Ботаника фанининг предмет мақсад ва вазифалари - Литература - Рефераты

Ботаника фанининг предмет мақсад ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB

Ботаника фанининг предмет мақсад ва вазифалари Режа: 1. Ўсимликларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти 2. Ботаника фанининг ривожланиши 3. Ўсимликлар морфологиясининг йўналишлари 4. Тубан ва юксак ўсимликлар 5. Ўсимликларнинг кўп йиллар давомида ўсиш хусусиятлари 6. Ўсимликлар танасининг сувдан қуруқликка чиқиши билан дифференциациялашуви 7. Органларнинг пайдо бўлиши 8. Симметрия

Ботаника – ўсимликлар ҳақидаги уларнинг тузилиши , тарқалиши , ривожланиши , ҳаётий фаолияти , кишилик жамияти ва хўжалик учун аҳамиятини ўрганувчи фандир . Ботаника – (юнонча «ботане» ( botane ) - ўсимлик, кўкат, ўт деган сўздан олинган) биология фанининг бир бўлими бўлиб, зоология билан биргаликда ер шарида тарқалган тирик мавжудотларни ўрганади. Ўсимликлар ва ҳайвонлар организмлари ҳаётнинг қадимий оддий шаклларидан пайдо бўлган ва шунинг учун тирик организмларга хос бўлган барча хусусиятларга (моддалар алмашинуви, таъсирланиш, озиқланиш, кўпайиш, ўсиш, ривожланиш ва бошқ.) эга. Лекин ўсимликлар, ҳайвонлар ҳамда бошқа тирик мавжудотлар ўртасидаги чегаралар тўғрисида турлича қарашлар мавжуд. Бактериялар ва кўк-яшил сув ўтлари бошқа тирик мавжудотлардан ўзларининг тузилиши, ҳаётий жараёнлари билан кескин фарқ қилади. Шунинг учун уларни айрим прокариотларга ажратилган. Прокариотларда (Юнонча про-олдин, карион- ядро) шаклланган ядро бўлмай, митоз, мейоз, жинсий кўпайиш жараёнлари кетмайди. Бу эса уларнинг бошқа ядроли – эукариот организмларга (эу – ҳақиқий, яхши, карион - ядро) нисбатан жуда содда эканлигини кўрсатади. Прокариотлар ер юзида 2-3 миллиард йил олдин пайдо бўлганлиги аниқланган. Барча тирик организмлар учун хос хусусият – ташқи муҳит билан доимо моддалар алмашиниб туришидир. Бу икки бир-бирларига қарши лекин бир-бирларидан ажрала олмайдиган жааёнлардир: 1) организм ташқи муҳитдан моддаларни ютиб танасининг таркибига кирадиган моддаларни синтезлайди (ассимиляция жараёни); 2) организмда доимо моддаларнинг чириши ва ажралиши мавжуд бўлиб туради (диссимиляция жараёни). Бу икки жараённинг келишиб ишлаши натижасида организм ўзининг шаклини ва узвийлигини сақлайди. Кўпчилик ўсимликлар фотосинтез хусусиятига эга бўлган яшил рангли пигмент – хлорофиллни (хлорос – яшил, филлион - барг) сақлайди.

Фотосинтез жараёнида биринчидан қуёш нури энергияси ютилади ва ўсимликда яширин энергияга айланади. Иккинчидан шу энергия ҳисобига яшил ўсимликлар ташқи муҳитдан сув ва унда эриган анорганик бирикмалар ва карбонат ангидриди олиб, органик моддаларни синтезлайди. Бу хусусиятларига асосланиб яшил ўисмликларни автотрофлар (юнон. автос – ўзи, трофе – озиқ) организмлар дейилади. Фотосинтез вақтида пайдо бўлган органик моддаларни ўсимликлар икки хил йўл билан фойдаланади: 1) танасининг таркибига кирадиган мураккаб моддаларни ҳосил қилишда бирламчи материал сифатида 2) нафас олганда ажралиб чиқадиган энергияни ҳосил қилишда. Автотроф ўсимликларга қарама-қарши ҳайвонлар танасида анорганик моддалардан органик моддаларни ҳосил қила олмайди. Улар ўсимликлар ҳосил қилган тайёр – органик моддалар билан овқатланади ва танасида уларнинг энергиядан фойдаланиб қайта ишлаб чиқаради. Шунинг учун уларни гетеротроф (юнон. – гетерос – бошқа) организмлар дейилади. Гетеротроф организмларга ҳайвонлардан ташқари замбуруғлар, бактериялар ва баъзи хлорофиллсиз организмлар киради. Ер юзида моддалар алмашинишида ўсимликлар, ҳайвонлар ва микро организмлар ўртасида чуқур боғланишлар мавжуд. Ўсимликлар фотосинтез вақтида ҳайвонлар ва ўсимликларнинг ўзларини нафас олиши учун муҳим бўлган эркин кислородни ажратади, ҳайвонлар нафас олганда ажралган карбонат ангидридидан ўсимликлар фотосинтез жараёнида фойдаланади. Ўсимликлар тупроқдан оладиган минерал моддалар, уларни истеъмол этган ҳайвонларнинг қолдиқларини замбуруғлар, бактериялар ёрдамида парчаланиши натижасижа пайдо бўлади. Улар ўсимликларни илдизи орқали тупроқдан шимиб танасининг тузилишига қатнашади. Шундай қилиб бактерия ва замбуруғлар ерда моддаларнинг узлуксиз айланиб туришида катта аҳамиятга эга. Ўсимликларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти. Ўсимликлар инсон ҳаётида жуда катта аҳамиятга эга. Ҳозиги вақтда тахминана 2000 яқин

ўсимликлар тури экилади; лекин кенг майдонларни хўжалик учун катта аҳамиятга эга бўлган унча кўп бўлмаган ўсимликлар турлари эгаллайди. Дунёда озиқ-овқат рациони сифатида буғдой, шоли, маккажўхори катта аҳамитяга эга бўлса, камроқ арпа, тариқ, сули ва бошқа дон-экинлар фойдаланилади. Кўпгина сабзавот, мевали ва техник ўсимликлар маданийлаштирилган. Ўсимликларсиз инсон ҳаётини тасавур этиб бўлмайди. Ўрмонлар қурилиш материаллари қоғоз, мебель саноат учун ёғоч беради, Ўтлоқлар, дашт зоналари, ярим чўллар, тоғлар, яйловлар хатто чўл ўсимликлари ем- хашак ҳисобланади. Ботаника ўзининг амалиёти жиҳатидан тиббиёт, қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг турли соҳалари билан узвий боғланган фондир. У ўсимликшуносликни илмий асосларидан биридир. Масалан: ўғитлардан фойдаланиш учун ўсимликларнинг минерал озиқланиш усулини ўрганиш зарурдир. Янги сортларни маданийлаштиришдан олдин бир қанча авлодларини хусусиятлари ўрганилади, кўпинча чатиштириш учун ёввойи турлардан фойдаланилади. Доривор, техник, ем-хашак ўсимликларнинг табиий заҳираларидан фойдаланилади, улардан кўпчилиги маданийлаштирилмоқда. Табиий ўсимликлар қоплами ерда газлар алмашинишида, сувни мувозанатини сақлашда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, тупроқни бузилишидан ҳимоя қилади, уни минерал моддалар билан бойитади ва шу билан тириклик дунёсининг мавжудлигини таъминлайди. Ўсимликлар дунёсини ҳимоя қилиш . Қадимдан инсонларнинг табиатга ўйламасдан таъсири турли халокатларга, тоғ ёнбағирларининг ювилишига, тошқинларга, чўлларнинг пайдо бўлишига олиб келди. У пайтда бундай халокатлар аҳолдиси зич жойлашган баъзи давлатлар билан чекланган. Ҳозирги кунда инсонлар табиатга шу қадар қаттиқ таъсир кўрсатмоқдаки, натижада бутун планетада ҳаёт хавф остида қолиши мумкин.

