Бадиийлик - безавол янгилик - Литература - Рефераты

Бадиийлик - безавол янгилик

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Бадиийлик - безавол янгилик Халқимизнинг эзгу ниятни ифодаловчи шундай бир ирим бор: оҳорли кийим кийилаётганда, «сен – чирик, мен - тирик» деб қўйилади. Аслида-ку, «мен»нинг тириклиги ҳам муваққат. Чунки туғилмоқ борми, ўлмоқ муқаррар. Лекин «мен» умри давомида қанчадан-қанча янгини эскиртиради, эскираётган янгидаги ўзгаришларни кузатади. Ҳаётнинг моҳияти – янгининг эскириши, эскининг эса йўқолишидан иборат. Шундай экан, яшашнинг маъноси нимада? Одам ўзини қуршаган олам билан алоқага киришиш эҳтиёжи-ла туғилади. Ҳаракат – одам ва олам аро узлуксиз боғлиқлик. Моҳиятан олганда эса одамнинг ўзи ҳам тугал бир олам. Фақат катта оламга нисбатан кичик олам, холос. У мана шу олами кабирга қўшилиб, сингигани сайин мукаммаллашиб боради. Ажабки, инсон дунёнинг янги жиҳатини кашф этса, бу кашфиёт «калити» азалдан ўзида бўлганини ич-ичидан ҳис этиб боради. Бошқача айтганда, одам ғайришуурий ҳолда, қалб кўзи билан янгиликларни аллақачон билган, ҳатто уларни қай бир усулда белгилаб ҳам қўйган бўлади. Икки олам – одам ва борлиқ ўртасидаги мўъжизаларни сўз ёрдамида акс эттиришга уриниб келаётган шоир Эркин Воҳидов бу ҳақда шундай дейди: «Ерни гўзал қилгани сайин, гўзал бўлар ўзи ҳам инсон». Албатта, бу фикр кўпчиликка янгилик бўлиб туюлмаслиги мумкин. Чунки шоири даврон Ғафур Ғулом ундан салкам чоракам аср бурун «унган иши» гўзал эканини мафкура «матоси»дан тикилган либосда - торроқ миқёсда баён этган эди. Ундан-да илгарироқ шоир Чўлпон кўнглидаги гўзални улкан олам мўъжизалари ой, қуёш, юлдуз, тонг елига қиёслаган ва шундай хулосага келган: «Ойдан-да гўзалдир, кундан-да гўзал...». Ўтган ХХ асрда инсон табиатнинг руҳ-руҳига, ич-ичига чуқур кириб борди: фанда мисли кўрилмаган кашфиётлар қўлга киритилди. Қизиғи шундаки, табиий фанлар соҳасида яратилган ҳар қандай кашфиёт муайян кўринишда инсонда акс этади. Зарранинг заррасини кашф этиш физика ва кимё соҳаси билан бирга

биология ҳамда генетикада ҳам буюк ўзгариш ясади. Ота билан боланинг ўхшашлиги, қалбан бир-бирига интилиши достону эртакларда, бахшилар ижодида азалдан айтилиб келинади. Ана шу ирсий боғлиқлик қонунияти ХХ асрга келиб ДНК – дезоксирибонуклейн ишқорлари молекуласи ҳақидаги назария сифатида кашф этилди. Натижада тириклик қонуниятлари ва «жон» ҳақидаги қарашлар ушбу назарияда мужассамлашди. Бошқача айтганда, инсон ирсий боғлиқлик алоқаларини тушуна бошлаган, «жон»нинг моҳияти сари янги бир қадам ташлаган бўлса, фан мазкур қарашларни ғайришуурийликдан онглилик – фанний кўринишга айлантирди. Инсоннинг иқтидори ҳақида кўп гапирилган, ёзилган, афсоналар тўқилган. Иқтидорнинг ноёб инъом эканини кўпчилик биларди-ю, аммо ҳеч ким уни кўрмаган, қўл билан ушламаган эди. ХХ асрнинг ўртасида белъгиялик олим Илья Пригожин термодинамика назариясини ихтиро қилди. Табиий фанларга оид бўлган бу назария вақт ўтиши билан ижтиомий соҳага кириб кела бошлади. Ҳозир фалсафа илмида синергетика номи билан юритиладиган янги таълимот мавжуд. У мураккаб тизимнинг нотекис, тартибсиз табиати (хаос)га асосланади. Тартибсизлик палапартишликни англатувчи нотекис емирилиш, бузилиш ҳолатида ўзини тиклайди, нотекисликда тартибни яратади. Бошқача айтганда, яралиш, бунёдкорлик эҳтиёж фарзанди сифатида юзага келади. Хўш, буларнинг истеъдодга алоқадорлиги қандай деган савол туғилиши мумкин. Гап шундаки, инсонда лепто - энергомагнит кучлари мавжуд бўлиб, улар зарур вазиятда ишга тушади: кутилмаганда янгилик - гўзаллик ва кашфиёт яратади. ЛЭМ ҳолати моддийлик билан маънавийлик чегарасида рўй беради. ЛЭМ – ўта енгил оҳанрабо мисолидаги тортилиш кучи бўлиб, моддий ҳолат ҳисобланади. Агар шу ҳолат инсонда пайдо бўлса, унинг ҳаётида фавқулодда янгилик вужудга келиши, умргузаронликнинг туссиз ва бефайз кўриниши гўзаллик ва улуғворлик касб этиши мумкин. Нафсламбирини айтганда, фан соҳасидаги кашфиётларга одам тез кўникади – улар вақт гирдобида оддий, кундалик зарурий эҳтиёж воситасига

