биёбонни кўриб ҳавас қил иш ди (О.29). Буларнинг орқасида уч юзча қизлар ўйна ш иб, бир-бирови билан ол иш иб, биров-бировининг бўйнига қўл сол иш иб, бариси

бирдай, ҳурдай бўлиб, ўйнаб кул иш иб, бир-бирини мушк-анбар собунлар билан ур иш иб ўтаберди (Рав.37). Кўпликнинг ноль шакли асосида: Хазон бўлиб боғда гуллар сулибди (Алп.132). Майдон чўлда бирдай бўлиб, // қирқ азаматлар жўнади (О.29). қизлар дарёдай тўлиб қолди, нечовининг ичи куйиб қолди (Рав.49). 2. Кўплик категориясининг махсус қўшимчаларсиз ифода этилиши. Бунда кўплик категория от, сифат, феъл ва бошқа сўз туркумлари билан ифодаланади. Яъни кўплик маъноси сўз ўзагининг ўзида ифодаланади. Бу қуйидагича: кўплик маъноси сўз ўзаги от сўзларидан бўлганда: Масалан: халойиқ (А. i =9; Р. i =4) , эл (А. i = Р. i =) , лашкар (А. i =28; Р. i =1) , жуфт, пода (А. i =1; Р. i =1) , жала (А. i =1), фуқаро (А. i =5; Р. i =1) , халқ (А. i =7) каби. Сурук ларим қолди баланд дарада,// Бориб келгунча қараб туринг, садаға (О.18). Барча халойиқ йиғилиб,// қатор бўп кўприкдан ўтди (Рус.419). Тозиларнинг кўзда ёши сел бўлар (Рус.428). Кўз ёши жала дай кетиб боради (Рус.429). Чувуллаб фуқаро, халқи келади (Алп.34). Бундай сўзлар шаклан бирлик шаклда бўлса ҳам, кўплик, жамлик маъносини ифодалайди. Сифат сўзлари ёрдамида «кўплик, кенглик, мўллик» маънолари англашилади: ададсиз (А. i =6) , бепоён, сероб, беҳад (А. i =4) . Ададсиз молини ҳайдаб боради (Алп.31). Беҳад молни бу шаҳардан оламан (Алп.201). Даркори йўқ бизга бепоён элди (Рус.352). Гар очилган гулзор боғим, // Сувлидир сероб булоғим(О.33).

Кўплик категорияси олмошлар воситасида юзага чиқади: биз . Масалан: ҳам сени биз ларга бериб, Орзижон, // Олиб кетди бу отангнинг ўғлини (О.11). Биз нинг шаҳримизни аждаҳор олган (Рус.398). Белгилаш олмошлари билан: ҳамма (А. i =45;Р. i =5) , жами (А. i =7; Р. i =6) , барча (А. i =23; Р. i =1). Ғамгин бўлманг, сизникидир ҳамма с и (О.20). Ҳамма ҳам кўрикдан ўтиб, // Соп бўлди келган одамлар (Рус.419). Барча халойиқ йиғилиб, // қатор буп кўрикдан ўтди (Рус.419). Мана лайлак жами қушга сухангар бўлиб айтиб ўтирибди экан (Рус.395). Сўроқ олмошлари билан: неча (А. i =220; Р. i =36) , қанча (А. i =78; Р. i =19) . Масалан: Неча кунлар элу халққа тўй бериб (Рус.420). Шундай қилиб, неча шаҳарни кўрди (Рус.438). Озгинамас, қанча сувсиз чўл юриб (Рус.442). Қ анча сўқим, қанча қўйни сўйдирди, // Неча ерда энди, учоқ уйдирди (Рус.444). Кўплик категориясининг сон билан ҳосил қилиниши ҳам мавжуд. Масалан: У чашмазорда ўн тўрт чўпон қўй суғорарди (О.17). Тўқсон кундан бери сен ҳам келишгин (Алп.118). Иккам тўқсон қўрғонни мен сўрайман (О.24). Болам, менинг олти ўғлим бор эди, // Олтови бир олти аждаҳор эди, // Олтов идан подшо ҳам қўрқар эди, // Олтови ҳам подшойи тождор эди (Рав.24). Жуфт сонлар лексик кўплик маънони ифодалаш билан бирга «кўплик+чама-тахмин» маъносини ҳам юзага келтирган. Шундан қараса, икки юзча сатта бўз бола, катта ходанинг учига бир катта чопонни бойлаб, мойга ботириб, машъал қилиб ёқиб келаётипти (Рав.37). Барчинойга уч-тўрт оғиз сўзим бор (Алп.205). Э, эна,