Биосферани қайтариб бўлмайдиган бузилишига олиб келадиган сабаблардан бири ерда аҳолининг тез ўсиши, уларнинг талабини ошиши ва техниканинг кучли ривожланиши. Аҳолининг ўсиши биосферанинг бузилиши учун муҳим сабаб бўлиб ҳисобланмайди албатта, бунда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини жуда кўпайтиришга мумкинлик туғдирилади. Бунинг учун биринчидан қишлоқ хўжалик экинларини яхши навларини экиб ҳосилини кўпайтириш, иккинчидан экин майдонларини ошириш, зараркунандаларга, кемирувчи ҳайвонларга, маданий ўсимликларни касаллантирувчи бактериялар, вируслар ва замбуруғларга қарши курашиш муҳим аҳамиятга эга. Саноатнинг кучли ривожланиши табиий ландшафтларнинг бузилишига олиб келмоқда. Ер юзида табиий ўсимликлар қоплами бузилмаган ерлар жуда кам қолган. Турли таъсирлар натижасида ўсимликларнинг типии ўзгарган ерлар аввалги ҳолатига қайта олмайди. Табиатдан оқилона фойдаланиш, уни ҳимоя қилиш, биологик мувозанатни сақлаб қолишга ва табиатни бойитишга олиб келиши мумкин. Биосфера бир бутун, бўлинмас унинг бир жойини бузилиши барча биосферага таъсир этади. Масалан, дунё океанининг нефт билан ифлосланиши, ядро портлашлар, балиқларни ҳаддан ташқари кўп тутиш, ўрмонларни кесиш ва бошқалар. Шунинг учун ҳозирги кунда табиатни қўриқлашда ҳалқаро келишувлар жуда муҳим аҳамиятга эга. Табиий ўсимлик майдонларини, ноёб ва йўқолиб кетиш арафасида турган ўсимликлар турларини ҳимоя қилишнинг бирдан бир йўли қўриқхоналар буюртмалар ташкил этишдир. Кишилик дунёсининг ва техника тараққиёти даражасининг талабига биноан кўп асрлар давомида Ботаника фани турли йўналишларда ўргани лади . Ўсимликлар ҳаётини турли томондан ёритиб бориш ҳақида билимлар тўпланди ва уларни ўрганиш усуллари янада кўпроқ мукаммаллашди.

Ҳозирги вақтда ўсимликлар дунёсини ҳар томонлама ўрганувчи Ботаника фани алоҳида-алоҳида бўлган бир қанча бўлимларни: морфология, анатомия, систематика, ўсимликлар экологияси, фитоценология, ўсимликлар географияси, полеоботаника ва бошқаларни ўз ичига олади. Бу бўлимларнинг ҳар бири ўз соҳасида ўзига хос услублар ёрдамида бажарилган илмий тадқиқотларга эга. Морфология (юнонча - morphe - шакл, logos - ўрганиш) ўсимликларнинг ташқи ва ички тузилишини, айрим органларининг шаклларини, уларнинг ташқи муҳитга боғлиқ ҳолда ўзгаришини ўрганади. Морфология ботаника фанининг энг йирик ва қадимий бўлимларидан бири бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги вақтда ўсимлик органларининг шаклланиши ва ривожланиши икки йўналишда ўрганилади: 1) Ҳар-бир туп ўсимликнинг шахсий тараққиёти, яъни уруғнинг униб чиқишидан, майсаларнинг ўсишидан бошлаб, то ўсимликда янги уруғ ҳосил бўлгунча ва кейинчалик ҳаётнинг охирги босқичигача бўлган давр (онтогенез), ҳамда 2) бир систематик гуруҳларга мансуб бўлган турларининг тарихий тараққиётидир (филогенез). Мофология фанини ўрганиш XIX ва XX асрларда авж олди ва унинг ривожланиши натижасида ҳамда унинг заминида янада ихтисослашган цитология (юнон. sytos – най - ҳужайра) ва анатомия (юнон. аnatome - бўлаклаб кесиш) бўлимлари шаклланди. Цитология – ҳужайра, унинг тузилишини ва ҳаётий жараёнини ўрганади. Ўсимликлар анатомияси - ўсимликларнинг микроскопик тузулишини яъни органларини ташкил этувчи ҳужайра ва тўқималарнинг ҳосил бўлишини, уларнинг тарихий тараққиётини ташқи муҳитга боғлаган ҳолда ўрганади. Анатомия фанининг пайдо бўлиши XVII асрда микроскоп кашф этилиши билан боғлиқ бўлиб, муҳим кашфиётлар XIX-XX асрларда вужудга келди. Гистология – (юнон. - histos - тўқима, logos - ўрганиш), тўқималарни ўрганадиган типларини ва уларни органларда тақсимланишини ўрганади.

Эмбриология - (юнон. embryon - муртак) ботаника фанинг асосий бўлимларидан бири бўлиб, ўсимликлар онтогенезининг бошланғич босқичларида муртакнинг пайдо бўлиши ва унинг ривожланиш қонуниятларини ўрганади. Бу фанга XVIII асрнинг иккинчи ярмида асос солиниб, муҳим кашфиётлар XX асрнинг бошларида вужудга келган. Физиология - (юнон. physis – табиат) фани ўсимликлар морфологияси ва биохимияси билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ўсимликлар организмида содир бўладиган барча ҳаётий жараёнларни яшаш шароитига боғлиқ ҳолда ўрганади. Физиология фани XVIII асрда ўсимликларни озиқланишини ўрганиш билан бошланади. Ҳозирги вақтда тез суръатлар билан ривожланаётган фанлардан бири бўлиб, ўсимликлардаги фотосинтез, моддалар алмашиниш, сув ражими, ўсиш, ривожланиш ва бошқа жараёнларни ўрганади. Систематика – (systematikos - тартибга солиш) – ботаника фанининг асосий бўлимларидан бири бўлиб, у ўсимликларни бир-бирига ўхшашлиги, фарқи, қариндошлигини, келиб чиқишини ўрганиб, уларни гуруҳларга бирлаштириб, классификация қилади. Палеоботаника - (юнон. palaios - қадимги) қадимий геологик вақтларда яшаб ва ўлиб, ҳозирги кунда тошга айланиб қолган ўсимликларни тоғ жинсларидаги изларига асосланиб ўрганади. Геоботаника - (юнон. geо – ер) ўсимликлар жамоаларини ташқи муҳитга боғлиқ ҳолда тузилишини, таркибини ривожланишини ва тарқалишини ўрганади. Экология (юнон. оikos - уй, logos - ўрганиш) фани ўсимликларни тузилишига, ҳаётий жараёнларига ташқи муҳитнинг ва бошқа организмларининг таъсирини ўрганади. Ҳар қандай организмларнинг маълум шароитда яшаши унинг узоқ эволюцион мослашишининг натижасидир. Шунинг учун индивиднинг тузилишини, ҳаётий жараёнларини фақат яшаш шароити билан боғлаган ҳолда тушиниш мумкин. Демак Ботаника фанининг барча бўлимлари ташқи муҳит билан узвий боғланган ва шунга мувофиқ

экологик морфология, экологик анатомия, экологик физиология ва бошқа бўлимлар мавжуд бўлиб, ҳозирги кунда табиат ҳақидаги фанларнинг энг муҳимларидан бири бўлиб ҳисобланади. Юқоридаги Ботаника фанининг асосий бўлимларидан ташқари ресурслар ботаникаси, экономик ботаника каби бўлимлар ҳам мавжуд бўлиб, булар ботаниканинг асосий бўлимларига ёндошиб ўсимликлар дунёсини ҳар томонлама кишилик дунёси фойдаси учун ишлатилишини кўрсатиб беради. Кейинги вақтларда назария ва амалиётнинг талабларига биноан Ботаника фанининг яна бир қанча бўлимлари шаклланган яъни ўсимликлар морфологиясидан – меваларни ўрганувчи – карпология, анатомиядан чангларни ўрганувчи – палинология, сувўтларини ўрганувчи – алъгология, мохларни ўрганувчи – бриология, папоротникларни ўрганувчи – птеридология, замбуруғларни ўрганувчи – микология, дарахт ва буталарни ўрганувчи – дендрология ва бошқалар. Ботаника фанининг ривожланиши. Кўриниб турибдики ботаника фани турли бўлимлардан ташкил топган. Бу бўлимлар бирин-кетин аста- секин пайдо бўлган. Ботаника фани кишилик жамиятининг тараққиёти, ўсимликларга бўлган талабли асосида ривожланган. Аввал қадимги одамлар ўсимликларни фойдали хусусиятлари ҳақида маълумотлар тўплаган, сўнгра қадимий давлатлардан Ҳиндистон, Египет, Олд Осиё ва Хитойда биринчи маротаба ўсимликлар ҳақида ёзма равишда маълумотлар тўпланган. Лекин Ботаника фанини ривожланиши юнон олимларидан Аристотель ва Теофрастнинг (эрамиздан аввалги 372-287 йиллар) ишлари билан боғлиқ. Олим ўз даврида ўсимликлар ҳақидаги бир қанча асарлар яратган. Кейинроқ ботаника фани Греция ва Римда қишлоқ хўжалик ва табобатнинг ўсимликларга бўлган талаби асосида ривожланди. Энди олимлар олдида маълум бўлган ўсимликларни тасфирлаш, уларни классификациясини тузиш масаласи турди. Шу боисдан ўсимлик турларини сақлаш, уларни ботаника боғларида ўстириш ишлари олиб борила бошлади.