айланиб қолади. Радио, электр қуввати, телевидение сингари кашфиётлар ўз вақтида ақл бовар қилмас мўъжиза ҳисобланган. Ҳозир одамлар уларга оддий буюм деб қарайди. Чунки одатий эҳтиёжга айланган янгиликнинг қизиқтириш кучи камаяди. Ваҳоланки, бир қанча муддат чироқ (ток) бўлмай қолса, одамни зулмат ютиб юборадигандай туюлади. Ўтмишда инсонларга қирон келтирган касалликлар ХХ аср тиббиёти ютуқлари олдида чекинганини ҳамма вақт ҳам ўйлаб ўтирмаймиз. Одатий нарсанинг мўъжизалик сири йўқолади. Ҳазрат Алишер Навоийнинг «Садди Искандарий» достонини ўқисангиз, ХХ асрда инсоният қўлга киритган ютуқлар ҳақида маълумот берилганига гувоҳ бўласиз. «Компьютер ва электрон хатлар замонида Искандар бундан икки ярим минг йиллар аввал илк бора ойнадан батискаф ясатиб, неча минг кемаларни баҳри муҳит сари йўллаб, сув тагига тушгани, одамзот илк бор номаълум дунё ва унинг маҳлуқларини кўргани эндиликда ғаройиб бир нарса бўлиб туюлмаслиги мумкин»,- деб ёзади адабиётшунос Иброҳим Ғафуров «Ҳозир Навоийни ким ўқийди?» («Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2001, 12 январ) мақоласида. Хўш, замондошларимизни Навоий ижодининг нимаси қизиқтиради, деган саволга олим бундай жавоб беради: «...инсоннинг доим безовта бўлишга, ўз ақл мўъжизаларини намоён қилишга интилганлиги, тўхтовсиз фожиали изланишларда бўлганлиги нуқтаи назаридан қарасак, афсона ва мифологиялар тагида туганмас инсон ҳақиқатлари ётганлигини кўрамиз... Навоий сиз билан биздан қанчалар узоққа кетмасин, унинг одамийлик ғоялари, буюк изланишлари, фусункор муҳаббати – муҳаббат Оллоҳдан! – ҳамиша сизу бизга нурафшон бағрини очиб яқинлашиб қолаверади». Бу ўринда Навоий асарларининг эскирмайдиган янгилиги – бадиийлиги ҳақида сўз боряпти. Иброҳим Ғафуров Навоийнинг «одамийлик ғоялари, буюк изланишлари, фусункор муҳаббати» деганда нималарни назарда тутаяпти? Жавоб тайин: гапнинг индаллоси шуки, бадиий асар қачон, қаерда ва ким томонидан яратилганидан қатъи назар унинг моҳиятини безавол янгилик эгаллаган