менинг бугун кечга қолганим, бир дўстим учта-тўртта меҳмони бор экан (Рав.37). Кўплик категориясининг равиш билан ифодаланиши: беҳисоб, кўп (А. i =377; Р. i =67) , анча (А. i =24; Р. i =3) , бисёр каби сўзлар предметларнинг сон ёки миқдор жиҳатдан «бир қанча», «катта» эканлигини билдиради. Масалан: Кўп йил бўлди мен ўқидим хатимни,// Устозга кўп қ илдим мен хизматимни (О.25). Шунда йўл юрса ҳам мўл юриб (Рус.439). Оғзинг тўлганича сол қалинингни, // Бисёр қилгин қариганда молингни (О.8). Ўзбек тилидаги сўзларда редупликация кенг тарқалган бўлиб, асосан, лексик ярусга оид бўлади 20 . Бу ҳолат достонлар тилида ҳам яққол кўзга ташланади. Редупликация, яъни такрорий ва жуфт сўзлар ёрдамида кўплик категорияси юзага келади. Кўплик маъноси жамликни билдирувчи такрорий сўзлар орқали шаклланади: Кеча- кундуз (А. i =24; Р. i =4) , катта-кичик (А. i =27; Р. i =1) , бола-чақа (А. i =2) , писта-руста (А. i =1; Р. i =2) , бориб-бориб (А. i =4; Р. i =1) , даста-даста (А. i =6; Р. i =4). Масалан: Кўздан ёшим кеча-кундуз тизилди (Рус.424) (жуда кўп йиғлаш маъносида). Катта-кичик шунинг гапин гапирар (Алп.242) ( катта-кичик -турли ёшдаги кўпчилик одам маъносида). Бола-чақа йиғлаб қолди, ўлдик, деб (Алп.34) ( бола-чақа - оила аъзолари маъносида). Писта-руста , қандолатни ташлади (Алп.218) ( писта-руста- писта билан бирга бошқа емишлар ҳам борлиги маъносида). Бориб-бориб бир замон жон энади (Рус.433) ( бориб-бориб - вақт давомли, кўп ўтганлиги маъносида). қоразулфин эшилгандир тол-тол (Рус.439) ( тол-тол – соч ўримининг жуда кўп эканлиги маъносида). Халқдан йиғилган 20 Бўронов Ж.Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. -Тошкент, 1973.- 130 б.

тўсат-тўсат, даста-даста лашкар тарқаб кетган (Рус.356) ( тўсат-тўсат, даста-даста – беҳисоб, жуда кўп лашкар маъносида). Кўринадики, кўплик категорияси грамматик ва лексик кўплик ҳосил қилувчи воситалар ёрдамида ифодаланади. Улар нафақат кўплик, балки «бир қанча», «кўплик+ўхшаш», «кўплик+жамлик», «кўплик+чама-тахмин» каби маъноларни юзага чиқаради. Бу эса, кўплик категорияси услубий восита вазифасини бажариши, луғавий ва услубий имкониятларининг кенглигидан далолат беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Тошкент : « Ўзбекистон », 1998. –524 б . 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кўмакчилар ёрдамида сўз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДУ асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Достонлар тилида умумий нокатегориал маьнога эга булган сузлар ( кумакчи, сон кумакчи, функционал, богловчи, тенг богловчи )

Достонлар матнида алохида гурухни ташкил этувчи сузлар ( достонлар матнида модал сузлар, ундов

Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi )

Тожик адабиёти

Миф ва ижодий жараён