Ўрта асрнинг буюк олими Абу Али ибн Сино (980-1037) ўзининг «Тиб қонунлари» номидаги 5 та китобдан иборат асарида, одам организмининг тузилиши, унда учрайдиган касалликлар ва уларни даволаш усуллари ҳақида ёзган. Олим турли касалликларни даволашда асосан ўсимликлардан фойдаланган. Бу асар тиббиётда ҳозирги кунга қадар ўзининг аҳамиятини йўқотмаган. Марказий Осиёда тарқалган ўсимликларни хислатларини кўрсатган бундан бир неча юз йиллар олдин яшаган алломалардан бир Абу Райҳон Бруний бўлиб, у ўз асарларини табобатга бағишлаган. У 750 та доривор ўсимликларни шифобахшлик хусусиятларини кўрсатган. Шундай ўсимликлар қаторига қизилмия, ялпиз, сачратқи, маврак, бодам кабиларни киритган. Ўз замонасининг машҳур олими, давлат арбоби шоири Заҳриддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) ўзи яшаган ерлардаги ўсимликларни ўрганиб фойдали ўсимликларни (олча, банан, шакар қамиши) бир жойдан иккинчи жойга кўчириб ўтказиб боғлар барпо этган. XVI аср ўрталарида ўсимликлардан гербарий тайёрлаш, расмларини чизиш, номларини ёзиш билан ботаник атамаларга асос солинди. XVII асрда ўсимликлар физиологияси ва анатомияси фани вужудга келди. Ван Гельмонт (1577-1644), ўсимликлар қандай овқатланиши, танасини тузиш учун керак бўлган моддаларни қайерлардан олишни аниқлаш учун тажрибалар ўтказди. Ўсимликларни суғоришдан олдин ва кейин ўлчади ва улар танасини сувдан тузади деган фикрга келди. Лекин олим ўсимликлар фотосинтез натижасида ҳаводан озиқланишига аҳамият бермади. Бу даврда ўсимликлар танасида модаларнинг ҳаракатланиши ҳақида фикрлар ҳам туғилди. Бунинг учун ўсимликларнинг ички тузилишини ўрганиш зарур эди. Инглиз физиги Роберт Гук (1635-1703) микроскоп кашф этиб, ўсимлик танасининг бир қисмидан озгина олиб унинг ички тузилишида майда катакчаларни кўрди, уларга « cellula » - ҳужайра деб ном берди. Олим 1665 йил ўз кашфиётини босмада эълон қилиб, ўсимлик органларининг

ҳужайралардан ташкил этганлигини асослаб берди. Сўнгра Италия олими Марчелло Мальпиги (1628-1694), инглиз олими Неемия Грю (1941-1712) Лар ўсимликлар тузилишини ўрганиш билан бирга, ҳар бир тўқиманинг вазифасини ҳам аниқлашга ҳаракат қилдилар. XVIII - XIX асрларда физиология ва систематика фанлари ҳақида маълумотлар тўпланди. Карл Линней (1707-1778) морфологик атамаларни тартибга солиб, бинар наменклатурани (яъни ҳар бир тур иккита ном аввал туркум кейин тур номи билан айтилиши) ишлаб чиқилди ва ўзининг ишларида қўлланди. К. Линней ўсимликлар систематикасининг содда классификациясини ишлаб чиқди. 1759 йилда К.Ф. Вольф (1733-1794) ўсимлик органларининг учки куртакдан пайдо бўлиш қонуниятини кашф этди. XIX асрда организмларнинг ҳужайралардан тузилганлиги ва эволюцион тараққиёт ҳақидаги назариялар тўпланилди. Ҳар бир организм битта ҳужайрадан ривожланиши ҳақидаги ҳужайра назарияси янада ривожланди. Ҳужайра қобиғи унинг асосий қисмидан бири эканлиги, ҳужайрага тириклик берувчи унинг ядроси ва протопплазмаси эканлиги аниқланди. Э. Страсургер, Ф. ван Тигем, Э. Джеффрилар қадимда яшаб тошга айланиб қолган ўсимлик қолдиқларини ўрганиб, анатомия ва морфология фанини эволюциясига асос солдилар. Россияда ботаника фанининг ривожланиши 1725 йили Фанлар академиясининг ташкил этилиши билан боғлиқ бўлиб, Академия таркибига чет мамалакатлардан И.Г. Гемелин (1709-1755) ва П.С. Паллас (1741-1811) каби олимлар чақирилиб, экспедициялар ташкил этилиб, ўсимликлар қоплами ўрганила бошлади. XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг бошларида ботаника фанида йирик кашфиётлар вужудга келди. Л.С. Ценковский (1822-1887) ва унинг шогирди М.С. Воронин (1838-1903) сув ўтлари ва замбуруғлар ҳақидаги фанга асос солди. С.Н. Виноградский (1856-1953) бактериялардаги хемосинтезни кашф этди. Д.И. Ивановский (1864-1920) вирусларни ўрганиб

фанга кўпгина янгиликлар киритди. К.А. Тимирязев (1843-1920) физиология фанини ривожланишига жуда катта ҳисса қўшди. Ўзбекистон флораси ўсимликлар қопламини илмий асосда турли тамонлардан ўрганиш XX асрнинг 20-йилларидан бошланди. Республикамизда ботаника фанининг асосий ривожланиш маркази Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳузуридаги Ботаника институти ва Ботаника боғи (ҳозирги «Ботаника» илмий ишлаб чиқариш маркази) ва бошқа илмий даргоҳлар, шунингдек Олий ўқув юртлари ҳисобланади. Бу илмий даргоҳларда ўсимликларнинг систематикаси, геоботаникаси, морфологияси, анатомияси, физиологияси каби муҳим хусусиятлари ўрганилмоқда. Уларни муҳофаза қилиш ҳақида ишлар олиб борилмоқда. Зокиров Қодир Зокирович (1908-1992) Ўзбекистон Республикаси ўсимликлар қопламини ўрганган систематик, флорист, хомашёшунос, геоботаник, ўзбек ботаника атамашунослигининг асосчиси. Қ.З. Зокиров 178 дан ортиқ илмий асарлар муаллифи. Муаллифнинг илмий асарлари таксономик бирликларнинг систематикасига, флорасига, ўсимликлар қопламига ва ўсимликлар хомашёсини ўрганишга боғишлаган. Қ.З. Зокировнинг кўп илмий асарлари қаторида «Зарафшон дарёси ҳавзасининг ўсимликлари» ҳақидаги 2 жилдли асарида Ўрта Осиё ўсимликлар қопламини 4 поғонага (чўл, адир, тоғ ва яйлов) бўлишни тавсия қилди. Олим ташаббуси ва муҳаррирлигида «Ўзбекистоннинг ўсимликлар қоплами» номли 4 жилдли монография чоп этилди. Музаффаров Ахрор Музаффарович (1909 - 1987) - эколог-флорист, систематик, альголог. Олим илмий иши фаолиятини Ўрта Осиё тоғлари сув ҳавзаларининг сув ўтлар флорасини ўрганишга бағишлаган. Олим илмий иши натижасида Ўзбекистонда биринчи марта сув ўтларининг тарқалиш қонуниятларини кашф этди. Сув ўтларини сунъий йўл билан кўпайтириб, улардан ҳалқ хўжалигининг турли тармоқларида фойдаланиш мумкинлиги илмий тамондан таҳлил қилинди.