бўлса, у асрлар оша яшайверади, олам кезади, аждодлардан авлодларга ўтаверади. Нега «бадиий асар» деймиз? «Бадиийлик»нинг ўзи нима? Заҳматкаш олим Уммат Тўйчиев «Бадиийлик такомили» мақоласида бадиийлик сўзининг моҳияти ва мазмунига эътибор қаратган: « IX асрда яшаган араб филологи Ибн ал-Мўътазз суянган фикрга қараганда, бадиийлик арабча «бадаа» масдари (феъли)дан бўлиб, «янгилик» деган маънони билдиради. Шу сабабли «бадиийлик» атамаси адабиётнинг энг нозик жиҳати билан алоқадор – шунга эътиборимизни тортади, чунки асарда янгилик бўлмаса, унинг ўрнида такрор бўлса, бундай асар адабиётга кераксиздир» («Миллий тикланиш» газетаси, 31 декабр 1996 йил). Калом илми ва араб тилидан сал-пал бохабар одам ўзбек тилида «бадаа»дан ясалган сўз, атамалар кўплигини дарҳол англайди. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғатида «бадиъ» сўзининг ажойиб, нафис, нодир, камёб, тоза деган маънолари берилган. «Бадиъ йўқ» бирикмаси «янгилик эмас», «таажжуб эмас» (1 жилд 187-бет) тарзида ифодаланган. Демак, бадиъ – тоза, янги, таажжубли маъносини англатади. Юқорида ҳар қандай «тоза» бора-бора кирланишини, «янгилик» эскиришини айтган эдик. Энди янги бир олам - бадиий адабиёт ҳақида фикр юритиш мавриди келди. Мўъжаз олам – инсон руҳи, маънавияти, ўзлигини кашф этиш бадиий адабиёт мақсадидир. Ўзига хос, бетакрор олам ҳисобланмиш инсон руҳида, маънавиятида, қарашларида эса узлуксиз ҳолатда ўзгаришлар содир бўлади. Ўзгаришлар табиий, зарурий эҳтиёж туфайли вужудга келади. Одам фитратидаги интилиш, ҳаракат асосида нафснинг ҳиссаси муҳимдир. Шарқ илмида «нафс-и аммора», «нафс-и лаввома» ва «нафс-и мутмаинна» ҳақида кўп ёзилган. «Нафс-и аммора»ни гоҳо «нафс-и баҳима» ҳам дейдилар. «Баҳима» чорва дегани. Демак, ҳайвонга хос нафс аммора дейилган.Нафс жиловини ўз қўлига олган, уни ақлга бўйсундирган ва нафс ғолиб келганда, ўзини-ўзи койиб

яна нафсини мағлуб қилиб оладиган кишининг нафси «Нафс-и лаввома» деб аталади. «Нафс-и лаввома»нинг тўртдан бирини «Нафс-и мулҳама» белгилайди. Академик Алибек Рустамов ёзади: «... мулҳаманинг луғавий маъноси илҳомланган, илҳомлидир. Илҳом деганда кишига бирор сирли ҳодисанинг тўсатдан аён бўлиши тушунилади. «Нафс-и мулҳама» деганда эса кишида турли жозибали истакларни уйғотувчи куч тушунилади. Бундай нафс кўпроқ илм, ҳикмат ва санъат аҳлида бўлади. Бундай нафс эгаларига ҳаяжон, ижод, фидойилик, гўзаллик ва санъатни севиш каби хислатлар хосдир» («Сўз хусусида сўз», Т.:, 1987 йил 33-34-бетлар). Инсон табиатидаги беқиёс янгиликлар ҳақида илмий, бадиий асарлар яратилган. Лекин тирик одамдаги янгиликлар ҳамиша турланиб, товланиб, замон таъсирида ўзгариб бораверади. Истеъдод соҳиби инсон руҳи, маънавиятидаги янгиликларни вақтида кўра билиши, асарларида акс эттира олиши муҳим аҳамиятга эга. Ижодкор бадиият оламини теран англаса, машҳур санъаткорларнинг (миллати, қаерданлигидан қатъи назар) асарларини ўқиган бўлса, инсон руҳи, табиатидаги янгиликларни ва уларнинг қай даражада акс эттирилганини яхши тушунади. Шу маънода бадиийлик - инсон руҳидаги янгиликни чуқур ҳис этиш, уни мангу безавол қилиб тасвирлашдир. Демак, гап улкан санъаткор ва унинг кўриш, ҳис этиш, тасвирлаш санъати хусусида боряпти. Ундан эса шундай маъно келиб чиқадики, инсон руҳи ва табиатидаги янгиликлар дарҳол ҳис этилиш, тасвирланишни тақозо этар экан. Чунки, инсондаги янгилик ҳам эскириб, тозалигини йўқотиб қўйиши мумкин.Бадиийлик аслида, умуман янгиликни эмас, унинг «ноз» ҳолатини акс эттириш, тасвирлашдир. Тилимизда «ноз» сўзи от, сифатловчи кўринишида кенг қўлланилади. Ноз-неъмат: ноз- карашма, нозик ниҳол, ноз-истиғно деймиз.. Бу ўринда у тоза,барра каби маъноларни англатади.Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғатида ҳам бу сўз тоза, янги нарсалар маъносини англатиши битилган. ( II жилд, 471-бет ). Бадиий адабиёт инсон борлиғи ва меҳварида содир бўладиган

