Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони - Литература - Рефераты

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони Алишер Навоийнинг кичик замондоши, шогирдларидан бири тарихчи олим Хондамир ўзининг «Макорим ул-ахлоқ» асарида шундай деб ёзган эди: «Хитой ва Хўтан мамлакатларининг чегаралари бошлаб то Рум ва Мағрибзамин мамлакатларининг охиригача шоҳ ва гадо, ёш ва қари, мусулмон ва ғайридин, яхши ва ёмон оғзидан ул ҳазратнинг гўзал назмлари машҳур ва бутун халк оммаси ва айрим табакаларнинг кўнгил саҳифаларида ва қалб лавҳаларида муборак шеърлари нақшлангандир» Навоий шеъриятининг бундан беш аср илгариёқ жаҳонни забт этганлигидан гувоҳлик берувчи бу ҳаққоний сўзларнинг қадри ҳозир ҳам заррача камайган эмас. Улуғ шоир дилида ардоқланган эзгу ақидалар, адолат ва ижтимоий фаровонлик, инсоний бахт ҳақидаги орзулар, санъаткор тафаккурининг қудрати, билими, руҳий-маънавий олами, шалола каби тошқин туйғулари бу беш достонда ёрқин тараннум этилган. Унда қадим Шарқнинг кўп асрлик бадиий-эстетик тажрибалари, адабий аньаналари, ҳикмат ва заковати акс этган. Қомусий мазмун касб этган «Хамса» айни пайтда сўз санъатининг бебаҳо хазинасидир. Жаҳонни ҳайратда қолдирган ўткир нигоҳ, нозик таъб, бемисл истеъдод нурлари бу асарда бутун борлиғи билан жилоланган. Академик Абдуқодир Ҳайтметов «Хамса»нинг яратилиш тарихи ҳақида қуйидагиларни ҳикоя қилади: «1483 йили улуғ ўзбек шоири Алишер Навоий ижодида буюк бурилиш юз берди. Шу вақтга қадар лирик шеърлар, хусусан ғазал ёзиб ном чиқарган, девонлар тузган шоир достончиликка юз ўгирди. Шоир ўз қалбидаги улуғ ғоя ва ҳис-туйғуларини атрофлича кенг ва чуқур ифодалашга лирик жанр торлик қилаётганини эътироф этишга мажбур бўлди: Ғаразқим, чу назм ўлди туҳмат манга, Ёйилди жаҳон ичра шуҳрат манга... Вале қонеъ ўлмай ушоқ ишга ҳеч,

Димоғимда эрди улуғ печ-печ. Буюк санъаткорнинг бу пайтдаги ижодий режаларини амалга ошириш учун энг қулай жанр «Хамса» эди. Шунинг учун Навоий яна бир бор бу соҳада ундан аввал қалам тебратган улуғ озарбайжон шоири Низомий Ганжавий (1141- 1206), унинг ҳиндистонлик издоши Амир Хусрав Деҳлавий (1253-1325) «Хамса»ларини қайта ўқишга, мутолаа қилишга, уларнинг энг яхши ижодий тажрибалари асосида ўз «Хамса»сини яратишга киришди. Бу вақтда Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаро давлатининг вазири, мамлакатни бошқариш, асосан, унинг зиммаеида эди. Шунинг учун Навоий бу даврда «Йўк эди бош қашигали фурсатим» деб, ижодий ишга фурсати камлигидан шикоят қилиб, ижод билан асосан кечалари, уйқу ҳисобига шуғулланганини («Ки айлаб ярим тунлар уйқу ҳаром») хабар қилар экан, буни ўз маъносида тўғри тушуниш керак. Лекин шунга қарамай иш ниҳоятда тез борди. 1485 йил. «Хамса» ёзиб тугалланди. Бу туркий тилдаги биринчи «Хамса» эди. Уни ёзишга ҳаммаси бўлиб икки йил сарфланган. Навоий бу улуғ асарнинг икки йил ичида ёзилганини таъкидлаб, агар бошқа ишлар халақит бермаганида уни 6 ойда ёзиши ҳам мумкинлигига, аслида ҳам бу беш достонни ёзишга кетган муддат«йиғиштирса» 6 ойдан ошмаслигига ишора қилади: Бу меҳнатлар ичра чекиб сўзга тил, Замондин каму беш ўтиб икки йил, Чекиб хома бу нома итмомиға; Етургайсен оғозин анжомига, Ки аҳли муҳосиб шитоб айласа, Дейилган замонин ҳисоб айласа, Йиғиштирса бўлмас бори олти ой... Бу - инсон ақл-заковати ва талантининг буюк тантанаси, мислсиз ютуқларидан бири эди. Бу хил воқеа жаҳон адабиёти тарихида камдан-кам содир бўлган». Навоий «Хамса»си беш достон - «Ҳайратул-аброр», «Фарҳод ва Ширин»,

«Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр», «Садди Искандарий»дан иборат бўлиб, 25620 байтга яқин шеърдан ташкил топган. Навоий «Хамса»сининг халқимиз тарихидаги энг катта фазилатларидан яна бири унинг ўзбек тилида ёзилганидир. Бу асари билан Навоий ўзбек тилида ҳам буюк асарлар ёзиш мумкин эканини ўз тажрибасида кўрсатиб, бу тил тараққиётига мислсиз янги ҳисса қўшди. Бу томони билан Навоий «Хамса»си барча туркий халқлар адабиётининг кейинги ривожида ҳам муҳим роль ўинади. Алишер Навоий «Хамса» достонларини кўзда тутиб: Шуҳратин олам ичра пайдо қил, Олам аҳлин аларга шайдо қил! -деган эди. Чиндан ҳам «Хамса» ёзилиши биланоқ Ўрта Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатларида тез шуҳрат топиб, уни ўша замонлардан бошлабоқ ҳар бир халқ, ҳар бир авлод севиб ўқий бошлади. «Хамса» фақат Навоий ижодининг эмас, бутун ўзбек адабиётининг энг юксак чўққиси бўлиб, ҳамма авлодлар учун табаррук, адабий барҳаёт шеърий ёдгорликдир. Жаҳон халқлари Алишер Навоийнинг қўлёзма китоблари билан у ҳаёт чоғларида танишган эдилар. 1557 йили эса Венецияда Христофор Табризийнинг «Сарандип шоҳнинг уч навқирон ўғиллари зиёрати» асари итальян тилида босилиб чиқди. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича, асарнинг иккинчи қисми Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони сюжетидан фойдаланиб яратилган экан. Табризийнинг асари итальян, француз, немис, инглиз, голланд тилларида XVI асрда ҳам тўрт марта, XVII асрда ҳам тўрт марта, XVIII асрда уч марта, хуллас, 1828 йилгача ҳаммаси бўлиб ўн беш марта нашр этилган. Бинобарин, Алишер Навоий ижодидан ўрта асрлардаёқ жаҳондаги турли мамлакатлар халқлари баҳра топганлар... Гениал шоирнинг шоҳ асарлари, қутлуғ номи йиллар ва асрлар ўтгани сайин ҳаққоний сўз мухлисларнинг дилидан тобора чуқурроқ ўрин олиб келаётир.

Похожие

Алишер Навоий 5

Алишер Навоий меросининг шуҳрати

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

Ўзбек мумтоз адабиёти