А.М. Музаффаров шогирдлари билан биргаликда сув ўсимликлари билан ифлосланган сувларни биологик усул билан тозалашда, атмосфера азотини тўпловчи кўк-яшил сув ўтларидан пахтачилик, ғаллачиликда ва шоличиликда фойдаланиш йўлларини ишлаб чиқдилар. Саидов Жўра Камолович (1909-1999) морфолог, анатом, физиолог, эколог. Олим илмий изланишларини шўр тупроқларда ўсувчи ўсимликлардан ғўза, маккажўхори, ширинмия органларининг анатомик, морфологик физиологик хусусиятларига таъсирини ўрганишга, муҳим ем-хашак ўсимликларининг қурғоқчил шароитга мослашуви каби масалаларни ечишга бағишлаган. Ҳасанов Ўринбой Ҳасанович – геоботаник, эколог, ўтлоқшунос. Олим асосий илмий тадқиқот ишларини Марказий Осиё ҳудудида тарқалган озиқабоп ёввойи бедаларни ўрганишга бағишлаган. Изланишлари туфайли бу ерларда беданинг 22 ёввойи тури, 11 кенжа тури ва 68 экологик шакллари мавжудлигини аниқлаган. Муаллиф бу ҳудуд беда туркумининг пайдо бўлишидаги бирламчи марказ эканлигини ва беда турларининг шу ердан бошқа ҳудудларга тарқалишини исботлаб берди. Олим Марказий Осиё маданий ўсимликларининг келиб чиқишини ўрганишга катта эътибор берди. Инқирозга учраган ва пайхонланган ўтлоқларни яхшилаш ва ўзлаштириш борасида ишлаб чиқилган қўлланма ва услублари республикамизнинг бир қанча туман ва вилоятларида тадбиқ қилинди. Холматов Ҳамид Холматович – анатом, хомашёшунос, фармоколог. Олимнинг илмий изланишлари Ўзбекистоннинг халқ табобатида ошқозон, ичак, жигар, буйрак, юрак каби органларнинг касалликларини даволашда ишлатиладиган ўсимликларни, уларнинг фармакогнозиясини ўрганишга қаратилган. Мазкур йўналишларда олиб борилган ишларининг натижалари ишлаб чиқаришга жорий этилган. Пратов Ўктам Пратович – систематик, флорист, ботаник-географ. Олим илмий иши Марказий Осиё ва Шимолий Африка шўрадошларини

систематикаси, географик тарқалиши ва филогениясини ўрганишга қаратилган. Олим 20 дан зиёд янги тур, 13 секция, 20 кенжа секция ва битта янги кенжа триба (9 туркумни ўз ичига олувчи)ни кашф этди. Саккизта туркумни бутун ареали бўйича ўрганиб Марказий Осиё гул ўсимликларининг генезиси, тарқалиши ва филогенеясига оид қатор назарий фикрларни ўртага ташлади. Ў.П. Пратов 6 та монография ва 100 га яқин илмий асарлар муаллифи, уларнинг таркибига 10 дан ортиқ рисола, дарслик ва қўлланмалар киради. Камёб ва йўқолиб бораётган 300 дан зиёд ўсимлик турларини ўз ичига олувчи «Ўзбекистон Республикаси Қизил Китоби»нинг қайта ишланган ва тўлдирилган иккинчи ва учинчи нашри ўзбек ва рус тилларида унинг бевосита иштироки ва раҳбарлигида тайёрланди. Ў.П. Пратов умумий таълим мактабларининг 5-6 синфлари ўқувчилари учун мўлжалланган «Ботаника» дарслигининг муаллифидир. Ўзбекистон Республикасида яшаб ботаника фанининг ривожланишида фаол қатнашган олимлардан бири Михаил Григорьевич Поповдир. Олим йирик флорист, систематик, геоботаник, флорогенетик. Олимнинг илмий ишлари Марказий Осиё флорасини ривожланиш тарихига қаратилган. М.Г. Попов ботаника фанининг тараққиётига катта ҳисса қўшган йирик классик олим. У фанга номаълум бўлган юзлаб турлар ва ўнлаб туркумларни киритди. Энг мураккаб ва йирик оилаларни дунё миқёсида ўрганди. Коровин Евгений Петрович – геоботаник, эколог, систематик, флорист, флорогенетик. ЎзР ФА нинг академиги, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган фан арбоби. Олим Марказий Осиё флорасини ўрганишга ва системага солишда жуда катта ҳисса қўшди. У жуда мураккаб ва йирик оила ва ҳамда туркумларни ўрганди, фан учун номаълум бўлган кўплаб туркум ва турларни кашф этди. Марказий Осиё флораси генезиси жихатидан шимолий ва жанубий флораларга бўлинишини асослаб берди. Чўл ва ўтлоқлардан фойдаланиш йўлларини ишлаб чиқишга, улардаги фойдали хомашёбоп ва

бегона ўтларни аниқлашга ҳамда ўсимликларни иқлимлаштириш масаласига жиддий эътибор берди. Ўзбекистонда ботаника фанининг ривожланишида А.И. Введенский, И.И. Гранитов, И.А. Райкова, А.Я. Бутков, М.М. Набиев, Н.И. Акжигитов, П.К. Зокиров, В.П. Пиченицын, И.В. Белолипов, А.А. Бутник, О.А. Ашурметов, А.М. Махмедов ва бошқа кўп олимлар ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар ва қўшмоқдалар. Улар раҳбарлигида ва бевосита иштирокида республикамизда тарқалган тубан ва юксак ўсимликларнинг биологик хусусиятлари ҳар тамонлама ўрганилди ва ўрганилмоқда, тадқиқот натижаларини акс эттирувчи монографиялар, тўпламлар ва мақолалар чоп этилмоқда. Ботаника фанининг тадқиқот методлари. Ҳозирги кунда ботаника жуда йирик фанлардан бири бўлиб бир қанча бўлимларни: морфология, систематика, анатомия, цитология, гистология, физиология, геоботаника, экология, палеоботаника ва бошқаларни ўз ичига олади. Ҳар бир бўлим мустақил фан бўлиб, ўзига хос илмий-тадқиқот методлари мавжуд. Таърифлаш методида ўсимлик органларининг ташқи ва ички тузилишини ўрганади бу эса ўсимликларни кейинги ўрганишга асос бўлади. Таққослаш методи турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларни бир-бирларига таққослаб уларнинг ўхшашлик ва фарқларига, келиб чиқишига қараб гуруҳларга ажратади, классификациясини тузиб чиқади. Тирик ўсимликларда борадиган ҳаётий жараёнларни ўрганиш методи. Бу метод ёрдамида ўсимликларнинг овқатланиши, модда алмашиниши, нафас олиши, ўсиш ва рифожланиши ўрганилади. Ўсимликларни ташқи муҳит билан алоқасини ўрганиш методи. Мазкур метод ёрдамида ўсимликларнинг ер шарида тарқалиш қонуниятларини; ўсимликлар жамоаларини ташқи муҳит билан боғланган ҳолда таркибини ривожланиши ва тарқалишини ўрганади.

Ўсимликларнинг тарихий тараққиётини ўрганиш методи. Бу метод ёрдамида қачондирки яшаб, тошга айланган қолдиқларига қараб ўсимликлар дунёсининг эволюцион тараққиёти ўрганилади. Ўсимликларни иқлимлаштириш методи. Бу метод халқ хўжалигида ва табобатда фойдали. Ўсимликларни маданийлаштириш, ўсиб турган жойидан бошқа жойга олиб бориб экиш, кўпайтиришдан иборат. Мазкур методлар ботаниканинг барча бўлимларида кенг фойдаланилади. Бу методлар орқали ҳужайра назарияси, кўп ҳужайрали организмларнинг вужудга келиши, органларнинг пайдо бўлиши ва ўзаро алоқаси, ўсимликларнинг ер шарида тарқалиш қонунияти, эволюцион тараққиётини очиб берди. Экспериментал метод орқали ўсимликларнинг табиат билан алоқаси янада чуқурроқ ўрганилади. Ботаника фанини ўрганишдаги барча методлар экспериментал метод билан узвий боғланган. Ўсимликлар морфологиясининг йўналишлари Морфология фанининг асосий вазифаси ўсимликларнинг шаклини турли томондан таърифлаш ифодалаш, атамалаш. Ва тузилишини номлаш (найменование) дан иборат. Ўсимлик органларини уларнинг қисмларини анализсиз атамаларсиз ботаника фанини бўлимларини ўрганиш қийин албатта. Таърифлаш (описательная) морфологияси ўсимликларни кейинги ўрганишга асос бўлади. Ўсимликлар мофологияси турли йўналишда ўрганилади. Солиштирма морфология турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларни тузилишини таққослаб (сопоставлять) ўрганади. Физологик морфология ўсимлик органларини ишлаш қоблиятини, вазифаларини қай тарзда бажарилишини ўрганади. Экологик морфология ташқи муҳит омилларини ўсимлик органларини тузилишига таъсирини ўрганади. Онтогенетик морфология ўсимлик организмининг индивидуал тараққиётини, унинг онтогенезини, гистогенезини (тўқималар тараққиёти), оргонагенезини