янгиликлар акс эттирилган мўъжизадир. Унинг безаги эса тимсоллар ҳисобланади.ХХ аср ўзбек шеъриятида кашф этилган тимсоллар жуда кўп. Халқ дилидан жой олган шоир борки, унинг ўлмас, янгиликлари-тимсоллари бор. Мақсуд Шайхзода, масалан, мана бундай тимсолларни кашф этган: «Биласанми, бўса нима? У-сўзсиз ғазал », «Ёндирмоқчи бўламан лабимдаги папиросни Осиё қуёшидан», «Баҳри Ҳазар лабига холдай қўниб олган Озар пойтахти». Ноз-тимсоллар кашшофи Миртемир ҳақиқий ( яъни безавол янгилик, бадиийлик) шеър ҳақида шундай ёзади: «Ҳолбуки, ҳақиқий шеър тимсоллар силсиласидан дунёга келади. Ҳолбуки, ҳақиқий шеър ўрганувчи дилидан шундай жой оладики, уни суғуриб ташлаш қийин. Ҳақиқий шеър бой- бадавлат тил хазинасидан чертиб-чертиб, жонон пиёладай жаранг берган сўзларнинг маржондай ўз ўрнида ярқирашидан таркиб топади. Ҳақиқий шеър рассом чизган лавҳадай ёрқин ҳаёт манзарасидир» (Асарлар.4-том, 157-бет). Миртемир шеъриятидан кўплаб мангу, эскирмайдиган янгилик бўлган тимсолларни мисол келтириш мумкин. Унинг ижод мактабидан баҳраманд бўлган ўнлаб шоирлар теша тегмаган тимсолларни кашф этмоқда. Миртемир мактабининг кенжа намоёндаларидан бири бўлган Фахриёр «Аёлғу» тўпламида ажойиб тимсолларини кашф этган. Мана, улардан айримлари: «Ой-болта», «Ой-арши аълонинг фаромуш фаришталари ёпмай кетган туйнуги», «Эрк-энг жафокаш сўз», «Ой-пўстлари арчилиб, занглаб қолган олма», «қарсак- шоҳнинг мулозими, саройда яшар», «Одамни қамаб қўйса бўлар бемалол, сургун қилса бўлур ҳаттоки ўзига,» «Менинг эса киссамда умр-бир мартага берилган ойлик», «Илон-дунёдаги энг кичик,узунлиги бир қулоч дарё..» Булар шеърнинг доимий безакларидир. Шеър эса шоирнинг ўзлиги демакдир. Шу боис,ҳар бир асарда ижодкор услуби яққол сезилади. Услуб- шоирнинг дунёни кўриши, тасвирлаши ва инсонларни англашдаги эскирмас янгилиги. Яъни, бадиийлик-бетакрор услуб. Шеъриятда услуб тимсол,ташбеҳ ҳамда санъатларда сезилади. Шоир борки, теран мушоҳада юритади; шоир