(органлар тараққиёти) ўрганади. Эволюцион морфология морфологик тузилишни пайдо бўлиш қонуниятларини белгилаб беради. Бу йўналишлар орасида кескин чегара йўқ, лекин ўсимликлар морфологиясини ўрганишда барча йўналишларга эътибор берилиши керак. Одатда, ўсимликларни физиологик, экологик ва онтогенетик морфологияси тажриба усулларига асосланган ҳолда ўрганилади. Миллион йиллар давомида вужудга келган эволюцион морфологияни анализ қилишда учта манбага асосланади: а) ўлиб тошга айланиб қолган ўсимликлар қолдиини ўрганиш; б) ҳозирги кунда яшаётган ўсимликлар билан солиштириш; в) ўсимликлар тузилишини индивидуал тараққиётини кузатиш. Агар полеоботаниклар юзлаб миллион йиллар давомида яшаган барча ўсимликлар қолдиқларини топиб ўрганганда эди, ҳозирги кунда турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларни айрим органларини эволюциясини тўлиқ ва аниқ айта олиш мумкин бўлар эди. Ваҳоланки, қазилма ҳолатда ўсимликларни жуда кам қисмлари сақлаб қолинган ва улардан янада камроғи олимлар қўлига келиб етган. Шундай қилиб полеоботаниклар жуда қимматли материаллар берса-да, улар узук-узук тўлиқ бўлмаган ҳолатдадир. Демак, геологик материалларнинг тўлиқ бўлмаганлиги сабабли эволюциянинг асосий материаллари этиб ҳозирги кунда яшаётган ўсимликларни ўзаро морфологик солиштириб ўрганиш натижаларини олишга тўғри келади. Лекин бундай материаллар ўсимликларни эволюцион тараққиётини фақат қиёсий ўрганишгагина имкон беради. Чунки ҳозирги яшаётган турларни авлодлари ўз вақтида ташқи муҳит шароитининг ўзгаришига мослаша олмасдан ўлиб кетганлар, ҳозирги ўсимликларнинг хеч қайсилари авлодларининг белгиларини тўлиқ сақлаб қолмаганлар. Ҳар бир турда ибтидоий (авлодларини) белгиларидан ташқари эволюцион прогрессив белгиларини ҳам учратиш мумкин. Шундай қилиб битта турда турлича эволюцион даражадаги (ибтидоий ва прогрессив) белгиларининг учрашига

гетеробатмия дейилади (гетеро – турли, батмос - босқич). Гетеробатмиянинг мавжудлиги шундан иборатки, ҳар бир организмини ташкил этган органлар ўзаро вазифасига нисбатан турли даражада боғлиқ бўлади. Масалан, барглар билан поя белгилари жиҳатидан ўзаро зич боғлиқлиги кузатилади, чунки баргларнинг эволюцион мослашиши пояга мос ҳолатда ўзгартириш киритмасдан қолмайди ва навбатда умумий эволюцион ўзгариш вужудга келади. Энди гул ёки меванинг эволюция давомида мослашиши эса вегетатив органларнинг эволюциясига боғлиқ бўлмаган ҳолда бориши мумкин, бу органларнинг эволюциясини тезлиги турлича бўлиши ҳам мумкин. Натижада баъзи органларда ибтидоий белгилар сақланиб қолади, баъзи органлар жуда кучли тараққий этиб кетади. Гетеробатмиянинг мавжудлиги морфологик эволюция йўналишнинг тикланишига қийинчилик туғдиради. Солиштирма морфологиянинг навбатдаги қийинчилиги шундан иборатки, баъзи органларни тузилишининг мураккаблашиши билан биргаликда бошқа органларнинг тузилиши соддалашиб боради. Ор ган ларни тузилишини соддалашиш, қисқариши шу органнинг аввал бажарадиган вазифасини йўқолганлигини кўрсатади. Натижада соддалашган ва кичрайган орган ахамиятини йўқотиб рудемент (лот. rudimentum - бошланғич) ҳолатга айланади; масалан, баъзи ўсимликларнинг гулларидаги чангчилари рудиментлашиб унча катта бўлмаган наслсиз стаминодииларга ўхшаб қол ади . Кўп вақтда органларнинг соддалашишини «уларни ташкил этган материалнинг тежаганлиги» деб тушунтирилади, органлар бундай тежамли тузилишга ўтсалар ҳам ўз вазифаларини тўлиқ бажарадилар. Гулли ўсимликлар эволюция йўналишида исботланишича гулларни тожбарглари, чангчилар, мевабарглари ва уруғкуртакларнинг қисқариши билан бир вақтда уларнинг чангланиши ва уруғ ҳосил қилиши ошиб боради. Мисол тариқасида гулли ўсимликларни ҳашоратлар ёрдамида чангланишидан иккиламчи соддалаштириб очиқ ранглардаги гулқурғонларини қисқартириб рангсиз

гулли бўғдойдошларнинг шамол ёрдамида чангланишга ўтишини олиш мумкин. Шундай қилиб, органларнинг содда тузилишга эга бўлиши ҳар вақт бирламчи яъни ибтидоийликни кўрсатмайди. Ваҳоланки организмларнинг жуда юқори даражада мослашиш билан иккиламчи соддалашиш натижасида вужудга келади. Морфогенетик қаторда гомологик (юнон. гомология – келишиш) органлар солиштирилади. Гомологик органлар деб, келиб чиқиши бир хил лекин турли вазифани бажарувчи органларга айтилади. Масалан, куртакларнинг ташқи томонидаги жигар рангли пўстлоқ танггача барглар, яшил барглардан жуда фарқ қилади, лекин икколови ҳам новданинг учки қисмидаги куртакларнинг барг дўмбоқларидан пайдо бўлади. Келиб чиқиш жиҳатидан турлича лекин бир хил вазифани бажарувчи ва ташқи тузилиши жиҳатидан ўхшаш органларга аналогик (юнон. аналогия- ўхшаш) органлар дейилади. Масалан, барбариснинг тиконлари шакли ўзгарган барглар; олхўрининг тиконлари ён шохларга айланади, наъматакнинг тиконлари поянинг ташқи томонидаги қопловчи тўқиманинг ўсимтасидир. Конвергенция (лат. сon - бирга, verger - ҳаракат қилади) деб турли систематик груҳларга мансуб организмлар бир хил шароитда яшаса ташқи тузилиши ўхшаш бўлиб, қолди. Масалан? юқорида келтирилган аналогик органлар конвергент эволюция натижасида вужудга келгандир. Ўсимликларнинг морфологик эволюцияси ва онтогенетик ривожланиши Морфологик эволюция тўлиқ тушинарли бўлар эди, агар ўсимликлар фақат етук ҳолатда эмас, балки ўсимликларни ўсиш давомидаги – онтогенези даврларидаги тузилишдаги ўзгаришлар ўрганилса, ўсимликлардаги бу ўзгаришлар турли шаклларда кузатилади. Биринчидан ўсимликларда ҳайвонлардаги каби ёшига боғлиқ ўзгаришлар бутин организимида кечади:

муртак майсага сўнгра етук ўсимликка айланади. Иккинчидан, ўсимлик очиқ ўсиш системасига эга ва унда бутун онтогенез давомида янги органлар пайдо бўлади. Новда кўп сонли қатор барг ва куртакка эга бўлган бўғимлардан иборат, бу қатордаги ёш органлар аввалги пайдо бўлган шаклланган органлардан фарқ қилади. Поя ва илдиз ўскан сари уларнинг ички тузилиши бирин кетин ўзгариб боради: ёғочликнинг ва пўстлоқнинг ёш қисми кўп йиллик қари қисмидан фарқ қилади. Ўсимликда биогенетик қонуниятнинг пайдо бўлиши ўзига хос хусусиятга эга. Онтогенезнинг бошланғич босқичларида авлодларнинг белгилари пайдо булиши мумкин сўнгра изсиз йўқолиб кетади ёки етик ўсимлик соқланиб қолади. Мисол учун ипсимон сув ўтларида улотриксни олиш мумкин. Уларнингш гаметалари ва зооспоралари бир хужайрали ҳаракатчанг сув ўтларига ўхшаш хивчинларга эга. Мана шундай ўхшашликларга асосланиб тахмин қилиш мумкинки, ипсимон сув ўтлари бир ҳужайрали хивчинли сув ўтларидан келиб чиққан деб; иккинчи мисол ёш ўсимликлардаги биринчи пайдо бўлган барглар, авлодларининг баргларига ўхшаш бўлади. Тубан ва юксак ўсимликлар Ҳозирги кунда яшаётган ўсимликлар 2 та катта гуруҳга бўлинади. Агар бактериялар ва замбуруғларни ўсимликларни дунёсига мансуб эмас деб қаралса, унда тубан ўсимликлар га таналари барг, поя, илдизларга булинмаган мураккаб тукималарга эга булмаган талломлардан (Юнон таллос – усимта новда) ташкил топган турли сув утлари киради прокариотларга мансуб Кук-яшил сув утлардан ташкари. Жуда сода сув утларнинг таналари бир хужайралардан ташкил топган Юксак усимликларнинг (мохлар, кирккулоксимонлар ва уругли усимликлар) танаси турли тукималардан тузилган вегетатив органлардан- баргли поялар, илдиз ва бошкалардан ташкил топган. Вегетатив (лат. vegetare -ўсиш ) органларнинг асосий вазифаси ташқи мўҳитдан овқатланиш ва модда