борки, сўзлар латофатини кўз-кўз қилади; шоир борки, шеъриятга фикр дунёсига чўккандай сингиб кетади. Насрий асарларда, хусусан, катта насрий жанрларда бадиийлик-ноз янгилик концепцияда-асарнинг илдиз- илдизи,руҳи-руҳидан келиб чиқадиган улкан ғояда англашилинади. Мана, «Ўткан кунлар» романини олайлик. Унда нозик кузатишлар, заҳаланмаган туйғулар,санъаткор кўз ўнгида намоён бўлган ажибликлар ниҳоятда кўп. Лекин «Ўткан кунлар» концепцпяси-ҳамиша янгилиги ўзбекнинг миллий бетакрорлигини маромига етказиб тасвирлаганлигидадир. «Ўткан кунлар», таъбир ўринли бўлса, ўзбекнинг бадиий-мангу ўзлиги. Аждодлар бу асарда ўзларини кўрдилар, авлодлар учун ҳам «Ўткан кунлар» тиниқ кўзгулик вазифасини ўтамоқда. «Кеча ва кундуз» - ўлмас асар. Унда Чўлпон гўзалликни ҳаётбахш руҳини кўрсатган. Инсон руҳидаги нур билан оламни ёритиши, гўзаллаштириши жоиз. Зеби-зулматда чақнаган чақмоқ. У Раззоқ сўфининг димиққан каталагига файз киритди. Зеби ўз қўшиғи билан ўлик сукунатни уйғотди. Унинг қўшиғи Энахоннинг қашшоқ хонадонига аллақандай руҳий- маънавий бойлик ҳадя этди. Акбарали мингбоши Зеби исмли қизнигинамас, қалбида гўзаллик ёмбиси яширинган бойликни қўлга олмоқчи бўлди. «Итлик» табиатига сингиб кетаёзган шу кимса қалбида Зеби туфайли алла нима «уйғона бошлади»- дуторни тинғиллатадиган, Зеби қўшиқларини тинглайдиган, миршабларини қўшиқ айтишга қистайдиган бўлди. Мирёқуб қалбининг ўпқонларига чўкиб кетган инсоний, гўзал туйғулар қўшиқ, куй туфайли юзага чиқа бошлади; у Акбарали мингбошига Зебига нисбатан «итлик» қилмасликни тайинлайди; Мариянинг маъюс, дил рози сифатида айтилаётган қўшиқлари Мирёқубни ром этади; у поезддаги ҳамроҳи- жадиднинг миллат тақдири, истиқболи ҳақидаги суҳбатини жон қулоғи билан тинглайди. Ўтган асрнинг 10-йилларида ўзбеклар ҳаёти ва руҳияти «Қутлуғ қон» романида тиниқ, ўта миллий тасвирланган. Бу романнинг эскирмайдиган янгилиги увоқ тимсолларда, ўзбекона руҳнинг синчковлик билан

кузатилганлигида сезилади. «Қутлуғ қон» романида ёзувчи шундай кенглик ярата олганки, китобхон унга сингиб кетади, ўзбек ҳаёти, удумлари, хатти- ҳаракатини бемалол кузатади; турли рангларни фарқлайди, беда исини, саратон тафтини, тўй кайфиятини, аза ҳолатини ҳис қилади. Муҳими, романдан ҳар бир китобхон ўз (руҳий-маънавий-маданий) эҳтиёжига кўра фойдаланади: кимнидир Мирзакаримбой хонадонидаги мураккаб муносабатлар қизиқтиради; кимдир Шокир ота, Али охун, Ўроз сингари йўқсил мусофирлар дардига дардкаш бўлар; яна биров Жаббор кўса, Қамбар чўлоқ, Ёрмат қуруқ ҳолатларини кузатар; баъзилар бозордаги жўшқин ҳаёт, чойхоналардаги руҳ, Салим ва Абдушукур маишат қилаётган ресторандаги ғала-ғувур, Тантибойвачча билан фоҳиша Гуландон орасида кечаётган муносабатлар маҳлиёси бўлар.. Хуллас, йирик асарлардаги бадиийлик-мангу янгилик китобхон учун кузатув, фикрлов кенглигини, эркинлигини беради. Шундай гапни Саид Аҳмад, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўткир Хошимов, Шукур Холмирзаев, Тоғай Мурод романлари ҳақида ҳам айтиш мумкин. Бадиийликдан яратилган кенгликни асардаги қатламлар дейиш ҳам мумкин. Ҳар бир қатламда китобхон ўзини жамоа, миллат, халқ, ниҳоят, башарият бирлигида кўриб бораверади. Асардаги кенглик, қатламларнинг пайдо бўлиши бадиийликнинг кўринишидир. Бадиийлик асарнинг мангу тириклиги, эскиришдан йироқ янгилик эканлигини билдиради. Бадиийлик-асарнинг руҳи, «жони», борлиғи. Мана шу руҳ, «жон» асардаги ижтимоий муносабатларни, характерлар тўқнашувини, сиёсий қарашларни, мафкуравий-ахлоқий ҳолатларини-умуман, асарнинг макони, замонига оид маълумотларни акс эттиради. Бадиийликнинг маъни-маъноси ҳам замон, муҳит, замондошлар, турлича қарашлар ҳақида кенг ва мўл маълумот беришдир. Бадиий асардаги «юк» - ғоявий асос китобхонга малол келмаслиги учун нима қилиш керак? Асар фақат ва фақат бадиийликка асосланиши лозим, холос. Бадиийлик-юксак истеъдоднинг ҳосиласи, шаклланишидир. Истеъдодни кўриш, вазнини ўлчаш мумкин бўлмаганидай, бадиийлик

даражасини дафъатан белгилаш, таъсир кучини аниқ ифодалаш мушкул. Эътибор берганмисиз, ҳақиқий санъат шайдолари шеъриятни, умуман, бадиий асарни асл ҳолида, таржимасиз ўқишни-бадиий кучини ҳис этишни ёқтирадилар. Бадиийлик-руҳ, уни ҳамиша ҳам таржимада мукаммал, заҳа қилмасдан ифодалаб бўлмайди. Лекин таржимасиз адабий алоқа жараёнини ҳам тасаввур қилиш қийин. Таржимада «таржима» бор. Тилмочлар борки, асардаги руҳни, «жон» ни ўзга тилда ҳам акс эттиришга интилади! Шундай бўлса-да, ҳар қандай яхши таржимада ҳам бадиий асардаги асл руҳ тўла акс этган дейишга тўла ишонч йўқ. Ривоят қилишадики, машҳур бир мухлисга ўзга адабиётда яратилган ноёб асар ҳақида хабар беришибди. Табиийки, ўша мухлис ноёб асар билан тезроқ танишмоқчи бўлибди, таржима қилиб беришларини сўрабди. Шунда донишманд бир зот мухлисга бундай маслаҳат берибди: -Ноёб асарни таржима қилдиргандан кўра, ўша асар яратилган тилни ўргана қолсангиз дуруст бўлар эди. Ривоятда, равшанки, асардаги бадиийликни авайлаш хусусида гап бораяпти. Энди ХХ1 аср китобхони ҳолатини кузатинг: бадиий асарнинг ашаддий мухлиси нечта тилни билади ёхуд бадиий асарларни яратилган тилида ўқиш, завқланиш имкониятига эгами? Шўро даврида ўзбек китобхони таржиманинг «таржималарининг таржимасини» ўқиди. Ҳозир ҳам «Улисс», «100 йил танҳоликда», «Ҳалокат» сингари асарлар «таржиманинг таржимаси»да ўқилмаяптими? Бошқача айтганда, асардаги асл бадиийлик йўл-йўлакай «тўкилиб», «йўқолиб» қолмаяптими? Жеймс Жойс, Фолкнер, Камю, Кабо Абе, Лион Фейхтвайнгер асарларидаги бадиийлик асл ҳолида қандай экан? Ўзбекистон мустақиллигининг фазилатлари бисёр.Шулардан бири сифатида жаҳон халқлари тилларини билувчи таржимонларнинг сони ортиб бораётганини айтиш мумкин. Энди ўзбек китобхони жаҳон ҳалқлари адабиёти билан асл ( она) тилидан ўгирилган таржима орқали танишиш

имкониятига эга бўляпти: бадиийлик тўкислиги, нозик томонлари билан китобхонга етиб келишига шароит туғилди. Бадиийликсиз гўзаллик, санъат бўлмаслигини айтдик. Хўш бадиийликни пайдо қилувчи омиллар нималардан иборат? Умумлаштириб айтганда, бадиийлик-истеъдод даражасини кўрсатувчи меъёр. Даҳо санъаткор яратган асардаги бадиийликнинг миқёси кенг, таг замири чуқур бўлади. Даҳо санъаткор яратган бадиий кашфиётни асрлар давомида янги- янги тадқиқотчилар ўрганаверади. Фирдавсий, Низомий, Навоий, Қодирий, Чўлпон сингари улкан истеъдодлар яратган асарлар- инсониятнинг мангу қадриятидир.Улар ҳамиша ардоқланади, талқин этилади, баҳоланади. Бадиийлик омилларидан бири-янгиланган анъанадир. Ҳар бир санъаткор ўз замони, халқи,тузумининг вакили. У ўз истеъдодини она халқи характерини, ўз замони руҳини, ижтимоий-маънавий, маданий-мафкуравий иқлимни ифодалаш орқали намоён этади. Бадиийлик замон, макон доирасида намоён бўлади, лекин унинг фойдаси, таъсир кучи замон, маконга тобе бўлмайди. Бадиийлик-ҳаётнинг гўзалликка чулғанган кўриниши. Ижодкор ҳаёт фожиаларини, иллатларини акс эттириши мумкин. Лекин бадиийлик воқеликни ич-ичидан ёритиб турадиган гўзалликдан ҳоли бўлиши мумкин эмас. Бадиийлик-маҳорат меваси. Ижодкор ҳар қанча истеъдодли бўлмасин, асар устида жиддий ишламоғи, тер тўкмоғи лозим. Озод сўз-ҳуркак оҳу, тоғларни макон этган лочин. Ёзувчи сўзни ўз инон-ихтиёрига бўйсундириши, яратилаётган гўзалликнинг таянч тиргагига айлантириши шарт. Ёзувчининг асар устидаги заҳмати ҳақида Озод Шарафиддновнинг «Истеъдод жилолари» мақоласида бундай дейилган: «Ёзувчининг шуҳрати ниҳоясиз машаққат эвазига келади. Билмадим, одамлар учун ҳар бир китоб, наинки китоб, ҳар бир саҳифа, ҳар бир жумла устида ёзувчи сарфлайдиган меҳнатни, тортадиган азобни ўз кўзлари билан кўрганда, эҳтимол, ёзувчиликни орзу қилиб юрганларнинг кўпчилиги бошқа тирикчиликнинг кетига тушиб кетарди. «Игна билан қудуқ қазиш» дегани ёзувчилик ҳақида айтилган бўлса, ажаб эмас» (А.Қаҳҳор. 6 томлик асарлар, 1-том, Тошкент –1967, 28-