алмашинишдир, Асосий вазифаси жинсий кўпайиш бўлган органларга генератив (лат. g enerare - туғилиш, ҳосил қилиш) органлар дейилади. Фототроф ўсимликларнинг морфологик эволюциясининг хусусиятлари Бир ҳўжайрали яшил сув ўтлари ҳам юксак ўсимликларнинг ҳўжайралари ҳам (ўсимлик ҳўжайраларига хос бўлган) ташқи томонидан ўраб турадиган бир хил мустаҳкам полисахарид қобиққа эга. Бундай мустахкам қобиқ ўсимликларни фототроф озиқланиш натижасида яъни фотосинтез вақтида ҳужайрада жуда кўп эрувчан углеводлар тўпланади. Бу моддалар ҳўжайрадан чиқиб эримайдиган углевод қобиққа айланади. Ўсимлик атрофидаги тупроқ ва ҳаводаги сув, CO 2 ва минерал тузлар, қобиқ орқали ичкарига киради. Ҳўжайрадан ажралиб чиқадиган моддалар ҳам суюқ ҳолатда шу қобиқ орқали ўтади. Атроф муҳитда озиқа моддалар бир текисда тарқалганлигидан эволюция давомида ўсимликлар ҳаракатчанлигини йўқотиб ўтроқ ҳолга кўчганлар. Баъзи ўсимликлар умрининг охиригача битта жойда ўсади, ҳаракати эса қари қисмларнинг ўлиши, ёш қисмларнинг секин аста ўсиши, ёки кўпайиши билан боғлиқ. Ташқи муҳитда кенг тарқалган озиқа моддалар ўсимликларнинг ташқи қисми орқали сўрилади. Қанча ташқи қисми кўп бўлса ва ташқи мўҳит билан боғланса шунча алмашиниш жадал бўлади. Шуниинг учун эволюция давомида ўсимликлар ташқи томонини кенгайтиришга ва ташқи муҳит билан алоқани кўпайтиришга ҳаракат қилганлиги кўзатилади. Кучли шохланган ёки барглари катта ўсимликлар фотосинтез учун керак бўлган ёруғликни кўпроқ ютади. Ўсимлик танасининг дефференциацияси ва кўп ҳўжайралиликнинг келиб чиқиши Прогрессив эволюциянинг асосий қонун-қоидаси яъни айрим бир хил тузилишдан турли вазифани бажарувчи турли тузилишга ўтишдир.

Тубан ўсимликларда дефференциация 3 хил эволюцион йўналишда бўлиши мумкин. Биринчи йўналишда бир ҳўжайрали организмларнинг ўлчамини ўзгариши кўзатилмаган. Демак бу йўналишда дефференциация чекланган бўлиши мумкин. Иккинчи йўналишда организм қиз ҳўжайраларга бўлинмасдан, кўп сонли ядро ва бошқа органилларини ҳосил қилиб шаклини катталаштириш мумкин (масалан вошерия, ботридиум, каулериа каби ҳўжайрасиз сув ўтлари). Бундай организмлар ипсимон вошерияга ёки мураккаброқ шаклга эга бўлиши мумкин. Ботридиумнинг танаси тўғноғичнинг бош қисми катталигидек ноксимон боши ва ундан тупроққа кетган майда рангсиз шохланган тукчалардан - ризоидлардан (юнон. риза – илдиз, эйдос – ўхшаш) ташкил топган. Танасининг ички қисмида ҳеч қандай тўсиқлар йўқ. Денгиз сув ўти каулерпанинг 10-50 см келадиган танаси янада мураккаброқ қисмларга бўлинган (расчленена). Унинг танаси денгиз тубида илдиз поя каби горизонтал жойлашган талломдан ташкил топиб, ундан юқорига баргли пояга ўхшаган шохчалар кетган. Лекин каулерпанинг ички қисмида ҳужайраларга ажратувчи тўсиқлар мавжуд эмас. Бундай организмларни ҳужайрасиз ёки сифонга ўхшаш деб таърифланади. Бундай шакллар эволюцион тупикка (боши берк кўча) тушиб қолган бўлиши мумкин, чунки улар тугалланмаган тузилишга эга: ҳужайрасиз, таналари айрим қисмларга дифференциация қилинмаган, бирор вазифани бажарувчи тўқималар пайдо бўлмаган. Ҳужайрасиз организмлар яраланса бир қисми эмас, танасининг ичидаги барча тириклик зарарланади. Учинчи йўналишда дифференциация вужудга келиб – кўп ҳужайралик пайдо бўлади. Кўп ҳужайрали ўсимликларга ўзларининг бир ҳужайрали авлодларидан мустаҳкам ҳужайра қобиғи ўтган. Ҳар бир ҳужайра пўстининг мустаҳкам бўлиши унинг чуқир дифференциацияланишига имкон туғдирди. Шу билан биргаликда ҳужайрага бўлингандан кейин улар орасида организмнинг бир

бутунлигини сақловчи плазматик боғланиш – плазмодесмлар вужудга келади. Сувга ботиб яшовчи ипсимон сув ўтларнинг ҳужайраларида дифференциация жуда кам бўлади. Чунки барча ҳужайралар бир хил шароитда яшайди. Ҳар бир ҳужайрада мустақил равишда модда алмашиш жараёни кетади. Кўпчилик сув ўтларининг танаси 2-3 хил типдаги ҳужайралардан ташкил топган бўлади, фақат йирикроқ, мураккаброқ тузилган денгиз сув ўтларининг танаси 10 тага яқин типдаги ҳужайралардан тузилган бўлади. Ўсимликларнинг кўп йиллар давомида ўсиш хусусиятлари Ўсимликларнинг тупроққа бирикканлиги узинасига ўсиши ва кучли шохланиши уларни кўп йиллар давомида ўсишга ва янги ҳужайра ва органларни ҳосил қилишга олиб келди. Агар юксак ҳайвонларнинг барча органлари эрта шаклланиб, тез ўсишдан тўхтаса, ўсимликларда ўсиш ва янги органларнинг пайдо бўлиши юзлаб йилларга чўзилади. Демак ўсимликлар очиқ ўсиш қоблиятига эга. Ўсимликларнинг узинасига ўсиши ҳосил қилувчи ҳўжайраларнинг дифференциацияси натижасида вужудга келади. Ҳосил қилувчи ҳужайралар сув ўтларнинг танасини турли қисмларида жойлашиши мумкин. Баъзиларида талломининг апексида (лат. apex – учки) қисми жойлашиб учки ўсишини таъминлайди; баъзиларида талломининг асосида жойлашади ва интеркаляр (лат. intercalare – асосидан ўсиш) ўсишни таъминлайди. Диктиота ва сфацелярия сув ўтлари апикал ўсиш хусусиятига эга. Уларнинг ҳар бир шохчаларининг учки қисмида битта ҳосил қилувчи ҳужайра бўлиб, унинг бўлиниши натижасида шохчанинг қолган ҳужайралари пайдо бўлади. Мураккаброқ тузилган сув ўтларининг органларини ички қисмида эса ҳосил қилувчи ҳужайралар груҳидан ташкил топган тўқима (меристемалар – юнон. меристос - бўлинувчи) жойлашган бўлади.