бет). Бадиийлик – таъсирчанлик, шавқ-завқ манбаи. XXI асрга келиб бадиий адабиётда интеллектуал асос, ўта мураккаб санъатлар кучайиб бормоқда. Шундай асарлар борки, уларни бир ўқиб, икки ўқиб англамайсиз. Лекин мана шундай асарларда ўқувчини ром этадиган, ундаги савқитабиий қизиқишни уйғотадиган алланима бўлади. Мана шу «алланима» китобхонни оҳанрабодай бадиий асарга торта бошлайди. Кези келганда айтиш жоизки, баъзи машҳур санъат асарлари таржимасида китобхонни ром этадиган оҳанрабо кучи сезилмайди, у тамоман таъсирсиз бўлиб қолади. Мураккаб, модерн асарларни бошқотирмалардан фарқлаб турадиган бош омил оҳанграболик вазифасини ўтувчи таъсирчанлик, жозиба кучидир. «Сал туртки» асарга жон, жозиба беради, деганда таъсирчанлик, шавқ-завқ назарда тутилади. Хуллас, бадиийлик барча турдаги, жанрдаги асарларнинг жон риштаси, асаб – ҳаракат калаваси, миллийлик тамғаси, қилинган меҳнатнинг сифат белгиси, шавқ-завқнинг тугунмас қуввати. Бадиий асар - қадрият. Ҳар бир китобхон қадрият қадрига етади. Шундай китобхонлар борки, уларга қадриятларни баҳолаш ҳуқуқи берилган. Баҳолаш – талқиннинг асосли натижаси. Асар устида ишлаш ёзувчи учун қанчалик заҳмат, тер тўкиш бўлса, талқин адабий танқидчи учун ҳам шунчалик руҳий-ақлий, илмий-тадқиқий меҳнатдир. Адабий талқин – ўзлаштириш эстетикасининг тескари кўриниши, яъни китобхон бадиий асарни ўқиш, уқиш учун мураккаб жараённи бошдан кечиради. Бу ҳол илмда бадиий асар коммуникацияси дейилади. Ўзлаштириш қанчалик мураккаб жараён бўлса, ўзлаштирилган гўзалликни, хусусан, асарни қайтадан юзага келтириш – талқин этиб бериш шунчалик нозик, жиддий руҳий- ижодий, илмий-тадқиқий жараёндир. Талқин онтология назариясини чуқур ўзлаштириш, уни амалиётда татбиқ этишдан бошланади. Бадиийлик, уни ташкил этувчи омиллар онтологиянинг асосидир. Онтология-қадриятнинг тирик, мангу эканини кўрсатувчи таълимот. Ҳайвонот, набототнинг тириклиги кўзга ташланиб туради. Қадриятнинг тирик, яшовчанлигини ҳис этиш эса уни қалб кўзи

билан кўриш, санъатшунослик қонуниятлари билан исботлаб бериш жоиз. Онтология фақат яшовчан асарлар ҳақидаги қараш эмас. Бу назария асарнинг «ўлик» туғилиши сабабларини ҳам санъат қонуниятлари билан исботлаб беради. Матёқуб Қўшжонов 1976 йилда Иброҳим Раҳимнинг «Одам қандай тобланади» романининг адабий чиқит – ўлик асарлигини «Давр талаби ва ижод масъулияти» мақоласида, Сайёрнинг «Ҳулкар» қиссалари тўпламига кирган ижод маҳсулининг жонсизлигини «Хаёл бошқа, ҳаёт бошқа» тадқиқотида исботлаб берган эди. Адабий танқидда қайта, янги авлод талаблари даражасида баҳолаш ёхуд адабий асарнинг тарихий функцияси деган қараш мавжуд. Мумтоз ва жаҳон адабиётининг асарлари ҳозирги замон нуқтаи назаридан баҳоланади. Бадиий таржима – жаҳон адабиёти намуналарининг қайта баҳоланишининг бир кўриниши. Адибий танқид аксарият ҳолларда мумтоз адабиёт намуналарини талқин этади – баҳолайди. Иброҳим Ғафуровнинг «Ўттиз йил изҳори» тўпламида, Муҳаммадали Қўшмоқовнинг «Зоти қулзум Турди» асарида, Иброҳим Ҳаққулнинг «Шеърият – руҳий муносабат» китобида Алишер Навоий, Турди, Аҳмад Яссавий, Атоий, Огаҳий шеърларининг, асарларининг янгича талқинлари бор. Бадиий асарни талқин этишда муҳим бир қоида бор: талқинчи асарнинг ич-ичига кириб бориши, унинг ботинида туриб мулоҳаза юритиши лозим. Буни асарни синчиклаб текшириш ёхуд микроанализ қилиш дейдилар. Синчиклаб таҳлил қилинганда асар поэтикаси, ички хужайралари, сўзларнинг «қалб уриши», «жони» англашилади. Синчиклаб таҳлил этиш танқидчилик асари бадиийлигини яратиш демакдир. Сўнгги йилларда Алишер Навоий ғазаллари сўзма-сўз, оҳангма-оҳанг, мазмуннинг ботиний силсиласи бўйича талқин этилмоқда. Азиз Қаюмов, Абдуқодир Ҳайитметов, Нажмиддин Комилов, Иброҳим Ҳаққулов сингари олимлар талқинида шу хусусият диққатни жалб этаётир. Бадиий асар талқинида руҳиятни ҳис қилиш – талқинчи билан бадиий асар табиатидаги инплицитив (яширин, руҳдаги) ўқувчи билан алоқага

киришиш муҳим аҳамиятга эга. ХХ асрнинг 70-йилларидан Ғарбий Оврупа, Америка мамлакатлари танқидчилигида шундай ёндашув кўзга ташланмоқда. Ганс Яусс, Уилсон Найт, Томас Элиот, Вольфганг Изер, Роберт Уоррен каби адабиётшуносларнинг тадқиқотларида бадиий асар табиатидаги китобхон муаммоси жиддий ўрганилмоқда. Ҳар қандай адабий талқинда уч турдаги характер ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Биринчиси, бадиий асардаги характер ёхуд характернинг ёрқин бир қирраси. Талқинчи характерга суяниб иш кўрса, таҳлил асосли, ишонарли чиқади. Иккинчидан, ҳар бир асарда ёзувчи характери - қарашлари, бетакрор белгиси, ҳолат-ҳаёти акс этади. Адабий талқин ана шу омиллар билан боғлиқ томонларга ҳам эътибор беришни тақозо этади. Улар адабиётшуносликда биографик метод томонидан ўрганилади. Ниҳоят, учинчидан, талқинда талқинчи характери – диди, фаросати, билими, замонга муносабати, иқтидори ҳам муҳим аҳамитга эга. Қолаверса, талқинчи услуби, бетакрор хусусиятлари ҳам диққатга молик. Масалан, Матёқуб Қўшжонов матнга боғланган ҳолда таҳлил этса, Иброҳим Ғафуров услубида назокат, санъаткорлик, тимсоллар билан фикр юритиш китобхонларни ром этади. Наим Каримов эса кўпроқ тақдирлар, ундаги драмаларга эътибор беради. Натижада, унинг ижодида биографик талқин етакчилик қилаётгани аниқ-равшан кўриниб қолади. Шуни таъкидлаш жоизки, адабий танқид тарихи, талқин силсиласи – мунаққид тақдири демакдир. Хуллас, адабий танқид тарихи – юзлаб талқинлар, бетакрор тақдирлар, мунтазам давом этган адабий танқидий қарашлар ва баҳслар жамулжамидир.

Похожие

Сценарийда бадиийлик мезони хакида тушунча

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари

«Сабъаи Сайёр» ва «Садди Искандарий» анъана ва янгилик мазмун ва бадиият

Ҳикоя жанри