Шохланиш типлари Шохланиш ўсимлик танасининг катталашиш усулларидан биридир. Диктиотал ва сфацелярия сув ўтларининг талломларини учки қисмини солиштириб текширилганда турлича бўлиниш хусусиятига эга эканлиги кузатилган. Диктиотани талломининг учки ҳужайраси асосига параллел бўлиниб талломининг узинасига ўсишини таъминлайди. Агарда бу ҳужайра талломига параллел бўлинса унда 2 та учки ҳужайра ҳосил бўлади. Ҳар бир ҳужайра ўз навбатида ўзининг талломини ўсишини таъминлайди. Натижада таллом айри (дихотомик: юнон дихо - икки марта; томэ - кесиш) шохланади. Иккита бир-бирларига ўхшаш иккинчи тартибли шох ҳосил бўлади. Сўнгра уларнинг учки қисмидаги ҳужайралар ҳам бўлиниб учинчи тартибли шохни ҳосил қилади. Сфацелярия сув ўтининг шохланиши бошқача йўл билан боради. Асосий ўқининг учки қисмидан бир оз пастроқда ён шохларни ҳосил қиладиган ўсимта пайдо бўлади. Ҳар бир ён ўсимта ён шохларни ҳосил қилади. Бундай шохланишга ён шохланиш дейилади. Сфацелярияда шохланиш асосидан юқорига қараб боради. Бундай тартибда ён шохларнинг пайдо булишга ва ривожланишига акропетал (юнон. акрос – учки, акропетал – юқорига қараб тарқалувчи) ўсиш дейилади. Агар ривожланиш органларнинг учки қисмидан асосига қараб борса базипетал (юнон. базис – асоси, базипетал – асосига қараб ривожланувчи) ўсиш дейилади. Тубан ўсимликларда юқоридаги шохланиш типлари эволюциянинг турли йўналишларида бир-бирларига боғлик бўлмаган ҳолда вужудга келган бўлса керак деб тахмин қилинади. Юксак ўсимликларда талломи дихатомик шохланишга эга бўлган сув ўтларидан келиб чиққан деб тахмин қилинади. Юксак ўсимликларнинг поя илдизларининг дихотомик шохланиши бирламчи – ибтидои деб ҳисобланади. Эволюция жараёнида юксак ўсимликларнинг ён шохлари ривожланган фақат юксак ўсимликларнинг тубан вакиллиридагина

(плаунлар, баъзи қириққулоқсимонлар) қадимий дихотомик шохланишлар сақланиб қолган. Ўсимликларнинг учки шохланишидан ён шохланишга ўтиши тириклик эволюциясининг умумий қонуниятлари деб қараш мумкин. Ён шохланишда асосий ва ён шохлар тузилиши ва вазифаси жиҳатидан турличадир. Анизотомия (юнон. ан- тескари, изо- бир хил) дихотомик ва ён шохланиш ўртасидаги оралиқ (переходным) тип деб тахмин қилинади, бу вақтда дихотомик шохланишнинг икки бир хил ўқи бараварига ривожланмасдан уларнинг биттаси ўсишини давомлаштиради иккинчиси ўсишдан тўхтаб бир тамонга қийшаяди, бундай жараён яъни биридан иккинчисини ўзиб кетиши такрорланиб туради. Натижада талломда, илдизда, пояда битта ёки бирнеча шохланишдан асосий ўқнинг шохланиш системаси вужудга келади. Ён шохланишда асосий ўқнинг бир-биридан фарқланувчи 2 та системаси; моноподиал (юнон моно- ёлғиз, подос- ўқ, новда ва) симподиал (юнон. сим- бирга) шаклланади. Моноподиал шохланишда ҳар бир ўқ ўзининг битта меристемасига эга бўлади. Симподиал система симподийлардан яъни асосий ёки ён шохларни учки меристемасини ўсишдан тўхтаб ён шохларнинг кучли ўсиши натижасида шаклланади. Ўсимликлар танасининг сувдан қуруқликка чиқиши билан дифференциациялашуви Ўсимликлар дунёсини морфологик эволюциясида сувдан қуруқликка чиқиши жуда муҳим ўзгариш бўлди. Яъни йирик кўп ҳужайрали организмлар тупроқ – ҳаво шароитида ҳаёт кечиришга мослашуви бўлди, бу эса ерда юксак ўсимликларнинг келиб чиқишини кўрсатади. Бунга қадар қуруқликдан сув ўтларининг турлари, бактериялар ва замбуруғлар эгаллаган эди. Лекин тубан ўсимликлар билан юксак ўсимликлар ўртасидаги фарқ шундаки, тубан ўсимликлар намли шароитда ҳаёт кечирадилар, қурғоқ шароитга тушиб

қолсалар танасидаги сувини шу қадар йўқотиб, яшрин ҳаёт кечиришга анабиоз (юнон. анабиоз - янгидан тирилиш) ҳолатга ўтади. Шундай қилиб ерда яшовчи тубан организмларнинг сув алмашиш бир хилда эмас (не стабилизирован), уларнинг ҳаётий жараёнларининг жадаллиги атроф муҳитдаги сувга боғлиқ. Бундай ўсимликларни пойкилогидрик (юнон. пойкилос - турли, гидор - сув) деб айтиш мумкин. Юксак ўсимликлар эса тупроқ ва атмосферадаги намликнинг ўзгариб туришига боғлиқ бўлмаган холда танасида сув сақлаб туради. Бундай ўсимликларни гомойогидрик (юнон гомойос - тенг, гидор - сув) ўсимликлар дейилади. Ўсимликлар қуруқликка чиқиши билан янги қурғоқчил шароитга мослашишга ва танасини қайтадан қуришга мажбур бўлдилар. Танаси турли вазифаларни бажарадиган ер остки ва ер устки қисмларига бўлинди. Ер остки қисмлари тупроқдаги сув ва унда эриган тузлар билан ер устки қисми- фотосинтез маҳсулотлари билан ўсимлик танасини таъминлаб турди, органларнинг турли вазифани бажариши - махсус ҳужайра ва тўқималарнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. (ўтказувчи, қоплағич ва бошқ.) Органларнинг пайдо бўлиши Ҳозирги замон ва ўлиб кетган қадимий ўсимликларни анализ қилиб, юксак ўсимликларнинг эволюцион йўналиши аниқланган. Бу вақтда айниқса бундан 400 млн. йил силур ва девон даврида яшаган риниофитларнинг қолдиғи катта аҳамиятга эга бўлди. Риниофитлар 1913 йили Шотландияда (кейинроқ бошқа ерларда) топилгандан кейин ўрганилди. Топилган материал ўсимликларнинг умумий кўринишигина эмас, балки ички тузилишини ҳужайра ва тўқималарини тиклашга ҳам ёрдам берди. Риниялар унча катта бўлмаган ўтсимон ўсимлик. Унинг найсимон органи дихотомик шохланган ва учидан бошлаб ўсган. Органларидан бири нам тупроқда тарқалиб туксимон ўсимтаси - ризоидлари ёрдамида сув

шимган; иккинчиси вертикал ўсган; баъзиларининг учки қисмида спорангиялар (юнон спора - уруғ, аггейон - най) жойлашган. Ринияда авлодлари бўлган сув ўтлариники каби баъзи белгилар сақланиб қолган. Унда барг, поя, илдиз каби органлар бўлмаган - бу органларнинг барчаси кейин пайдо бўлган. Ринялар новдасининг учки қисмида тангача барглар билан ҳимояланган, меристемтик учки қисмга эга бўлган куртак бўлмаган. Риниофитларнинг найсимон ўқ органи телом (юнон. телос- айрим) деб номланган. Теломнинг ички тузилиши қурқликда яшовчи органларнинг тузилишига ўхшаган. У ташқи тамонидан оғизчалари бўлган эпидерма билан қопланган. Марказида ўтказувчи тўқима эпидерма билан унинг оралиғида фотосинтезга қобилиятли хлорофилл сақловчи тўқима жойлашган. Ринофитлардан сўнгра ер юзида яшашга мослашган поя ва илдизга эга бўлган ўсимликлар келиб чиққан. Поя ва унда жойлашган куртаклари ва барглари бўлган бир қанча теломлардан ташкил топган новда кўпгина ўлиб тошга айланиб қолган ўсимлик қолдиқларида кузатилган. Ҳозирги вақтда ясси барглар эволюция давомида бир тексда жойлашган ва ўзаро кўшилиб ўсган талломлар груҳидан келиб чиққан деб тахмин қилинади. Бунинг исботи ҳозирда яшаётган қириққулоқсимонларнинг баргларида учрайдигин дихотомик шохланган барг томирларидир. Мураккаб ўтказувчи системага эга бўлган поя ҳам ўз вақтида теломлар системасидан келиб чиққан бўлиши мумкин. Шундай қилиб, бутун бир баргли новда телломлар гуруҳининг бирлашишидан ва турли вазифани бажаришга мослашган поя ва барглардан келиб чиққан. Поя доимо учки ўсиш қобилиятини сақлаб қолган, барглар эса бундай хусусиятларини йўқотган. Ҳозирги замон қириққулоқсимонларнинг барглари ўзининг учки қисми ҳисобига кўп йиллар давомида ўсиши мумкин, баъзилари ҳатто шохланади.

Барг бошланғичлари ва тангача барглар билан ҳимояланган, учки меристемага эга бўлган куртакнинг пайдо бўлиши, юксак ўсимликларнинг қуруқликни эгаллашида катта аҳамиятга эга бўлди. Куртакларнинг учки меристемасининг яхши ҳимояланиши натижасида, новда ўзгариб турувчан ҳарорат ва намликда кўп йиллар давомида ўсиш ва шохланиш хусусиятини сақлаб қолди. Ер устки новданинг дифференциацияси билан бир вақтда илдиз ҳам ривожлана бошлади. Илдиз тупроқнинг устки қисмида тарқалган телломлардан келиб чиққан ва сўнг тупроқ қатламлари бўйлаб чуқурлашган деб тахмин қилинади. Илдиз ўзининг найсимон шаклини сақлаб қолган ҳолда, кўп тартибда шохланиб тупроқ заррачалари орасида тарқалиб илдиз системасини хосил қилди. Юксак ўсимликларнинг асосий органлари Орган (юнон. органон – қурол, инструмент) деб бирор аниқ тузилишга эга бўлган ва аниқ вазифани бажарувчи организмнинг бир қисмига айтилади. XIX асрда ботаниклар асосий вегетатив органлар поя, барг ва илдиз деб хисобладилар. Ч. Дарвиннинг эволюцион назарияси тасдиқлангандан кейин олимлар бу органларнинг келиб чиқиши эволюцияси хақидаги масалани хал этишга ҳаракат қилдилар. Лекин аниқ бир фикр йўқ эди, баъзи олимлар аввал поя пайдо бўлган сўнгра ундан бошқа органлар пайдо бўлган десалар иккинчилари аввал барг пайдо бўлган деб ҳисоблайдилар. Фақат XX асрда ринофитлар ва бошқа қадимий ўсимликларнинг қолдиқларини ўрганиш натижасида илдиз, поя, баргларнинг хеч бири бирламчи эмас, улар дихотомик шохланган яхши дифференциациялашмаган теломлардан параллел равишда пайдо бўлганлиги аниқланган. Асосий вегетатив орган деб, фақат 2 та новда ва илдизни айтиш мақсадга мувофиқдир. Новда асосий орган, чунки биринчидан онтогенезда новданинг барча органлари (поя, барг, в.б.) битта меристемадан пайдо бўлади, ҳамда поясиз барг, баргсиз поя бўлиши мумкин эмас, иккинчидан

поя, барг, илдиз умумий эволюцион келиб чиқишга эга, яъни талломлар системасидан. Шундай қилиб, юксак ўсимликларнинг танасини тубандагича фараз қилиш мумкин: поя Новдалар системаси ва унинг қисмлари новда барг Вегетатив куртак тана илдиз системаси ва унинг қисмлари илдиз Қутиблилик Қутиблилик деб организмдаги орган ёки айрим ҳужайраларнинг қарама – қарши қисмлар (полюс) орасидаги фарққа айтилади. Бундай фарқлар фақат ташқи тузилишидагина эмас, балки физиологик вазифаларини бажаришда, яъни моддаларнинг ҳосил бўлишида, харакатида ва турли хил моддаларнинг тўпланишида мавжуд бўлади. Морфологик ва физиологик қутиблилик бир- бирлари билан жуда зич боғланган ва бир-бирларини тўлдириб туради (обусловливают). Хламидомонаданинг жуда ҳаракат бўлиши унда олдинги ва орқа қутибларининг мовжудлигидадир. Сув тубига ёпишиб ўсадиган сув ўтларида қутиблилик ўсимлик учун айримча хусусиятга эга, яъни асосий фарқ билан учки қутиблар орасида мавжуд. Қуруқликда ҳаёт кечирадиган юксак ўсимликларда қутибланиш анча мураккаб боради. У поя ва илдизнинг асоси билан учки қисмидаги турли тузилишга эга бўлган айрим тўқима ва ҳужайраларнинг қайтадан тикланиши натижасида вужудга келади. Кўпгина моддалар айрим тўқималарда синтезланади ва аниқ қутублар тамон харакатланади. Масалан ауксинлар новданинг учки қисмида пайдо бўлиб, асоси тамон оқиб тушади, камбийнинг ишини жадаллаштиради, лекин ён куртакларнинг ўсишини секинлаштиради. Ауксинлар бирор жойда

тўпланиб илдизларнинг пайдо бўлишига ёрдам беради. Бу белги ўсимликларда авлодлардан ўтиб келган бўлиб ташқи муҳит шароитининг ўзгариши унга таъсир этмайди. Тажриба учун 2 та бир хил толнинг қаламчасини кесиб олиб қоронғи нам етарли бўлган жойга биттасининг учки қисмини пастка, иккинчисиникини юқорига қаратиб осиб қўйилган. Иккаловида ҳам бир вақтда илдиз пастки, ён новдалар эса юқорги қисмида пайдо бўлган. Лекин кўп вақтда ташқи муҳит шароити қутубларни ўзгартириб юбориши мумкин айниқса тубан организмларда. Тажриба учун кладофора сув ўтини центрифугада кучли айлантирганда қутубларининг ўзгариб кетганлиги кузатилган. Симметрия Агар ўсимликларда қутибланиш ўқ органларнинг узунасида жойлашган бўлса симметрия ён қисмида пайдо бўлади. Симметрия бирор предметни бир-бирларига ўхшаш тенг икки қисмга бўлиниши тушинилади. Ўсимликларда симметрия асосий ўқ органга нисбатан ён органларнинг (ҳам ичи, ҳам ташқи тамонидан) пайдо бўлишидир. Масалан барглар пояга ён илдизлар асосий илдизга нисбатан симметрик жойлашади. Симметрияни жуда кенг маънода кўндалангига такрорланувчи тузилишга ҳам қўлланиш мумкин. Масалан поя бўйлаб барглар пайдо бўладиган бўғим, бўғим оралиғи такрорланиб боради. Поядаги ҳар бир такрорланувчи куртак ва баргли бўғим ҳамда бўғим оралиғи метамерликни (юнон. мета- билан, мерос- қисм) хосил қилади. Метамерликни поянинг узунасидаги симметрияси деб қараш мумкин. Ўсимликдан ёки унинг бир қисмидан қанча симметрия текислигини ўтказиш мумкинлигига қараб, симметрияни типларга бўлиш мумкин. Цилиндрсимон (найсимон) ўқ органлар (поя, илдиз) радиал симметрияга эга, чунки ундан уч ёки ундан кўпроқ симметрия текислигини ўтказиш мумкин.

Ўсимликдан фақат 2 та перпендикуляр симметрия текислигини ўтказиш мумкин бўлса билатерал (лат. bi - иккита, latus - тамон ) симметрия дейилади. Мисол учун поялари ясси кактусларни (опунция), ипсимон сув ўтларини, икки паллали ўсимликларнинг муртакларини олиш мумкин. Ўсимликдан ёки унинг бирор қисмидан фақат битта симметрия текслигини ўтказиш мумкин бўлса моносимметрия дейилади. Бундай тип дорсовентраль яъни дорсол (лат. dorsum - елка) ва вентрал (лат. venter - қорин) тамонлари бир-бирларидан фарқ қиладиган тузилишдаги органларга тўғри келади. Масалан баргларнинг ташқи ва ички тузилиши устки ва остки тамонлари бир-бирларидан фарқ қилади. Агарда органлардан хеч қандай симметрия текислигини ўтказиш мумкин бўлмаса асимметрик дейилади. Масалан бегония ўсимлигининг барглари.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

Похожие

Этиканинг предмети, тадқиқот доираси ва вазифалари. Этика фанининг фанлараро боғлиқлиги

Сценарий махорати фанининг мазмун ва мохияти

Таржима назариясининг максад ва вазифалари. Боғдод ва Толедо таржима мактаблари

Болалар адабиёти фанининг назарий асослари

Мактабда бадиий асарни ўрганиш усуллари